Az ərbaycan respubli kasi t əHSİ L nazi rli Yİ G
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bayatı yaradıcısı Lələ və Sarı Aşıq (Sarı Aşığa gedən yol)
|
1 AZ ƏRBAYCAN RESPUBLİ KASI T ƏHSİ L NAZİ RLİ Yİ G ƏNCƏ DÖVLƏ T UNİ VERSİ TETİ SƏDNİK PAŞA PİRSULTANLI POEZİYAMIZDA SARI AŞIĞIN BAYATI ZİRVƏSİ Gəncə Dövlət Universitetinin Nəşriyyat şöbəsinin 25 iyul 2011-ci il tarixli qərarı ilə çap olunur “AZ ƏRNƏŞR” – BAKI - 2011 2 BBK 47.26.22 P-46 Elmi redaktor: NİZAMİ CƏFƏROV, Аzərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü, professor Prof. Dr. Sədnik Paşa Pirsultanlı (Paşayev) “Poeziyamızda Sarı Aşığın bayatı zirvəsi” 156 səh. Uzun illərdən bəri araşdırdığım və mətbuatda, dərs- liklərdə yaradıcılığını tədqiq etdiyim, nəhayət, “Azərba- ycan poeziyasında Sarı Aşığın bayatı zirvəsi” adlı yazdığım monoqrafiya ali məktəb tələbələri, eləcə də Sarı Aşıq sənətinin pərəstişkarları üçün bir mənəvi hədiyyə olacaqdır. P 4702060202 qrifli nəşr M-651 (07) – 2011 © P irsultanlı S. EL 03 00026 8 026.25.07.2011 3 Bayatı yaradıcısı Lələ və Sarı Aşıq (Sarı Aşığa gedən yol) 1975- ci ilin yanvar ayı idi. Gəncədən Şəm- kirə gedən avtobusla folklor axtarışına çıxmışdım. Könüllü kəndinə çatanda yolun kənarında doqquz qoyun, yanında da bir pirani kişi gördüm. Sürü- cüyə dedim: - Maşını saxlayın, mən düşüm. Kişi ilə görüşdüm və soruşdum: - Siz kimsiniz, adınız nədir? Mən o zaman xeyli cavan idim. Dedi: - Bala, əslim Şəmkirin Dağincillisindəndir. Otuzuncu illərdə bu kəndin adamlarını Könüllü kəndinə köçürüblər. Adım Pənah Allahverdi oğludur. Mən zarafat etdim: - Əmi, heç başına qar-yağış yağıbmı? O gülə-gülə dedi: - Hələ məni yay dolusu da döyübdür. Soruşdum: - Dastan, nağıl nə bilirsən? O, mənə bildirdi ki, - Lələnin nağılını bilirəm. 1918-ci ildə Göy- çədə bir bəyin qoyununu otarırdım. Çalmalı yay- lağına bir dərviş gəlib çıxdı. Mən ona əvvəlcə də- ləmə pendir verdim. Sonra onun danışdığı “Lələ nağılı” çox xoşuma gəldiyindən bir quzu kəsdim. 4 Dərvişi 3 gün qoyun binəsində saxladım. Lələnin nağılını yaxşı öyrəndim. Dərvişin Lələ haqqında söylədiyi bayatıları əzbərlədim. Dərviş mənə bildirdi ki, mən Bağdadda olarkən Lələnin yazıya alınmış bayatılarını görmüşəm. Mən sevincək evə qayıtdım, Lələ haqqında eşitdiklərimi yazıya alıb İnstitutda çıxan “Yük- səliş” qəzetində çap etdirdim. Fizika-riyaziyyat elmləri namizədi Cəbrayıl Xələfov məni qu- caqlayıb dedi: - Sən nə yaxşı adamsan, sənin qadan alım. Bizim Lələnin bayatılarını toplayıb, qəzetdə çap etdirmisən. Bizim Füzuli rayonundakı Qazaxlar kəndində, Əhmədallar kəndində Lələnin saysız- hesabsız hekayətləri və bayatıları mövcuddur. Mən həmin günün səhəri Füzuli rayonunun Əhmədallar və Qazaxlar kəndlərinə yola düşdüm. Oranın sinədəftər nənələri, dünyagörmüş qocaları məni xoş əhval-ruhiyə ilə qarşıladılar. Əhmədallar kənd sakini 70 yaşlı Bayram Musa oğlu, Qazaxlar kənd sakini 90 yaşlı Şahlıq Xınalı qızı ləl- cəvahirat xəzinəsinin ağzını açdılar. Lələnin bayatı incilərini savaş kimi başımdan yağdırdılar. Hətta Cocuq Mərcanlı yaxınlığında “Lələ dağı”ndan, “Lələ yaylağı”ndan söz açdılar. Məni Arqalı qəbirstanlığına, oradakı Arqalı künbəzinə 5 apardılar. Bayatıya bənzər maraqlı bir şeir parçası da söylədilər. Arqalı haray, Babı haray, Lələ haray. Yoruldum yolda qaldım, Bir yorğa, yabı haray. 1 Arxeoloqlar Babı künbəzini XIII əsrə aid edirlər. Arqalı qəbirstanlığında Lələnin adına bağlı naxışlı, üstündə qədim yazılar olan daş-təknə məzara rast gəldim. Tarix İnstitutunun arxeolo- giya şöbəsinə xəbər verdim, Lələyə məxsus daş məzarın üst qapağı üzərində aparılan araşdırmalar sübut etdi ki, məzar Lələ Mahmud oğluna aiddir. “Azərbaycan dili və ədəbiyyatı tədrisi” (me- todik məqalələr məcmuəsi) “Azərbaycan mək- təbi” jurnalına əlavə redaksiyasından mənə zəng etdilər ki, Lələnin “Yaxşı-Yaman” dastanı haq- qında oxucular Sizdən məlumat istəyirlər. Mən das tanı jurnalda nəşr etdirdim. Arxasınca “Azər- baycan gəncləri” qəzetinin 15 yanvar 1976-cı il 1 S.Pa şayev. “Lələnin məzarı və özü”. “Azərbaycan gəncləri” qəzeti, 15 yanvar 1976-cı il. S.P.Pirsultanlı. “Ozan-aşıq yara- dıcılığına dair araşdırmalar”. II cilddə. I cild. Gəncə, “Pirsultan” nəşriyyatı, 2002. səh. 89 6 tarixli nöm rəsində “Lələnin məzarı və özü” adlı məqalə ilə çıxış etdim. 1 Elmi rəhbərim Azərbaycan Elmlər Akade- miyası Nizami İnstitutunun Folklor şöbəsinin mü- diri, profess or, filologiya elmləri doktoru Məm- məd Hüseyn Təhmasib məni yanına çağırıb dedi: - Sizi ürəkdən təbrik edirəm. Nəhayət “Yax- şı-Yaman” dastanını tapdınız. Lələnin bayatıları, əsatiri hekayəti açıqca gös tərir ki, Lələ Sarı Aşıqdan əvvəl başlayıb ya- rat mışdır. Onun yaradıcılıq yolunu davam etdirən Sarı Aşığın bayatıları xalqın hafizəsində bir-birinə qarışmışdır. Əlbəttə, tədqiqatlar davam etdikcə, dərin qatlara işlədikcə hər şey faktlar əsasında meydana çıxacaqdır. “Yaxşı-Yaman” dastanından “Lələnin məzarı və özü” məqaləsindən sonra Laçın rayonunun bir neçə sakini mənim haqqımda “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzetinə şikayət məktubu yazdılar. Mən redaksiyadan möhlət istəyib yazılı mənbə- lərdə Lələyə aid məlumat axtarmağa başladım. İlyas Müşeqin “Nəğmələr” kitabında yazıl- mışdır. Lələ şah lələsidir, Əcəl can tələsidir, 1. S.Paşayev. Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar. II cilddə. I cild. Gəncə, “Pirsultan” nəşriyyatı, 2002. səh. 88-92 7 Lələnin qəbri üstə, Gözəl şah gələsidir. 1 Həmin bayatı Asya Məmmədovanın tərtib etdiyi “B ayatılar” kitabında bir cüngdən götü- rülmüş, eyni məzmunda kitaba daxil edilmişdir. Lələ şah lələsidir, Əcəl can tələsidir, Lələnin qəbri üstə, Gözəl şah gələsidir. Doğrudan da, elə bayatılar vardır ki, eynən Lələyə məxsus “Yaxşı-Yaman” dastanında olduğu kimi, Sarı Aşığa məxsus “Aşiq və Yaxşı” dastanında təkrar olunur. Lələyəm yaxşı liqa, Xub liqa, yaxşı liqa, Yaxşı elə yaxşıdı, Hamıdan yaxşı liqa. 1 S.Pa şayev. “Bir daha Lələ haqqında”. “Kirovabad kommunisti” qəzeti, 20 may 1978-ci il. S.P.Pirsultanlı. “Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar”. II cilddə. I cild. Gəncə, “Pirsultan” nəşriyyatı, 2002. səh. 94 8 Lələnin tarixi şəxsiyyət olmasını yazılı mənbələr əsasında sübuta yetirməkdə filologiya elmləri doktoru İsrafil Abbaslı bizim köməyimizə çatdı. O, Madedaranda erməni əlifbası ilə yazıya alınmış bir sənəddə Lələnin 60-a yaxın Azərbay- canca bayatısını tapdı. Eyni zamanda İ.Abbaslı Lələ haqqında “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəze- tində geniş məqalə ilə çıxış etdi. 1 “Arqalı” qəbirstanlığındakı Sənduqə daşın üstün də tarix institutunun arxeoloqları tərəfindən oxun muş və məlum olmuşdur ki, qəbir daşı Mah- mud adlı şəxsə məxsusdur. Bu ad daha bir tarixi faktın açılmasına kömək edir. Lələ təkcə “Yaxşı- Yaman” dastanının yaradıcısı deyil, “Əsli və Kə- rəm”, “Abdullah və Cahan” dastanları da müəy- yən mənada onun adı ilə bağlıdır. Uzun illərdən bəri ədəbi əlaqələrlə məşğul olan İ.Abbaslı yazır: "Китаби-Дядя Горгуд"у Дядя Горгудсуз, "Короьлу"ну Ашыг Жцнунсуз, "Гул Мащмуд"у Гаражаоьлансыз дцшцнмяк мцм- кцн олмадыьы кими, "Ясли вя Кярям"и дя Лялясиз тясяввцр етмяк чятиндир. Мараглыдыр ки, Ляля яксяр тцркдилли халглар ичярисиндя эениш йайылмыш "Ясли 1 İ.Abbaslı. Bayatı ustası Lələ haqqında. “Ədəbiyyat və İncəsənət” qəzeti. 1 may. 1976 9 вя Кярям" дастанларынын анжаг Азярбайжан вариантына мяхсус бир образдыр". 1 Ляля юзцнцн "Йахшы-Йаман" дастанында ясасян ясатир вя яфсанялярдян, Сары Ашыг ися "Ашыг вя Йахшы" дастанында халг рявайятляриндян истифадя етмишдир. Щяр икисиндя щадисяляри габагжадан дуймаг, билмяк габилиййяти вардыр. Бу щадисяляря мцнасибятдя вя ону поетик дилля сюйлямякдя, эцжлц шеiря-байатыйа чевирмякдя Сары Ашыг бир гядяр фяалдыр. Лялянин йашлы, агил бир гожа, Сары Ашыьын щяля жаван олдуьуну, Сары Ашыьын юз байатыларындан да билмяк олур. Мясялян: Мян ашыьам, Ляля мян, Гяфлятдяйям щяля мян. Дярддян, гямдян, щижрандан, Баьламышам шяля мян. 2 Сары Ашыг щаггында щялялик илк йазылы мялумат Гарадаьинин "Тязкирейи- Гарадаьи" ясяриндяki гейдидир. 3 XIX ясрин 1 S.Paşayev. “Lələnin məzarı və özü”. “Elm və həyat” jurnalı. № 4, 1984- cü il. S.P.Pirsultanlı. Ozan-aşıq yaradıcılığına dair araşdırmalar. II cilddə. I cild. Gəncə, “Pirsultan” nəşriyyatı, 2002. səh. 100. 2 Yenə orada. səh. 104 3 “Təzkireyi-Qaradağı”, c.7-10. Rəf. № 7602 10 сяняткары олан Гарадаьи тязкирясиндя "Ашыг Гурбаняли вя йа Сары Ашыг вя щагг ашыьы дейилян шяхсин сейрц-сцлуки" сярлювщяси алтында йазыр: "Защирян бу зати пак шифтейи-рузиэардыр. Яслян Гарадаь мащалындандыр. Чох гядим вахтларда эялиб Гарабаьын Зянэязур мащалында Щякяри чайынын кянарында ваге Эцлябцрд адлы гярйядя сцкна едиб". 1 Sarı Aşığın bayatılarında Güləbirdin qədim adı da aşağıdakı şəkildə dilə gətirilir: Mən aşıq, ağzındayam, Aləmin ağzındayam, Əslim Qaradağlıdır, Məzməzək ağzındayam. Məlumdur ki, qoyunun örüş yerində, arxa- c ında məzməzək adlı ağ başlı, ağ qanadlı milçəyə bənzər həşərat olur. Yay aylarında, qoyun otlaq- larında həmin həşərat insanın burnuna toxunduqda əhval-ruhiyyəsi dəyişir, səsi gərlənir. O zaman hə- min yerdə qoyun saxlanılırmış və o yerə məzmə- zəyin ağzı deyilirmiş. Aşıq öz keçmişini və məz- məzəyin ağzında olduğu illəri belə xatırlayır. 1 “Təzkireyi-Qaradağı”, c.7-10. Rəf. № 7602 11 Бу мялумат ичярисиндя ян дяйярли факт, онун яслян Гарадаь мащалындан олмасыдыр. О, щягигятян Азярбайжан халгынын варлыьындан доьмушдур. Йахшынын вя бажысы Эцняшин щягиги адлары мцяййянляшдирилмядийи кими, Сары Ашыьын юзцнцн дя ады дягиг- ляшдирилмямишдир. Гарадаьи "Тязкирейи-Гарадаьи" ясяриндя онун адынын Гурбаняли, Салман Мумтаз Абдулла 1 , Ямин Абид Гяриб, Бəhlul Бəщжят ися Сарыжа Няби олдуьуну эюстярирляр. Ашыг Ялясэяря эюря онун ады Йетимдир. Ашыг Ялясэяр мяшщур бир тяжнисиндя Фярщад Ширин севди, Йетим Йахшы йар 2 - дейир. Лялянин байатыларындан мялум олур ки, онун ады Будагдыр. Ляля дя лялялянди, 1 S.Mümtaz. “Aşıq Abdulla”, Bakı, “Azərnəşr” 1927. S .Mümtaz. “Sarı Aşıq”, Bakı, “Azərnəşr” 1935 2 Aşıq Ələsgər. (toplayanı İslam Ələsgərov). Bakı. “Elm” Nəşriy- yatı. 1973. səh. 266 12 Эюз йашы сяпялянди. Ляля шащ гапысындан, Будаьы шялялянди. Бу адларын щяр биринин юзцня эюря мянасы вардыр. Ашыьа Няби адыны щяр бир щадисяни габагжадан билмясиня эюря вермишляр. Бизжя, икинжи ад Абдулла йох, Абдалдыр. Ашыг абдал - дярвиш кими эязяндир, обаны-оймаьы долашандыр. Профессор М.Щ.Тящмасибя эюря онун ады еля Сарыдыр. Яэяр онун ады Сары олсайды, она Ашыг Сары дейярдиляр, Сары Ашыг демяздиляр. Сары ады, бизжя, онун йар йолу эюзля- məkdən, саралыб солмасы, цзцндя, эюзцндя сары галмасы иля ялагядардыр. Ашыьын юз байатыларына мцражият едяк: Мян ашыг, сары галды, Эцн эетди, сары галды. Йолларына эюз тикдим, Эюзцмдя сары галды. Sarı Aşıq əhval-ruhiyyəsini ifadə etmək üçün bəzən bir yox, bir neçə bayatıdan istifadə edir. 13 Dağlar başın qar aldı, Göy yarpaqlar saraldı. Yaxşı dərdi çəkməkdən, Bətbənizim saraldı. Elə bil Sarı Aşıq öz nisgilini bu ifadədə tapır. O nədənsə sarı sözünü işlətməyi məqbul sayır. Yəqin ki, bu səpkili bayatılar çoxdur. Biz onu tək-tək tapırıq. Həmin bayatılardan biri də aşağıdakı nümunə gətirdiyimiz bədii parçadır: Mən aşiq, sarı dağlar, Köynəyi sarı dağlar. Göy otun xəzəl olar, Qalarsan sarı dağlar. Ашыьын алгышы алгыш, гарьышы да гарьышдыр. Халг тякжя ону севмир, щятта она мющкям инаныр да. Мян ашыг, эюзяля йаз, Мещ ясяр, эюзял айаз. Ялиня гурбан ашыг, Эюзяли эюзяля йаз. Sarı Aşığa belə gəlir ki, hər nə mətləb diləsə hasil olar. O da bir oğuz-türk oğlu kimi, Dədə 14 Qorqud kimi elə zənn edir ki, onun hər bir alqışı alqış, hər bir qarğışı qarğış ola bilər. Mən aşığam yana üz, Ördək, göldə yana üz, Necəsən bir ah çəkim, Yaş tökülə, yana üz. Sarı Aşıq bayatını bəzən cüt-cüt, qoşa-qoşa yaradır. Sarı Aşıq gözələ müraciət edir ki, zülfünə tapşırsın yan dursun, aşıq onu aydınlığı ilə görə bilsin. Mən aşığam yan dursun, At oxunu yan dursun, Zülfünə deynən yarım, Ağ üzündən yan dursun. Aşığın bütün meyli hər an sevgilisindədir. Onu təsvir və tərənnüm etmək üçün söz inciləri içərisindən daha qiymətli zər-zivər seçir. Onu sapa, ipə düzüb öz yaradıcılığına gətirir. Mən aşiq yaza Niyaz, Al qələm yaz, a Niyaz, Bülbül gülün yarpağın, Saxlamış yaza niyaz. 15 Əlbəttə, bülbül üçün güldən, gül üçün bülbüldən əziz heç nə yoxdur. Odur ki, bülbül gülün yarpağını yaza niyaz saxlayır. Hətta Sarı Aşığın bundan daha tünd və kəskin şəbədə mahiyyətli bayatıları da vardır. Mən aşiqəm don qara, Kofta yaşıl, don qara, Ay Allah sənə qurban, Yaxşını yaxşıya yaz, Donqarı da, donqara. Онун ижтимаи кядяри yalnız Йахşы иля ялагядар дейилдир. Елинин, обасынын сцрэцн едилмяси щяля кюрпя вахтларындан гялбини йараламышдыр. Мян ашыьам, даьытды, Думан эялди, даь итди. Биздя бир оймаг идик, Фяляк вурду даьытды. Sarı Aşığın təsviri məzmunda təbiət təsvir- lərinə həsr olunmuş bayatıları da vardır. Mən aşiq, aranı dağlar, Peykam yaramı dağlar, Ürək istər əl çatmaz, 16 Kəsib aranı dağlar. Сяняткар щям дя гяриб елдя тякдир, щеч кяси йохдур: Мян ашыг, чяким дярди, Доьруйум, тюкцм дярди. Ня атам вар, ня анам, Киминян чяким дярди? Ашыьын тясялли цчцн биржя Йахшысы вар. Она ися говуша билмир. Онун Йашхысы еля Йахшыдыр ки, айла эцн онун жамалы иля бящся эирмяйя утаныр: Ашыг, бу эцн бутанды, Эцлдян дястя тутанды. Айла эцн бящся эирди, Жамалындан утанды. Йахшынын цзцня бахмагдан доймайан ашыг дейир: Ашыг, сцзэцн эюзлярин, Гямдян цзэцн эюзлярин. Йахшыдан дойа билмяз, Бахса йцз эцн эюзлярин. 17 Lələnin yaradıcılığı, həyat macəraları Sarı Aşığın varlığına elə hopmuşdur ki, onları bir- birindən belə ayırmaq mümkün olmur. Sarı Aşığın fitri istedadı, yaradıcılıq qüdrəti bu mürəkkəb, dumanlı yaradıcılıq prosesindən onu ayıra bilir. Onun özünəməxsusluğunu gözönünə gətirir. Sarı Aşıq poeziyası ilə, dastan yaradıcılığı ilə çarpaz- laşmış, Lələnin “Yaxşı-Yaman” dastanının qısa məzmunu və təhlilini vermədən Sarı Aşıq yara- dıcılığına tam girişmək olmaz. Lələnin “Yaxşı Yam an” dastanının qısa məzmunu belədir: “Bir karva n başçısı Zamanın darvazasını döyür, bizi qəbul edin deyir. Zaman, onun həyat yoldaşı Yaxşı qonaqları o qədər səmimi qarşılayır ki, onlar ayrılarkən deyirlər: - Ay Zaman, ay Yaxşı bacı, biz Kərbəlaya ge dirik, qayıdana kimi Allah sizə bir övlad bəxş etsin. Vaxt keçir, il tamam olur. Kərbəladan gələn karvanın qabağı açılır. Yaxşı deyir: - Ay kişi, qonaqlar gəlib görəcəklər ki, övladımız olmayıb, məyus olacaqlar. Odur ki, çaylaqdan Yaxşı sığallı göy daş seçib beşiyə bələyir. Böyük hədiyyələrlə gələn karvanbaşı, beşiyə tərəf üz tutur. Beşikdə uşaq ağlayır. Yaxşının döşlərinə süd gəlir. Uşaq tək olduğu üçün onun adını Lələ qoyurlar. Lələ aybaay deyil, 18 günbəgün böyüyür. O, Yaxşını bir an belə tək buraxmır. Yaxşının özündən başqa Günəş və Liqa adlı bacıları da vardır. Bəzən bacılar söz aşiqi Lələdən soruşurlar. Biz bacılardan hansımız daha gözəlik. Lələ deyir: Евляри эцн ашанда, Халлары эцн нишанда. А Йахшы, сян дя йахшы, Сян щанда, Эцняш щанда? Ляля эюрцр ки, Йахшы бу сюздян бир аз позулду. Икинжи байатыны дейир: Ялямин, чалма йери, Чал йери, чалма йери, Эцняшин юзц эюзял, Йахшынын чалма йери. Лап кичикляри Лига имиш. Лиганын цзцндя халлары вармыш. Одур ки, дейир: Ялямин, йахшы Лига, Халлары йахшы Лига. А Йахшы, сян дя йахшы, Щамыдан йахшы, Лига. 19 Lələ böyüdükcə Zaman Yaxşını ona qıs- qanır. Lələ nə baş verəcəyini qabaqcadan du- yurdu. Lələ görür ki, Zaman əlində nacaq (əl bal- tası) Lələni vurmaq istəyir. Lələ bir bayatı ilə bu vəziyyəti Yaxşıya bildirir. Ялямин, далда нажаьы, Лялянин далданажаьы. Бах, а Йахшы, Йаман эялир, Тутубдур далда нажаьы. Ляля сычрайыб йахынлыгдакы аьажа чыхыр, палтарыны сойунуб бир будаьын цстцндя отурур. Йаман бахыб эюрцр кi, Лялянин бядяни эюмэюй дашды, дашын цстцндя дя бир дястя эцл битиб. Она тамаша едян Йамана Ляля дейир: Ялямин, дашдан мян, Кирпикдян мян, гашдан мян. Ня атам вар, ня анам, Йаранмышам dашдан мян. Ляля аьаждан дцшцр вя дейир: - Сиз саь, мян саламат, даща мян эетдим. Йахшы чох йалварыр ки, Ляля эетмя. 20 Ляля эюрцр ки, Йахшы ял чякмяйяжяк, дейир: Ялямин, yаман мяни, Щей инжидир, Йаман мяни. Баш эютцрцб эетмясям, Юлдцряжяк Йаман мяни. Ляля щалаллашыб эедир. Йахшы аьлайа- аьлайа бир байаты чякир: Дилимдя лайла галды, Чалмадым лайла галды. Гялбимин эизли дярди, Жанымда yайла галды. Демяли, Йахшы щяр шейдян яввял Лялянин мяняви анасынын адыдыр. Башгалары юз севэилисини Зцлейхайа, Лейлийя, Шириня, Яслийя бянзятдийи кими Сары Ашыг да юз севэилисини Лялянин мяняви анасы Йахшыйа, онун ешгиня гаршы чыхан гызын гардашыны Йамана охшатмыш, юзцнц Ляля кими щагг ашыьы адландырараг адлары гошалашдырмыш вя бунунла бир чох тядгигатчылары чаш-баш салмышдыр. Буна эюря дя, ясл щягигят тцля бцрцнмцш, олдуьу 21 кими эюрцнмямишдир. Сары Ашыьын чяк- дийи адлар мяжазi, йяни икинжи адлардыр. Беляликля, Сары Ашыг Ляляни эянжлийиндя, илк заманлар садяжя олараг йамсыламышдыр. "Ляля йайлаьы" олдуьу кими "Ашыг йайлаьы" да вардыр: "Ляля чардаьы" кими "Ашыг чардаьы" да мяшщур- дур. Ляля кими о да щагг ашыьыдыр. Эюрцнцр ки, Лялянин щяйат мажяралары Сары Ашыгда силинмяз изляр бурахмыш вя юмрцнцн сонуна гядяр о, бу тясирдян йаха гуртара билмямишдир. Илйас Мушегiн ермяни ялифбасы иля йазыya alıb, 1721-жи илдя битирдийи ялйазмасында башга шаир вя ашыглар сырасында Лялянин дə адыны чякир. Гожаман ел сяняткары Ашыг Шямшир дя бир тяжнисиндя Лялянин тарихи шяхсиййят олдуьуна вя онларын арасындакы мяняви истяйя, цлви мящяббятя ишаря едир: Гышда даьлар щясрят чякир а йаза, Нярэизи гошады, лаля тяк ачды. Салды ешг ялиндян сярин айаза, Йахшыйа дярдини Ляля тяк ачды. 1 1 Aşıq Şəmşir. “O Kürün, Arazın Tərtəriyəm mən”. Bakı, 2004. səh. 413 22 “Yaxşı-Yaman” dastanı bədii bir əsər olsa da, onda gərəkli tarixi faktlar gizlin şəkildə olsa da yaşayır. Lələnin əkdiyi bostanın yarpaqlarını bir qara qoyun otlayır, ondan bir quzu əmələ gəlir. Həmin quzu nun ətini yedikdən sonra Gözəl Şahın arvadı ha milə olur və ondan oğlu olur. Lələ gəlib şaha deyir: - Uşaq mənimdir. Sənin arvadın mənim quzumun ətindən hamilə olmuşdur. Sən uşağa bir ad qoy çağır, mən də bir ad qoyum çağırım. Gözəl şah Məhəmməd deyib uşağı çağırır. Uşaq dinmir. Lələ Budaq deyib uşağı çağırır. Uşaq cavab verir: - Ya Rəbbim, Lələ! Ляля эюзцнцн алтындан баханда эюрцр ки, шащ она пис нязярля бахыр. Ляля юз- юзцня дейир: эял бу Gюзял шащы баша сал ки, о, щагг ашигидыр, вахт эяляжяк сян эюзял шащ да онун гябри цстцня зийарятя эяляжяксян: Ляля щагг лялясиди, Ляля жан тялясиди. Лялянин гябри цстя, Эюзял шащ эялясиди. 23 Шащ дейир: - Ляляйя бах, гябриня бах, мян бунун гябриня зийарятя дя эедясийям щяля. Rəvayətə görə bir gün Şah ova çıxır. Onun tərlan quşu bir qəbir daşının üstünə qonur. Gözəl şaha bildirirlər ki, bu Lələnin qəbridir. Gözəl şah onun qəbri üstündə bir künbəz yapdırır. Yaşadığı Güləbird kəndini bayatılarında yaşatdığı kimi sahilində yaşadığı Həkəri çayını da eyni səmimiyyətlə təsvir və tərənnüm edir: Mən aşığam ha kərim, Dada yetiş, ha kərim, Sizə sizin gen dünya, Mana mənim Həkərim. Sarı Aşıq yaşadığı coğrafi məkan haqqında yazıb yaratmaqdan doymur. O, Həkəri çayına bir yox, bir n eçə bayatı yazmışdır, lakin indiyə qədər əllərinə bir bayatı düşmüşdür. Yazıya alınmış yuxarıdakı bayatıdan sonra, axtarışlardan sonra Həkəri çayına Yaxşının həsrəti ilə yaranmış daha bir bayatı nümunəsi əldə edilmişdir: Həkəriyə baxsana, Sularında axsana, Yaxşı yarı görməyə, 24 Qəlbi dağa baxsana. Sarı Aşıq qəlbi dağa baxmaqla özünə təsəlli axtar ır, lakin Həkəriyə baxıb kövrəlir. Varlığı ilə ona bağlı olduğunu yeni bir şəkildə ifadə edir. Həkərinin başıyam mən, Dibinin daşıyam mən, Axar suyu sellənər, Coşan göz yaşıyam mən. Uzu n müddət Sarı Aşıqdan bəhs edənlər, onun Laçının Güləbird qəbirstanlığında yanaşı bir yox, iki qəbri olduğunu qeyd edirlər. Mən Lələnin “Yaxşı-Yaman” dastanını əldə etdikdən sonra Laçının Güləbird qəbirstanlığına getdim. Orada qədim bir qəbir-künbəzə və onun yanında üzə- rində saz şəkli olan qəbir-sənduqəyə rast gəldim. Üzərində saz şəkli olan qəbir-sənduqə 1927-ci ildə arxeoloqlar tərəfindən araşdırılmış və XVII əsrə aid olduğunu qeyd etmişlər. Sənduqənin yanındakı kümbəz, qəbirstalıq isə Gözəl şah tə- rəfindən Lələnin üstündə tikilmiş memarlıq abidəsidir. Gözəl şahın kümbəz tikdirməsi epi- zodu “Yaxşı-Yaman” dastanında öz əksini tap- 25 mışdır. “Yaxşı-Yaman” dastanı bütövlükdə “Xal- qın söz mirvariləri” 1 kitabında nəşr edilmişdir. Lələnin “Yaxşı-Yaman” dastanı tək-tək böl- gələrdə yayılmış və özünün təkamülünü dayan- dırmışdır. Lələ həyatdan əlini üzmüş ümidsiz bir qəhrəmandır. Özü bunları bayatılarında dönə-dönə etiraf edir. Ляляйям щяйяним йох, Ал йашыл эейяним йох. Йцз ил бир йана эетсям, Эялмяди дейяним йох. Və yaxud: Ляля бир кцмя тикди, Аьзыны эцня тикди. Ичинин сащиби йох, Ким билсин кимя тикди. Onun həyatda yeganə arxalandığı mənəvi anası Yaxşıdır. Sərgəndər gəzən Lələ bir dəfə gəlib Yaxşının qəbri üstə çıxır və görür ki, onun qəbrinə qar yağıb. Təəsüfünü belə bildirir: 1 Xalqın söz mirvariləri, (toplayanı və tərtib edəni S.Paşayev). Азəрнəшр, Bakı. 1999 26 Ялямин, йа гар-гар, Ютяр бцлбцл, йа гар-гар. Йахшынын эцл цзцня, Утанмазмы, йаьар гар. Lələnin bayatılarından bəziləri Bağdadda Kərkük bayatılarına qarışmışdır. Lələnin adı əlyazmalarında, ayrı-ayrı cünglərdə və tək-tək ba yatı xəzinəmizdə onun adı eşidilir. Lakin Sarı Aşığın “Aşiq və Yaxşı” dastanı öz təkamülünü coşqun bir şəkildə yaşadır. Geniş xalq kütləsi arasında onun cinaslı bayatıları, bayatı-bağlama- ları dillər əzbəridir. Onun bayatıları ona görə bu qədər sevilir ki, onlar böyük sənətkarlıqla yaradılmaqla yanaşı, insanları sevib-sevilməyə, insani gözəlliyi, sevib-sevilməyi isti nəfəslə qəlbləri oxşayır. Onun bayatıları o qədər bədii cəhətdən qüdrətli cilalanmış bir şəkildə yaradılmışdır ki, bayatı yaratmaq eşqinə düşənlər deyirlər, kaş mən də Sarı Aşıq kimi yaddaqalan bayatılar düzüb qoşa biləydim. Mən aşiqəm baxtı yarım, Baxtımın taxtı yarım, Üzündə gül göz izi, Sənə kim baxdı yarım. 27 Onun hər bir bayatısı ölməz bir sənət abidəsidir. Mahir zərgər əlindən çıxmış ölməz incilərdir. Sarı Aşığın yaradıcılığı hələ bizə tam üzünü göstərməmişdir. Biz onun yaradıcılıq xəzinəsini istənilən qədər əldə edə bilməmişik. Son illərdə tək-tək əldə etdiyimiz bayatı nümunələri göstərir ki, biz Sarı Aşıqdan az şey bilirik. Sarı Aşıq Azərbaycan poeziyasında bayatı zirvəsinin fatehidir. O, bu ucalığı getdikcə daha möhtəşəm bir şəkildə nümayiş etdirir. İnsanlar onun yetkin, bitkin, məzmunlu, rəngarəng, dərin mənalı və dərin mündəricəli bayatılarından doymayırlar. Onun bayatı çeşməsi zaman-zaman axdığı kimi bundan sonra da könüllərə axmaqda davam edəcəkdir. Sarı Aşığın bayatıları gələcək bayatı yaradıcıları üçün bir örnək, bir mənbə, bir qaynaq rolunu oynayacaqdır. Neçə ki, Azərbaycan türkləri var Sarı Aşıq zaman-zaman onların qəlbində yaşayacaqdır. I FƏSİL SARI AŞIĞIN HƏYATI VƏ YARADICILIQ YOLU Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|