Az ərbaycan respubli kasi t əHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
28 Göründüyü kimi Sarı Aşığın həyat və yara- dıcılığının dəqiq öyrənilməsinə maneçilik törədən başlıca səbəblərdən biri Lələ adlı bayatı ustası ilə Sarı Aşığın həyat macəralarının, hekayət və rəvayətlərinin, hətta bayatılarının bir-birinə qarış- ması olmuşdur. Lələnin mənəvi anasının, Sarı Aşığın isə sevgilisinin adı Yaxşıdır. Yaxşının da özündən başqa iki bacısı var: Günəş və Liqa. Günəş, Liqa və Yaxşı haqqındakı bayatılar bir- biri ilə çox əlaqədardır. Daha doğrusu, eyni bayatılı dastanda üç bacının üçü də iştirak edir. “Yaxşı-Yaman” dastanının “Aşıq və Yaxşı” dastanından daha əvvələ aid olduğunu nəzərə alaraq qəti nəticəyə gəlirik ki, Yaxşı, Günəş və Liqa obrazları “Yaxşı-Yaman” dastanında forma- laşmışdır. Onlar şübhəsiz qeyd etmək lazımdır ki, Günəş və Liqa Lələnin mənəvi anası Yaxşının bacılarıdırlar. Ona görə mənəvi anası deyirik ki, Lələ “Yaxşı-Yaman” dastanına görə, daşdan ya- ran mışdır. Lələ ilə bağlı “Yaxşı-Yaman” dastanı və Sarı Aşıqla əlaqədar “Aşıq və Yaxşı” dastanı çap olunubdur. 1 “Yaxşı-Yaman” dastanında bədii obraz kimi Yaxşı və onun bacıları Günəş və Liqa iştirak edirlər. Lakin ara-sıra Sarı Aşığın bayatılarında Günəşin də adına rast gəlirik. 1 “Ашыг вя Йахшы” дастаны, топлайаны Ящлиман Ахундов, “Ядябиййат вя инcясянят”, 8 март 1974, № 10. 29 Lələ barədəki yuxarıda adı çəkilən dastandan bəllidir ki, Yaxşı Lələnin mənəvi anasının adıdır. Ola bilsin ki, Yaxşının mənəvi yüksəkliyi Sarı Aşığın xoşuna gəlmiş, elə buna görə də sevgilisini bu adla çağırmışdır. Bunun bir yox, bir neçə səbəbi var. Əvvəla, Sarı Aşığın sevdiyi qızın ailəsi əzəlindən bu sevgiyə etiraz etmiş, ikincisi Yaxşı adl andırılan qız Sarı Aşıqdan yaşca çox kiçikdir. Hətta, öləndə onu uşaq qəbristanlığında dəfn etmişlər. Molla Cümə məcburiyyət qarşısında öz sevgilisini İsmipünhan adlandırdığı kimi, Sarı Aşıq da öz sevgilisini bayatılarında Yaxşı, onun bacılarını isə Günəş və Liqa adı ilə təqdim etmişdir. Aşağıda gətiriləcək faktlar, ehtimal və tutuş- durmalar göstərir ki, Lələ Sarı Aşıqdan əvvəl yaradıcılığa başlamışdır. Araşdırıcıların qənaətinə görə Lələ haqqında yazılı mənbə 1721-ci ildə Elyas Muşeqin “Nəğmələr kitabı”na gedib çıxır. Matedaranda Lələnin 60-a yaxın bayatısının sax- landığı məlumdur. Lələnin Füzuli rayonunun Əhmədallar kəndinin yaxınlığındakı “Arqalı qəb- ristan lığı”nda qəbrinin sənduqə-daşı olduğu müəyyənləşdirilmişdir. Lələnin Arqalı kümbəzi və Arqalı qəbristanlığı ilə bağlılığını təsdiq edən bir bayatıya da A.Məmmədovanın Respublika 30 Əlyazmaları fondunda saxlanılan bayatılar əsasında tərtib etdiyi kitabda rast gəlirik: Lələ yerin arqalı, Mələməz ay arqalı. Kəsəkəs meydanında, Namərd qaçar, ər qalı. 1 Maraqlı faktlardan biri də odur ki, vaxtilə Elyas Muşeqin “Nəğmələr kitabı”na düşmüş Lələnin üç bayatısı verilmişdir. Lələnin arzusuna görə “gözəl şah” onun qəbri üstə gəlməli idi. Xalq arasında gəzən başqa bir bayatıya görə gözəl şah onun qəbri üstə gəlir, hətta onun üstündə bir kümbəz də tikdirir: Lələ də ölüb getdi, Dünyanı böldü getdi. Qoy Lələ də bilsin ki, Gözəl şah gəldi, getdi. Bir neçə mülahizəyə görə, Sarı Aşığın qəbri yaxınlığındakı kümbəz Lələyə aid olmalıdır. 1 S.Paşayev. Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar. II cilddə. I cild. Gəncə, “Pirsultan” nəşriyyatı, 2002. səh. 99. “Elm və həyat” jurnalı. № 4, 1984-cü il. 31 Birincisi, bütün bayatılarda Lələnin üstündə küm- bəz tikildiyi deyilir. İkincisi, Sarı Aşıq öləndə vəsiyyət edir ki, onu bir atın üstə sarısınlar, at harada dayansa, orada dəfn etsinlər. Sarı Aşıq həmişə Lələnin kümbəzini ziyarət etdiyindən at o yerə bələd imiş. Ona görə də at rəhmətə get- miş Sarı Aşığı kümbəzin yanına gətirir. Bu xalq rəvayəti olsa da, həqiqətə yaxınlığı çoxdur. Üçün- cüsü, Lələnin Füzuli rayonundakı Əhmədallar kəndi yaxınlığındakı “Arqalı qəbirstanlığı”ndakı üstü yazılı daşın nə altında qəbir var, nə üs- tündə kümbəz. Bizcə, ömrü boyu Füzuli, Cəb- rayıl və Laçın rayonu ərazilərində yaşamış, oturaq yeri “Arqalı kümbəzi” olub. Bu kümbəz qə- birstan lıqdan xeyli aralıdır. Özü də, Lələ, rəvayətə görə, lap uzaq bir yaylaqda vəfat edib. Onun yazılı daşını kimsə, Həkəri çayının sahilindən “Arqa lı qəbirstanlığı”na gətirmiş, onu “müqəd- dəslər sırası”na daxil edib, ziyarətgaha çevir- mişdir. Heyf ki, indiyə qədər Sarı Aşığın cinaslı bayatıları sənətkarlıq cəhətdən deyil, daha çox tarixilik baxımından, onun tərcümeyi-halına uy- ğunlaşdırılaraq tədqiqata cəlb edilmişdir. Sarı Aşığın bir cinaslı bayatısına diqqət edək: Aşıq, qaramanlıdır, 32 Üzün qara manlıdır. Yaxşının tənəsindən, Yenə qar amanlıdır. Bizim qənaətimizə görə, bu bayatıda müəy- yən anlaşılmazlıq və ya qeyri-dəqiqlik var. Mə- lum dur ki, tənə ilə qar üşüməz və nə də aman çəkməz. Burada Yaxşının adı çəkilsə də, çəkil- məsə də, bayatı Sarı Aşığındır, onun da bircə sevgilisi var, o da Yaxşıdır. Bir halda ki, belə- dir, tədqiqata bayatının əslini cəlb etmək daha yaxşı olar: Aşıq, qar amanlıdır, Dağlar qar amanlıdır. Yarın soyuq üzündən, Yenə qar amanlıdır. Göründüyü kimi, ilk misrada Qaraman ad lı yer yoxdur, “qar amanlıdır” ifadəsi var və bu əsl mənanı açmağa kömək edən, son misrada deyiləcək fikri qabaqcadan xəbər verən hazırlıq mərhələsinin uğurlu ifadəsidir. Doğrudan da, çox zaman uca dağların başından qar əskik olmur, qışda isə dağlar başdan-başa qar örtüyünə bü- rü nür, bu səbəbdən dağlar da qarın əlindən aman çəkir. Bu cinaslı bayatıda ifadə olunan əsas məna budur ki, yarın üzü o qədər soyuqlaşıb 33 ki, bu soyuqluqdan hətta, qar da qorxub aman çəkir. Aşığı da narahat edən yarın üzündəki bu sərt soyuqluqdur. Bayatıdakı poetik duyum nə qədər zərif və emosionaldır! Belə bənzərsiz müşahidələr əsasında bayatı yaratmaq, ifadə seç- mək, cinasları yerli-yerində tapmaq və sənətkar- lıqla işlətmək bacarığı hər bir adamda heyrət doğurur. Sarı Aşıq bəzən bir bayatıda dediyi fikrə, mətləbə başqa bir bayatısında eyhamlı şəkildə işarə edərək, onu daha da qüvvətləndirir. Məsə- lən, yuxarıda təhlilə cəlb etdiyimiz bayatıyla səs- ləşən başqa bir bayatını bu münasibətlə xatırlat- maq yerinə düşər: Aşıq, əlaman çəkər, Dilin əlaman çəkər, Yarın soyuq üzündən, Dağlar əlaman çəkər. Həqiqətən Türkiyədə Qaraman dağları, Qara- man vilayəti, Göyçədə Qara İmanlı kəndi, La- çında Qaraman kəndi mövcuddur. Yuxarıdakı bayatıya görə bu mətləbin Sarı Aşığa bağlı olduğunu aydınlaşdıra bilmirik. Təkcə, tədqiqatçı Bəhlul Bəhcət “Sarı Aşığın bayatıları” kitabının müqəddiməsində Sarı Aşığın Türkiyənin Qaraman 34 vilayətindən olduğunu qeyd edir. 1 Lakin biz Tür- ki yənin heç bir yazılı mənbələrində və el sənət- karları arasında bu fakta rast gəlmədik. Lakin Bəhlul Bəhcət “Sarı Aşığın bayatıları” kitabının müqəddiməsində Sarıca Nəbinin Türkiyədə Hacı Qaramanının ailəsindən olduğunu dilə gətirir. Bu qeyd tədqiqata möhtacdır. Nə Türkiyənin Konya şəhərində, nə də ona yaxın olan Karaman elləri və tayfaları arasında Sarı Aşığın bayatıları yayılmamışdır. Burada “Mah mud və Nigar”, “Arzu-Qəmbər”, “Əsli- Kərəm”, “Aşıq Qərib” dastanları geniş yayılmış- dır. Hacı Qaramanın adına Cəbrayıl rayonunun Dağtumaslı, Sofulu və onlara yaxın olan Hacı Qaraman kəndlərində Sarı Aşığın adı dillər əzbəridir. Dağtumaslı, Sofulu, Hacı Qaraman, Çaytumaslı kəndləri arasında Zərdüşti ilə Günəş Ata haqqında əsatir və əfsanələr mövcuddur. Əvvəllər dost olan Zərdüşti ilə Günəş Ata arasında islamiyyətin yaranmasından sonra ziddi yyət əmələ gəlmişdir. Zərdüştin qəhrəmanı olan Salsal Günəş Atanı məhv etmək üçün ona daş atır, sal daşlarla məhv etməyə çalışır. Salsal qovur, Günəş Ata gizlənməyə cəhd edir. Bu zaman qatır, kəklik və bulaq başındakı qızlar 1 Bəhlul Bəhcət, “Sarı Aşığın bayatıları”, Bakı, “Səda”, 2006. səh.3-4 35 Günəş Atanın yerini nişan verirlər. Lakin Ardıc ağacı gövdəsindən paralanır Günəş Atanı qoy- nunda gizlədir. Qorqud ata kimi Dədə Günəşində qarğışı qarğış, alqışı alqış idi. Günəş ata deyir: - Qatır arxanca balan getməsin, kəklik çolpan ötməsin, qız cehizin bitməsin. Ardıc yaşıl- lığın dörd fəsildə itməsin. Ümumiyyətlə Azərbaycan əfsanələrində, aşıq yaradıcılığında Zərdüştiliklə İslamiyyət arasında olan t əzadlar öz ifadəsini tapmışdır. Yurdumuzda əsatiri obrazlarla bağlı nişanələr, əfsanə və rəvayətləri qalmaqdadır. Məsələn: Şamaxıda Dədə Günəş, Qarabağda Ərgünəş dağları, eləcə də Cəbrayılın Dağ Tumas kəndinə yaxın qəbristan- lıqda Dədə Günəşin məzardaşı, Tovuzun Ağdam kəndində Aldədənin qəbri qalmaqdadır. Onlar əsrlərdən bəri ziyarətgaha çevrilmişlər. Dağ Tu- masla yanaşı bu torpaqda Çay Tumas, Bərdədə Aran Tu mas kəndlərinin olması sübut edir ki, Tumas və yaxud buna yaxın olan Tomris adını daşıyan qədim tayfa adlarıdır. Yaradıcı sənətkarın tam irsini toplamadan onun nələrə qadir olduğunu, aydınlaşdırmaq çətin olar. Nə Əndəlib Qaracadaği, nə Salman Mümtaz, nə də Əhliman Axundov, eləcə də Bəhlul Bəhcət Sarı Aşığın bayatılarını və həyat macəralarını ta- mamilə toplaya bilməmişlər. Axtarışlar davam 36 etdikcə biz onun tədqiqatdan kənarda qalmış daha kamil müəyyən maddeyi tarixi özündə yaşadan nadir bayatılarına rast gəlirik. Onun ana vətəni Qaradağ, sonra da Qarabağ olsa da, onun bütün həyatı Laçın rayonunun Həkəri çayının sahilin- dəki Güləbird kəndində keçmiş, onun həyatı, məişəti, sevgisi, yaradıcılığı bu coğrafi məkanla bağlı olmuşdur. Mən Güləbird kəndində olarkən indiyə qədər toplanmış bayatıları içərisində olmayan nadir incilərini əldə etdim. Sarı Aşıq iftixarla deyir: Kəndimiz Güləbatdı, Çiçəyə, gülə batdı. Yaxşı yar gülümsədi, Ağzından gülab atdı. Bu bayatının ikinci variantı belədir: Мян ашыг, gülab аxды, Чичяйя, эцля баxды. Yax şı dodaq tərpətdi, Аьзындан эцлаб аxды. Sarı Aşığın tədqiqatçıları elə təsvir etmişlər ki, guya Sarı Aşıq bütün bayatılarında yalnız və yalnız Yaxşını təsvir və tərənnüm etmişdir. Onun 37 bayatıları Yaxşının həyat macəraları çevrəsindən çıxa bilməmişdir. Son zamanlar Sarı Aşığın bizim tərəfimizdən toplanmış bayatıları sübut edir ki, o, Azərbaycan poeziyasının bütün sirlərinə bələd olmuşdur. Sarı Aşıq gəzməyi, görməyi sənətkar üçün böyük yaradıcılıq qaynağı hesab etmişdir. Çox maraqlıdır ki, Sarı Aşıq hər bir bayatısını bir abidə kimi daha poetik bir dillə söyləməyə çalışmışdır. Dilin zənginliyini özündə yaşadan omonimlərə-cinaslara böyük əhəmiyyət vermişdir. O çalışmışdır ki, onun hər bir bayatısı böyük sənətkarlıqla – cinas bayatılarla bəzənsin, daha çox yaddaşlarda qalan olsun. Onun aşağıdakı ba- yatısı onun dünyagörüşünü, istedadını vətənə bələdçiliyini aydınlaşdıran ölməz bir abidədir. O təkcə Laçın rayonunun, onun kəndi olan Gülə- birdin coğrafiyası daxilində qalmır, vətəni gəzir, daha mühümü hadi sələrə diqqət yetirir, isteda- dının gücü ilə tarixi bayatılar yaradır. Tarixi nadir bir inciyə diqqət yetirək: Mən aşiq, tığda gördüm, Buğdanı tığda gördüm. Gözəli Çanaqçıda, İgidi Tuğda gördüm. 38 Çanaqçı Şuşanın Pənahabaddan əvvəlki adı- dır. İndinin özündə də Şuşa gözəlləri Azərbay- canın nadir gözəllərindən hesab edilir. Hətta müğənnilər oxuduqda Şuşa gözəlinə-Azərbaycan gözəlinə heyran qaldıqlarını bildirirlər. Tuğ da Şuşanın məşhur kəndlərindən biridir. Sarı Aşıq gözəli Çanaqçıda gördüyü kimi, Qarabağ igidlə- rini də Tuğda gördüyünü müşahidə etmiş və bayatısına gətirmişdir. Sarı Aşığı, onun yara- dıcılığını hərtərəfli öyrənmək və ədəbi irsini tam üzə çıxarmaq üçün onun bayatı incilərini, həyat macəralarını incədən-incəyə böyük hövsələ və maraqla öyrənib toplamalıyıq. Bunun üçün ha- zırda Ağcəbədi rayonunda məskunlaşmış laçın- lılarla, xüsusilə güləbirdlilərlə tez-tez görüşməli və yaxından əlaqə saxlamalıyıq. Sarı Aşıq elə sənətkardır ki, bu gün də xalqın sinəsində, hafizəsində, şüurunda, zehnində yaşamaqdadır. Sarı Aşığa el məhəbbəti qaynar bir bulaq kimi gün dən-günə aşıb-daşır. Biz bu çeşmələrin qayna- ğını axtarıb tapmalı, ondan içib feyzyab olmalıyıq. Sarı Aşıq yığcam, lakonik tərzdə, dörd mis- ralı bayatıda öz hissini, məhəbbətini, istəyini elə sənətkarlıqla çatdıra bilir, onu elə poetik dillə, canlı, yaddaqalan bədii lövhələrlə verir ki, istər- istəməz bunlar insanı ilhamlandırır, vəcdə gə- 39 tirir, mənən zənginləşdirib düşündürür, təsirlən- dirir; yatmış fikir və duyğularını yenidən oya- dır. Bax, budur, Sarı Aşıq poeziyasının cazibə qüvvəsi, fərdi məziyyəti. Sarı Aşıq xalqın gün-güzəranına, ruhuna və ana dilinin incəliklərinə dərindən bələd oldu- ğundan, gələcək təcnis binalarını qurmaq üçün cinaslardan tağ daşları yonmuşdur. Onun yarat- dığı cinaslı bayatılar qeyri-adi istedada malik bir sənətkarın dəsti-xəttini, özünəməxsus poetik nəfəsini təsdiq edir. Bayatılarındakı forma və məzmun vəhdəti elə sərrast şəkildə qurulmuş- dur ki, bunlardan biri, digərini üstələyə bilmir, əksinə, forma məzmunu, məzmun da formanı tamamlayır, onu bitkinləşdirib daha dolğun tu- tumda təqdim edir. Ə.Qaradaği “Təzkireyi-Qaradaği” əsərində xəbər verir ki, Sarı Aşıq çox erkən Güney Azərbaycanın Qaradağ mahalından Zəngəzura, ora dan da Həkəri çayının sahilindəki Güləbird qəryəsinə gəlir, orada Yaxşı adlı bir qıza aşiq olur, sevgilisi nakam ölən zaman özünün tarixi bayatısını söyləyir: Mən aşiq, tərsinə qoy, Tər təni tərsinə qoy. Yaxşını qibləsinə, 40 Aşiqi tərsinə qoy. 1 Sarı Aşıq Həkəri çayının sahilindəki Gülə- bird qəryəsində vəfat etmiş və kənd qəbirstan- lığında dəfn olunmuşdur. “Təzkireyi-Qaradaği” əsərində Sarı Aşığın XVII əsrin əvvəlində Qa- radağ mahalından köçüb Zəngəzur qəzasına gəl- diyi və orada Həkəri çayının sahilində məskən saldığını deyəndən sonra Mümtaz Qaradağinin öz təzkirəsində verdiyi rəvayətləri əldə əsas tutaraq Sarı Aşıq haqqında bir sıra mülahizələr söy ləmişdir. O, aşığın Güləbird kəndində vaqe olduğunu, qəbir daşının üstündə yalnız saz şəkli çəkildiyini və Həkəri çayının o tayında olan sevgilisi Yaxşının qəbrinə tərəf “Yaxşının qiblə- sinə, Aşiqin tərsinə ” qoyulduğunu xəbər ver- mişdir. Zəkalı, dərin biliyə malik olması və hazır- cavablığı hələ özünün sağlığında Sarı Aşığa böyük şöhrət gətirmiş, onu el içərisində məşhur- laşdırmışdır. Həyatla, təbiətlə, kainatla bağlı ba- ya tı-bağlamalarının sorağını eşidib onunla deyiş- məyə, bəhsləşməyə, döyüşməyə, söz güləşdirmə- 1 Bu həmin bayatının variantıdır. Mən aşiqəm, yar sarı, Bayqu, meylin yar sarı. Aşıq Məkkədə ölsə, Yönün qoyun yar sarı. 41 yə gələnlər olmuşdur. Bu istiqamətdə “yurd”u olan bir neçə sınaq-imtahan bayatısı da el arasın- da yayılmışdır. Həmin rəvayətlərdən birində de- yilir ki, bir dəfə Sarı Aşıq Araz qırağında bir dəstə qızla qabaqlaşır. Onlar Aşığı imtahana çək- mək məqsədinə düşürlər. Qızlardan biri, saza- sözə bələd olan dilli-dilavəri qabağa çıxıb, aşığı deyişməyə çağırır. Qız gözlənilmədən bayatıyla soruşur. Aşıq, bənək-bənəkdir, Xalın bənək-bənəkdir. Səndən soruşum, aşıq, Araz neçə sənəkdir. Aşıq özünü itirməyib qıza belə cavab verir: Ay qız, bənək-bənəkdir, Xalın bənək-bənəkdir. Çağır Araz dayansın, Ölçüm neçə sənəkdir. Aşığın hazırcavablığı qızları və ətrafdakı- la rı çox razı salır: Yox, aşıq, o daşdan, O k iprikdən, o qaşdan, Aşıq, sənə deyirəm, Mənə don tik, o daşdan. 42 Sarı Aşıq bu sınaq meydanında da fəhminin itiliyi hesabına söz altında qalmayıb tutarlı cavab qaytara bilir: Mən aşığam, o daşdan, O kiprikdən, o qaşdan, Sən o qumdan sap əyir, 1 Mən don tikim, o daşdan. Həmin bayatı bağlamaya Sarı Aşığın təsiri ilə çox sayda bayatı bağlama deyişmələri düzülüb qoşulmuşdur. Məsələn: Qız: Kəpəz gəlindi daşdan, Ağ ləçək düşüb başdan. Oğlan sənə deyirəm, Mənə don tik o daşdan. Oğlan: Kəpəzin gülü daşdan, Dodağı, dili daşdan. Gəl qumdan sap əyir, Mən don tikim o daşdan. 1 Bu bayatıda sap əyir misrası “Sən o qumdan xiyəti çək” kimi də işlənir. Xiyəti – sap mənasındadır. “Xəyyat” sözünün ilk başlanğıcı da buradan gəlir. 43 Həmin bağlama bayatıya bənzədilmiş başqa bir nümunə: Qız: Endim gəldim Ağdaşdan, Ağ ləçək düşüb başdan. Oğlan, sənə deyirəm, Mənə don tik o daşdan. Oğlan: Endin gəldin Ağdaşdan, Ağ ləçək düşməz başdan. Ay qız qumdan sap əyir, Mən don tikim o daşdan. Sarı Aşığın bir-birindən gözəl və təsirli de yişmələrində hərbə-zorba ünsürləri də müəyyən yer tut ur. Doğrudur, rəvayətlərdən də göründüyü kimi aşıq heç kəsə meydan oxumur. Əksinə ona meydan oxuyurlar. Lakin onun sərrast cavabları hamını qane edir və aşığa üstünlük qazandırır. Bütün bunlar Sarı Aşığın Azərbaycan ədəbiyya- tındakı mövqeyini yüksək qiymətləndirməyə əsas verir. Burada bir məsələni də qeyd etmək yerinə düşər. Azərbaycan xalq ədəbiyyatında minarələrin 44 yaranmasında və formalaşmasında Sarı Aşığın xüsusi əməyi vardır. Məlumdur ki, minarələri sinədəftər nənələr nağıla başlamazdan əvvəl deyirlər, oradakı iştirakçıların, uşaqların və böyüklərin diqqətlərini bu sahəyə cəlb edirlər. Minarələrə başlamazdan əvvəl aşağıdakı ifadələr işlədilir: A mini, mini minarə, Lalənin bağrı qara. Bundan sonra minarələrdən nümunələr verilir: Neçədir ha, neçədir? Xoruz bir qul beçədir. Aşiq səndən soruşum? Göydə ulduz neçədir? Qarşıdakı cavab verir: Neçədir, ha neçədir, Gündüz deyil gecədir. Göyə pilləkən qoydur, Çıxım sayım neçədir. Minarələrə başqa bir nümunə: Mən aşiq, adı nədir, A lovu, odu nədir. 45 Cəngi çaxmaq, tükü qov, Bu quşun adı nədir? Cavab: Aşıq, nə müşkül işdi, Bir ocaq yandı, keçdi. Cəngi çaxmaq, tükü qov, Səməndər adlı quşdur. Sarı Aşığın təşbih və bənzətmələri özünə- məxsusdur, orijinaldır. Sarı Aşıq elə bir qıza aşiqdir ki, nə göydə, nə də yerdə onun gözəlliyinə, hüsnünün yaraşığına tay ola bilməz. Aşığam, kimsəsizə, Rəhm elə kimsəsizə. Nə göydə mələk bənzər, Nə yerdə kimsə sizə. Sarı Aşıq göydə mələyə, yerdə kimsəyə tay olmayan, bənzəməyən, onlardan qat-qat yüksəkdə dayanan gözəli necə gördüyünü poetik dillə başqa bir bayatıda belə təsvir edir: Mən aşiq, gözüm aya, Qatarın gözü maya. Yel əsdi, zülf dağıldı, 46 Sataşdı gözüm aya. Sarı Aşığın sevgilisi bulud altdan ay kimi çıxmış, gözü ona sataşmış, “qatarın gözü maya”nı çox aydın görmüşdür. Burada say-seçmə sözlərin düzümü, mənalandırılması hesabına o, könül tərpədən qənirsiz gözəlliyin, qənirsiz də təsvir və tərənnümünü verir. Sarı Aşıq bulud zülfü üzünü örtən ay camallı gö zəli tez-tez görmək istəyir, heyif ki, bu səadət ona çox az nəsib olur, gözəlin özünü görəndə də saçları camalını görməyə maneçilik törədir: Mən aşıq, ay camala, Yar əldən ay cam, ala. Arala bulud zülfün, Bir baxım, ay camala. Gözəlliyin vurğunu və sərrafı olan aşıq sözdən rəsm çəkir, portret yaradır. Sarı Aşıq sözdən, xüsusilə cinaslı ifadələrdən çox ustalıqla istifadə edərək, elə bayatılar yaradır ki, bunlar insanı heyrətləndirməyə bilmir. Sarı Aşığın eşq, məhəbbət, sevgi yanğısı nələr yaratmamışdır: Mən aşiqəm, gen axar, Ar az Kürdən gen axar. 47 Cəfanı bülbül çəkər, Gülü qucar genə xar. Sarı Aşıq bayatılarında hicran, həsrət, ay- rılıqdan danışır, sevgilisinin uğrunda çəkdiyi əzabları, iztirabları qeyd edir. O, bayatılarını elə məharətlə və bacarıqla yaratmışdır ki, adam dinlədikcə, dinləmək istəyir. Sarı Aşığın ədəbi irsini öyrəndikcə göz önün- də yeni mənzərələr açılır, yeni xalq örnəkləri bir- bir boy verir. Xalq poeziyasında özünə əbədi və ölməz abi də qoymuş Sarı Aşığın ecazkar sənətinin sir- ləri açıldıqca onun böyüklüyü daha aydın gö- rünür. Sarı Aşığın bayatılarının ürəklərdə yurd-yu- va bağlamasının səbəblərindən biri, bəlkə də, başlıcası, həmin bayatıların böyük məharətlə, sənətkarlıqla yaradılması və oradakı səmimi və ülvi hisslərin yüksək və bədii bir dildə tərənnüm olunmasıdır. Sarı Aşıq nəinki bayatı janrını öz şeirləri üçün bir forma olaraq sevib seçmiş, eyni za- man da o, öz sənətkar qüdrəti ilə onu başqala- rına da sevdirə bilmişdir. Onun xeyirxah təsiri nəticəsində yazılı və şifahi poeziyanın bir sıra ta nınmış nümayəndələri bu sahəyə ciddi ma- 48 raq göstərmiş və onlar özləri də qiymətli sənət inci ləri yaratmışlar. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|