O‘zmu xabarlari Вестник нууз acta nuuz

O‘zMU xabarlari Вестник НУУз ACTA NUUz
 
FILOLOGIYA 
1/4/1 2023 
- 314 -
maqomining berilganligi o’zbek tili va unga xos milliy 
xususiyatlarni o`rganishga dunyo xalqlari intilishining 
qiziqishi pragmatika nazariyasiga, uning mohiyatiga bo`lgan 
ehtiyojni yanada ortgirmoqda. Sababi lingvistik pragmatika 
nazariyasi, yahni nutqning amaliy qo’llanishi bilan bog`liq 
hodisalar talqin o`sha tilga xos milliy o`ziga xoslikni anglash 
uchun qulay imkoniyatlar yaratadi" [1].
Shuningdek, Z.I.Salievaning nomzodlik ishi o`zbek va 
frantsuz tillaridagi sententsiya, yahni axloqiy-tahlimiy 
xarakterdagi matnlarning milliy-madaniy xususiyatlariga 
bag`ishlangan [2].
R.S.Ibragimovaning nomzodlik dissertatsiyasida esa 
ayol konseptining o`zbek va frantsuz tillarida ifodalanish 
yo`llari tadqiq etilgan [3]. 
Til va madaniyat deganda, odatda, (to`g`risi ham Shu) 
til orqali u yoki bu madaniyatni yoki aksincha, madaniyatni 
o`rganishorqali u yoki bu tilni tushuntirish nazarda tutiladi, 
aniqroq 
aytadigan 
bo`lsak, 
lingvokulturologiyadagi 
madaniyatning 
ma`nosi 
"aqliy-ma`naviy 
yoki 
xo`jalik 
faoliyatida erishilgan daraja, saviya (nutq madaniyati)" emas, 
balki "kishilik jamiyatining ishlab chiqarish, ijtimoiy va 
ma`naviy-mahrifiy hayotida qo`lga kiritgan yutuqlari majmui 
(madaniyat tarixi, o`zbek madaniyati)" demakdir. Shunday 
bo`lgach, nutq madaniyatining o`rganishmuammolari boshqa, 
lingvokulturologiyaning 
o`rganishobyekti 
tamoman 
boshqadir" [4].
Tahlil va natijalar. 
A.Vejbitskoy nemis orkestriga 
dirijyorlik qilish uchun chaqirilgan bir ingliz dirijyori haqida 
quyidagi voqeani keltiradi: Boshida ish yaxShi yurishmaydi. 
Dirijyor buning sababi ingliz tilida gapirganligi va nemislar 
uni «o’ziniki» sifatida qabul qilmayotganidan deb o’ylaydi va 
nemis tilini o’rganishga intiladi. Birinchi bo`lib ustozidan 
quyidagi gapni nemischaga tarjima qilib berishni so’raydi: 
«Eshitinglar, menimcha, mana bundoq qilib chalgan 
yaxShiroq». Tarjimon o`ylanib qoladi: «Aslida tarjima qilsa 
bo`ladi. Biroq «mana bunday chalish kerak» deb qo’ya qolish 
mahqulroq». Bundan chiqadigan xulosa shuki, madaniy to`siq 
nutq madaniyati normalariga bilan ham bog`liq. Biz doimo 
madaniyat haqida bir narsani bilish uchun til materiallarini 
jalb qilamiz. Xuddi shuningdek, til faktlarini tahlil qilish 
uchun madaniy realiyalarga murojaat qilamiz. Xorij 
tilshunosligida madaniy argumentatsiyaning o`rni va salmog’i 
o`zgardi, ayniqsa kognitiv semantikada. Til birligini madaniy 
kontekstda tahlil qilish tilshunoslik oldiga bir qator yangi 
muammolarni qo`ydi. Lingvokulturologiya alohida bilimlar 
tarmog’i sifatida o`ziga xos vazifalarni bajarishi kerak, 
ayniqsa, quyidagi masalalarga ehtibor berishi kerak: 1) til 
konseptlari tashkil topishida madaniyatning o`rni qanday? 2) 
til birligi mazmunining qaysi qismiga «madaniy ma`no» 
birikkan bo`ladi? 3) so`zlovchi yoki tinglovchi bu ma`nolarni 
anglagan holda qo`llaydilarmi va bular nutq strategiyasiga 
qanday ta`sir qiladi? 4) amalda til egasining madaniy-lisoniy 
kompetentsiyasi mavjudmi? Unda matnga singdirilgan va til 
egalari tomonidan anglangan bo`lishi kerak. Madaniylisoniy 
kompetentsiyaning 
vaqtinchalik 
ishchi 
tahrifini 
ishlab 
chiqamiz: u til Shaxsining nutq hosil qilish va nutq ijro 
qilishning tabiiy ko`nikmalariga ega bo`lishi bo`lib, ayniqsa, 
madaniyat qoidalarini bilish muhimdir. Buni isbotlash uchun 
til birliklarning tahlil qilishning yangi texnologiyalar kerak; 5) 
ularning konseptosferasi qanaqa, madaniyatning ifodalanish 
holatlari-chi? Bir madaniyat sohibi va ko`p madaniyat 
sohiblari tomonidan ifodalanishi-chi? 6) bu fanning asosiy 
tushunchalarini qanday tartiblash lozim? Bu tartib til va 
madaniyatning harakatdagi muammolarini tahlil qilish bilan 
birga, mazkur paradigma – antropotsentirik yoki antropologik 
paradigmadan tashqarida ham tushunarli bo`lishi lozim; Bu 
ro`yxatni to`liq deb hisoblash mumkin emas. Ularning hal 
qilinish o`zo`zidan yangi muammolarni keltirib chiqaradi. 
Mazkur yuqori darajali yoki umumepistemologik vazifalarni 
R.M.Frumkina barcha fanlar uchun tegishi deb hisoblaydi. Bu 
muammolarni hal qilishda qo`shimcha qiyinchilik tug`diruvchi 
yana bir xususiyat nazardan chetda qolmasligi kerak: til 
birliklarining madaniy axboroti implitsit xarakterda bo`lib, til 
belgilari ortida yashiringan bo`ladi. 
Lingvokulturologiyaning tadqiqot predmetlaridan biri 
turli tillarning uslubiy tarmoqlaridir, ular turli shakllarda 
yuzaga keladi. Ayrim tillarda dialektal farqlar kuchli bo`lsa, 
ayrim tillarda shevalar o`rtasida farqlar uncha sezilmaydi; 
ayrim tillar uslubiy farqlanish endigina boshlangan bo`lsa, 
ayrimlarida bu masala ancha chuqur va keng. Adabiy til va 
noadabiy til qatlamlari shakllari jamiyatning madaniy tarixi 
har bir bosqichini aniqlab beradi: yozuv tarixi, maktab tahlimi, 
adabiyoti, 
dunyoqarashi, 
uning 
madaniy-g’oyaviy 
simpatiyalari singari. Xalq madaniyatining me`yoriy-uslubiy 
tarmoqlarga ta`siri uning lug’at tarkibiga ta`siriga nisbatan 
bilvosita va chuqur munosabatlarga ega.