O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

Tadqiqot metodologiyasi
. Bugungi o‘zbek nasrining 
taniqli ijodkorlaridan biri Ulug‘bek Hamdam ijodi shakily va 
mazmuniy 
yangilanishlarga 
boyligi, 
davrning 
dolzarb 
muammolarini 
o‘ziga xos tarzda yoritib berganligi, 
ramziylikning ustuvorligi bilan xarakterlanadi. Ulug‘bek 
Hamdam barcha bitganlarida o‘z qiyofasi bo‘lishi 
chinakkamiga istaydigan va shunga astoydil intiladigan 
shaxsiyatlar siyrati aks etadi. O‘zligiga ega shaxsiyat 
kechinmalarining tasviri o‘zgalar uchun ham qiziqligi sabab 
Ulug‘bekning har bir asari o‘qirmanlarda munosabat 
uyg‘otadi, tortishuvlarga sabab bo‘ladi. Yozuvchining 
bitiklarida o‘z dunyosiga ega qahramonlar aks etganligi bu 
asarlarda shiddatli ruhiy holatlar tasviri mo‘lligining boisidir. [ 
7.2018] 
Ulug‘bek Hamdam asarlarining pragmatikasini tadqiq 
etish borasida olib borgan ijodiy faoliyatimiz mobaynida 
ustoz yozuvchining faqat o‘zigagina xos bo‘lgan badiiy 
mahoratini kashf etishga harakat qildik. Jumladan, yashirin 
ifoda usullaridan biri bo‘lgan ironiya va ular yuzaga chiqargan 
ironik mazmunni tahlil qilishda Ulug‘bek Hamdam qalamiga 
mansub ‘‘Sabo va Samandar” romani misolida tahlil qildik. 
Ironiya estetikaning kategoriyasi bo‘lib, qadimgi 
notiqlik an’analaridan kelib chiqadi. Bu XIX asrning so‘nggi 
choragidan beri alohida rivojlanib keladi. Ironiyada 
so‘zlovchi voqeani jiddiy bayon qilganday bo‘ladi, ammo til 
vositalarini ko‘chma ma’noda qo‘llab, biron shaxs yoki 
voqelik ustidan kesatiq bilan kuladi. Boshqacha qilib 
aytganda, so‘zlovchi nutqining zaminida haqiqiy ma’noga 
zidlanuvchi asosiy maqsad – kulgi yoki kinoya ma’nosi 
yashiringan bo‘ladi. 
Tahlil va natijalar.
Ironiya grekcha “ironeia” 
so‘zidan olingan bo‘lib, “bilib bilmaganga olish” va “nozik 
masxaraomuz kulgi” degan ma’nolarni anglatadi. Ironik 
mazmun ifodalovchi lisoniy vositalar quyidagi guruhlarga 
bo‘linishi mumkin: 
Intonatsion-fonetik; 
Leksik-frazeologik; 
Sintaktik; 
Morfologik; 
Paremalar yordamida. 
Biz ushbu maqoladada Ulug‘bek Hamdam asarlarida 
aks etgan tagma’noni tahlil qilishga urindik. Bu masalada, 
avvalo, ironiyaga murojaat qildik. Adib qalamiga mansub 
“Sabo va Samandar” romanida ko‘zga tashlanuvchi 
ironiyalarni tilshunoslik nuqtayi nazaridan tahlil qilishga 
harakat qildik. Asar tahlili davomida quyidagilarning guvohi 
bo‘ldik: 
– Ha-ya, kim ekan u domla, muncha qiziqmasa?..
Adabiyotdan kiradi. Kelishgangina… – shunday dedi-
yu o‘qituvchining hadeb o‘zlariga ko‘z tashlayotganidan 
sergaklanib, lab-lunjini to‘g‘rilagancha, go‘yo ma’ruzani 
eshitib-u yozib borayotgandek daftariga engashdi Nazira. 
Fu-uu, Saboning kuni qayoqdagi bir domlaga qolibdi-
da… 
Yo‘g‘-a, darsiga qiziqayotgandi-iir… 
Ikki o‘rtoq bir-biriga ma’noli boqib qiqirlashdi…[8] 
Asar haqiqiy ishqni tarannum etgan asarlar sirasiga 
kiradi. Yuqorida keltirilgan parchada qizlarning o‘zaro suhbati 
aks etgan. Dars vaqtida qizib ketgan talaba qizlarning 
qo‘shtirnoq ichidagi “suhbat”ida ironik mazmun piching 
vositasida yuzaga chiqqan. Parchada keltirilgan “fu-uu”, 
“qolibdi-da”, “yo‘g‘-a”, “qiziqayotgandi-iir” so‘zlari piching 
mazmunini ifodalashga xizmat qilgan. Piching – birovning 
shaxsiga tegish, g‘ashini keltirish, masxaralash uchun 
aytilganilmoqli gap; qochirim, qochiriq. Talaba qizlarning 
“suhbat”idan domlasini u qadar ham nazariga ilmasligi, 
kursdoshlari Saboga yuqori baho berishlari, bunday qiz 
adabiyot domlasiga emas, manaman degan yigitlarga munosib 
ko‘rishlari sezilib turibdi. Ohang yetakchilikni o‘z qo‘liga 
olgan, buni qizlarning gap-so‘zlaridan va “ikki o‘rtoq bir-
biriga ma’noli boqib qiqirlash”ganidan ham sezilib turibdi. 
Piching lisoniy vositalardan fonetik-intonatsion vositalar 
orqali aks etganligini ko‘rishimiz mumkin. 
Nilufarning to‘ydan butunlay xabari yo‘q deb 
bo‘lmasdi. Otasi Kamol aka hokimning o‘g‘li Murodjon 
to‘g‘risida bir necha bor gap qistirgandi. “Shunday yigit 
kuyovim bo‘lishini orzu qilaman!” degandi. Xotiniga ham o‘z 
fikrini yuqtirgandi. Nilufar, ochiq kunda gumburlagan 
momaqaldiroqdek kutilmagan “yangilik”dan esankirab qolgan 
Nilufar qiz endi xotirasini titkilab, Murodjon haqida onasining 
ham nimalardir deganini esladi. Lekin bularning barchasi 
o‘ziga bildirmay, ruxsat ham olmay to‘y boshlab 
yuborishlariga asos bo‘lolmasdi qizning nazarida… (“Sabo va 
Samandar”) 

---