Az ərbaycan respubli kasi t əHSİ L nazi rli Yİ G

a).  Sarı  Aşığın  cinaslı  bayatıları.  XVII  
əsrdə  Sarı Aşıq cinas qafiyəli bayatıların klassik  
nümu
nələrini  yaratmış, heca vəznli xalq şerimizi 
zənginləşdirmiş,  onu  ən  gözəl  cinaslı  bayatılara  
qovuşdurmuşdur: 
 
Mən  aşiq, baltasına,
 
Elə  vur,  balta  sına.
 
Yaxşının  ağ  əlləri,
 
Batıbdı  bal tasına. 
 
XVII  əsrin  nəhəng  simalarından  olan  Sarı  
Aşığın bayatı yaradıcılığı Azərbaycan  ədəbiyya-
tında  xüsusi bir mərhələ təşkil edir. Sarı  Aşığın 
sələflərindən  və  xələflərindən  heç biri   bayatı 
yaradıcılığında  onun  fəth  etdiyi  zirvəyə  yüksələ  
bilməmişdir.
 
 
Sarı  Aşıq  bayatı  yaradıcılığının  şahıdır, 
padişahıdır, tacidardır. 
 
Sarı Aşığın yaratdığı  cinaslı  bayatılar  onun  
qeyri-
adi  istedada  malik  bir  sənətkar  olduğunu  
təsdiq  etməkdədir. Onun cinaslı bayatıları forma 
və    məzmun    gözəlliyi  ilə  seçilir.  Bunlardan  biri  
digərini  üstələyə  bilmir,  əksinə,  forma  məzmu-

 
75 
nunu,  məzmun  da  formanı  tamamlayır,  onu    bit-
kinləşdirir.
1
 
Tədqiqatçılar  həmişə, bir  qayda  olaraq, Sarı  
Aşığın  bayatılarını  Yaxşı  ilə  əlaqələndirməyə  
çalışırlar.  Sarı  Aşıq  öz    yatağına    sığmayan  bir  
çaydır. 
Aşığın  cinaslı  bayatıları  özünün  yaratdığı  
yaddaqalan  cinas  lövhələri  ilə  seçilir. Məsələn, 
göz    yaşının    axıb    sel,  göl    əmələ    gətirməsini  
hələ Sarı  Aşıqdan  əvvəl də çoxları deyib, amma 
göz  yaşından əmələ  gələn göldə ördəyin, qazın  
binə  bağlaması, üzməsi lövhəsi məhz Sarı Aşığa 
məxsusdur. Bu  onun  şair  təxəyyülünün  kəşfidir: 
 
Aşıq, qaz  binə bağlar,
 
Meylin  Qəzbinə  bağlar. 
Gözüm  yaşı  göl  olar,
 
Ö
rdək, qaz  binə  bağlar. 
 
Əgər  Sarı  Aşıq “Gözüm  yaşı  göl  olar, ör-
dək, qaz  binə bağlar” – deyirsə, XIX  əsrin   qa-
dın  aşığı  Maralyanlı  Pəri  “Oynaşır”    qoşmasında  
Sarı Aşığın bənzətmələrindən, təşbehlərindən  heç  
                                                 
1
 
Sədnik  Paşayev,  “Sarı  Aşığın  cinaslı  bayatıları”,  “Azərbaycan  
müəllimi”  qəzeti,  10  avqust  1983-cü  il.  Sədnik    Paşa  Pirsultanlı, 
“Azərbaycan    folkloruna    dair    tədqiqlər”,  Gəncə,  “Pirsultan”, 
2006, səh. 251-252. 

 
76 
də  geri  qalmayan ifadələr  seçib elə  bir  bədii  
lövhə  yaradır  ki,  insan    şair-aşığın    istedadına,  
deyim  tərzinə heyran  qalır. 
 
Dad elərəm, haray naşı əlindən, 
Yandı cigər, eşq ataşı əlindən, 
Mən nə deyim gözüm yaşı əlindən, 
Üzüşür sonalar, göllər  oynaşır.
1
  
 
Лаля,  гызылэцл  ган  гырмызы  бойасыны,  
рянэини  щарадан  алмышдыр?  «Жейранчюл» 
яфсанясиня  эюря,  дцзлярдя  битян  лаляляр 
аьаппаг олмуш, овчу  жейраны нечя йериндян 
йараламыш,  жейранын  ганы  аь  лаляnи 
гырмызы  рянэя  бойамышдыр.  Бу  инсанын 
«тясяввцрдя  вя  тясяввцрцн  йардымы  иля» 
йаратдыьы  образлардыр.  Щямин  образлар 
инсан  хяйалы  иля,  онун  фантазийасы  иля 
сцслянмишдир. 
Инсан, 
онун 
хяйалы, 
дцшцнжяси,  тябиятя  вя  жямиййятя  бахышы, 
тарихян  зещниндя  йаратдыьы  етимолоэийасы 
хцсуси 
бир 
елмдир. 
Сары 
Ашыьын 
тясяввцрцня  эюря,  гызылэцлц  гырмызы  рянэя 
бойайан бцлбцлцн bağrının  ганыдыр. 
 
                                                 
1
 
Azərbaycanın aşıq və şair qadınları. (tərtib edəni Ə.Cəfərzadə). Bakı, 
Gənclik, 1991.  səh 54   

 
77 
 
 
Сары Ашыг дейир: 
 
Мян ашигям ганлы эцл,
 
Ганлы, даныш, ганлы, эцл.
 
Йемиш бцлбцл баьрыны,
 
Чыхмыш аьзы ганлы эцл. 
 
Эюрцрсцнцзмц,  Сары  Ашыг  инсан 
фантазийасынын  мящсулу  олан  бир  яфсаняни 
байатысынын  мязмунуна  эятирир,  ону 
формажа  эюзял  бичимляндирир,  тарихян 
бяшяриййятин  йаддашына  щякк  ола  биляжяк 
юлмяз поетик бир нцмуня йарадыр.
 
Sarı  Aşıq  yar  həsrəti  ilə  göz  yaşı tökür, 
hətta    onun    göz    yaşı    su  kimi    daşıb  yarğan  
yaradır: 
 
Mən  aşıq, yar  qan  eylər,
 
İnciyər, yar  qan  eylər.
 
Axıtma  göz  yaşımı,
 
Su  daşar  yarğan eylər. 
 
Sarı  Aşığın   cinaslı  bayatıları  cüt olsa  da, 
hər birinin  özünəməxsus  məzmunu, məna  çaları  
vardır: 
Mən  aşiqəm, yar  qana,
 

 
78 
Yar  oxuya, yar  qana.
 
Laçın  vurmuş  bir  quşam,
 
Sığınmışam  yarğana.
 
Laçın vurmuş  quş  kimi yarğana  sığınsa da, 
min  bir  cəfa,  əzab  çəksə  də,  aşıq    öz    eşqindən  
dönən  deyildir.
 
Ona  bənzər    cinaslı  bayatılarından  biri 
belədir: 
 
Aşığam yar qan eylər,
 
Su gələr yarğan eylər. 
Yada baxma, gözlərim,
 
Eşidər, yar qan eylər. 
 
Sarı  Aşıq  gözəli  bütün  varlığı  ilə  sevir, 
qəlbən  ona  bağlanır.  Buna  görə  də  onun 
bayatılarındakı  səmimiyyət  öz  qüdrəti  ilə  insanı 
heyrətdə buraxır. Məsələn: 
 
Mən aşiq suca hanı?
 
Boyun tək suca hanı?
 
Ləblərin təşnəsiyəm,
 
Götürsə su cahanı. 
 
Elə zənn edirsən ki, Sarı Aşığın ürəyi bayatı 
yurdudur. Gecə-gündüz çağlayan bayatı bulağıdır, 
bayatı  qaynağıdır.  Onun  sevgilisinə  məhəbbəti  
canından  da  əzizdir.  Hətta  o,  canını  bir  qəfəsə 

 
79 
qoyub  yarına  göndərməyə,  ona  hədiyyə  etməyə 
razıdır. Sarı Aşıq  öz səmiyyəti ilə deyir: 
 
Aşığın canı yara,
 
Qıyaram canı yara.
 
Tutun, qoyun qəfəsə,
 
Göndərin  canı yara. 
 
Yeri  gəlmişkən, qeyd  edək  ki,  Sarı  Aşığın  
cinaslı    bayatılarını  cüt-cüt,  qoşa-qoşa  yaratması,  
ey
ni fikri  bir neçə variantda verməsi  təkrar  təsiri 
bağışlamır,  məhdudluq  əlaməti  kimi  meydana  
çıxmır. Əksinə, cinaslı  əkiz  bayatılar  ustad şair-
aşığın  nə  qədər zəngin və geniş  yaradıcı  təxəy-
yülə, tükənmək bilməyən  bədii-poetik   imkanlara  
malik  olduğunu  göstərir.
 
Sarı  Aşığın cinaslı bayatıları  yaratdığı  canlı  
lövhələri və rəngarəng  yurdları  ilə  seçilir.  Onun  
canlı  lövhələr,  obrazlar  yaradan  bayatılarının  
yurdları da  özləri  qədər  gözəl  və  təsirli  olur.
 
Belə  rəvayət edirlər ki, Sarı  Aşığın  sevgilisi  
Yaxşı  və  onun  bacısı  Günəş  gəzə-gəzə  gəlib  
onu  bostanın  yanında  tapırlar. Aşıq  duyur  ki, 
bacılar arasında bəhsləşmə, mərcləşmə var;  bun-
ların    hansı    daha    gözəldir      Bunu    qabaqcadan  
duyan Sarı  Aşıq diqqətlə  baxır  ki,  Günəş  saçını 
səliqə  ilə  darayıb  düzəldibdir. Amma  Yaxşının  
saçı  dağınıqdır. Sarı Aşıq  eyhamla  deyir:
 

 
80 
 
Mən  aşiqəm, tağ  ayır,
 
Tağ  içindən  tağ  ayır.
 
Yar  yanına  gələndə,
 
Dara  zülfün, tağ  ayır. 
 
Yaxşı  eyhamı  başa  düşür,  acıqla  qovunun  
tağını  ayağı  ilə  əzir. Sarı  Aşıq  deyir: 
 
Mən  aşiqəm, tağı  yar,
 
Bostanı yar, tağı  yar.
 
Şamama  sənə  qurban,
 
Ayaqlama  tağı  yar. 
 
Sarı  Aşıq  gələcək təcnis  binalarını  qurmaq 
üçün  cinasdan  tağ  daşları  yonmuş  və  qızıl    kər-
piclər  kəsmişdir. Cinaslar  qızıl söz  külçəsi  ilə 
yoğrulmuş  və  ondan  təcnis  saraylarını  ucaltmaq  
üçün  qızıl kərpiclər  düzəldilmişdir. Sarı  Aşığın 
bu  qızıl  kərpiclərindən  Xəstə  Qasım    və  Ələsgər 
kimi sənətkarlar böyük ustalıqla, memar kimi üst-
üstə  qoyaraq  möhtəşəm  təcnis  sarayları  qurmuş-
lar.  Xəstə  Qasımın  və  Aşıq  Ələsgərin  möhtəşəm 
təcnis binalarına, təcnis saraylarına baxanda hey-
rətə  gəlirsən,  duyğulanırsan,  qürur  hissi  keçirir-
sən. Çox sənətkarlar  təcnis  saraylarının  qapısını  
açıb  oraya daxil ola bilməmiş, yalnız bu sarayın 
başına  dolanmışlar. Zaman bu sarayların sonralar 

 
81 
qıfılına  açar  salmağı  bacaran    tək-tək    istedadlı 
sənətkarlar yetişdirmişdir. Bunların sırasında Zod-
lu  Abdulla
nın  və  Növrəs İmanın  xüsusi  möv-
qeləri  və  bacarıqları  olmuşdur. Hər  sahədə, o 
cüm
lədən,  poeziyada  yenilik  yaratmaq,  qabağa 
get
mək,    hər  şeydən    əvvəl,  aşığın  istedadından  
və bacarığından  asılıdır.
 
Цмумиййятля,  Сары  Ашыг  кянд,  елат 
щяйатына  дяриндян  бяляд  имиш.  Сары  Ашыг 
ешидир  ки,  чобан  сцрцнц  итириб,  дяряляри 
ахтарыр,  эялин  ися  ики  итя  бир  йалагда  йал 
верир, ики итин башы бир йалаьа сыьышмыр, 
боьушурлар, щяр  ишя ариф сяняткар дейир: 
 
Мян ашигям, йал ахтар,
 
Баш икидир, йалаг дар.
 
Синям дцрр мядянидир,
 
Инанмырсан, йар, ахтар. 
 
Кянд щяйатына, гойунчулуьа бяляд адам-
лар  йахшы  билирляр  ки,  сащибсиз  галан 
гойун-гузу,  сцрцsü  гаранлыг  дцшяндя  йала, 
тяпяйя,  ишыглы-шаваглы  йеря  чыхыр.  Она 
эюря  дя  эежя  гойун  итяндя  ону  дярядя  йох, 
тяпядя, йалда-йамажда ахтармаг лазымдыр. 
Бир  дяфя  ашыьын  эцзары  дяйирмана 
дцшцр.  Ону  эюрян  гадынлар  йашынырлар, 
аьыз-бурунларына 
пярдя 
чякирляр. 

 
82 
Дяйирманын пяри ися су дяйдикжя фырланыр, 
щеч няйя мящял гоймур. Ашыг дейир: 
Йох, ашыг, пярдялидир,
 
Шух эюзял пярдялидир,
 
Су сярин, нову дярин,
 
Эюрян дер: пяр дялиди. 
 
Онун  мцшащидя  габилиййяти,  ифадя 
сечмяк  бажарыьы,  жинаслы  байаты  йаратмаг 
усталыьы чох эцжлцдцр.
 
Сары  Ашыг  сюздян,  хцсусиля  жинаслы 
ифадялярдян  чох  усталыгла  истифадя  едяряк, 
еля  байатылар  йарадыр  ки,  бунлар  инсаны 
щейрятляндирмяйя  билмир.  Сары  Ашыг 
дилимизин инжяликляриня ня гядяр дяриндян 
бяляд имиш. 
 
Мян ашигям, цз цшяр,
 
Сона эюлдя цзцшяр.
 
Кцляк, даьытма сачы,
 
Тел тярпяняр, цз цшяр. 
 
Биринжи 
мисра 
сонда 
фикрин 
ачылмасына  кюмяк  цчцндцр,  икинжидя 
юрдяйин  эюлдя  цзмясиндян,  цчцнжц  вя 
дюрдцнжц  мисраларда  телин  даьылмасындан, 
тярпянмясиндян  вя  цзцн  цшцмясиндян  сюз 
ачылыр.   

 
83 
Сары  Ашыг  юз  фикрини  щяр  бир 
байатыда  даща  поетик  бир  дилля  вермяйя 
чалышыр. О, «цз цшцйяр» демир, бу ифадянин 
«цз  цшяр»  шяклиндя  ишлятмякля,  сюзцн 
дейилиш тярзини жанлы халг данышыг дилиня 
йахынлашдырыр.
 
Сары  Ашыг  ешг  фядаисидир.  О,  ешг 
йолунда  йанар  бир  даь,  сюнмяз  бир  ожагдыр. 
Мящяббят  ашигляри  бу  ожагдан  од  апарыб, 
юзляринин  сюнян  ожаьыны  ашыьын  жан  оду 
иля йенидян аловландыра билярляр: 
 
Мян ашиг, ода пара,
 
Ай доьду, о да пара.
 
Вармы бир оду сюнмцш,
 
Жанымдан од апара. 
 
Щяр  шейдян  яввял,  Сары  Ашыг  юз 
ешгиня,  севэисиня  чох  садиг  бир  инсандыр. 
Щятта  о,  габагжадан  вясиййят  едир  ки, 
гцрбятдя  юлся  беля,  онун  йюнцнц  йара  сары 
гойсунлар. 
 
Мян ашигям, йар сары,
 
Эейинибдир йар сары.
 
Гцрбятдя юлся ашыг,
 
Йюнцнц гойун йар сары. 
 

 
84 
Сары Ашыьын байатыларынын цряклярдя 
йурд-йува баьламасынын сябябляриндян бири, 
бялкя  дя  башлыжасы,  щямин  байатыларын 
бюйцк 
мящарятля, 
сяняткарлыгла 
йарадылмасы  вя  ордакы  сямими  вя  цлви 
щисслярин  йцксяк  вя  бядии  бир  дилля 
тяряннцм олунмасыдыр.
 
Ялбяття,  бир  kitabda  Сары  Ашыьын  чох-
сайлы,  щям  дя  бир-бириндян  эюзял  вя 
мцкяммял,  биткин  жинаслы  байатыларınдан 
эениш  сющбят  ачмаг  имкан  харижиндядир. 
Онун  щисс  вя  щяйяжанлары  ясасян  яняняви 
байатыларында,  жинаслы  байатыларында, 
щяйата  бахышы,  фялсяфи  дцшцнжяляри,  мц-
щакимяляри,  билик  дяряжяси  ися  байаты-
баьламаларында  вя  дейишмяляриндя  юз 
яксини тапмышдыр.
 
Сары  Ашыьы  шющрятляндирян,  таныдан 
тякжя  онун  мяналы,  мязмунлу,  йцксяк 
бичимли    жинаслы  байатылары,  байаты-
баьламалары, 
дейишмяляри, 
йурдлу 
байатылары    дейилдир.  Сары  Ашыг  щяр 
шейдян яввял, йцксяк мясляk сащибидир. 
Сары Ашыг ешги, севэиси йолунда бцтцн  
жюврц-жяфалара синя эярмяйя, щятта Нясими 
тяк йар йолунда сойулмаьа щазырдыр: 
 

 
85 
Эюзяллик сой илянди,
 
Шащмар да сой иланды.
 
Нясими тяк бу ашыг,
 
Йолунда сойуланды. 
 
Бу  сафлыг,  ешг  йолундакы  фядакарлыг 
Сары  Ашыьын  вя  онун  севэилиси  Йахшынын 
адларыны  Азярбайжан  ядябиййаты,  хцсусиля 
халг  поезийасында  цлви  мящяббят  рямзиня 
чевирмишдир.
 
Йазылы  вя  шифащи  поезийанын  башга 
ъанрлары  иля  мцгайисядя  демяк  олар  ки, 
байаты  халг  мяишятиня  даща  чох  йахындыр. 
Бир 
аз 
дягиг 
десяк, 
халгын 
юз 
йарадыжылыьыдыр.  Мящз  буна  эюря  дя  беля 
кцтляви 
поезийа 
хязиняси 
дахилиндя 
«яримямяк»,  фярди  мювге  газанмаг  олдугжа 
чятин  бир  мясялядир.  Сары  Ашыг  бу  зянэин 
хязиня  дахилиндя,  няинки,  итиб  батмамыш, 
щятта, о  юз истедадынын гцдряти иля щямин 
сащядя хцсуси мювге газана билмишдир. Бах, 
Сары Ашыьын бир сяняткар кими бюйцклцйц 
бундадыр.
 
Bayat
ı ifadəsi Sarı Aşığın adının sinoniminə 
çevrilmişdir.  Sarı  Aşığın  adı  çəkildikdə  bayatı, 
bayatı  dedikdə  Sarı  Aşıq  göz  önünə  gəlir. 
Azərbaycan xalq poeziyasında bu bir möcüzədir. 
 

 
86 
Халг поезийасында юзцня ябяди вя юлмяз 
абидя  гоймуш  Сары  Ашыьын  ежазкар 
сянятинин  сирляри  ачылдыгжа,  биз  онун 
бюйцклцйцнц даща айдын эюрцрцк.
 
Халг 
поезийасында 
Сары 
Ашыг 
яняняляри 
еля 
беля, 
бирдян-биря 
йаранмамышдыр,  o  özünəməxsus  uzun bir yol 
keçmişdir. 
 
Сары  Ашыг  йыьжам,  лаконик  ъанрда, 
дюрд  мисралы  байатыда    bayatıda  öz  fəlsəfi 
düşüncəsini,  bədii  qənaətini,  ağlabatan    şəkildə 
ifadə  etməyi  bacarır.  Öz  istedadının  gücüylə  hər 
bir bayatını əbədi abidəyə çevirə bilir. Bax, budur 
Sarı  Aşıq  poeziyasının  cazibə  qüvvəsi,  fərdi 
məziyyəti, təsir dairəsi. 
 
Сары  Ашыг  няинки  байаты  ъанрыны  юз 
шеирляри  цчцн  бир  форма  олараг  севиб 
сечмиш,  ейни  заманда  о  юз  сяняткар  гцдряти 
иля  ону  башгаларына  да  севдиря  билмишдир. 
Сары Ашыьын хейирхащ тясири нятижясиндя 
йазылы  вя  шифащи  поезийанын  бир  сыра 
танынмыш  нцмайяндяляри  юз  цзлярини  бу 
сащяйя  чевирмиш,  илщамланмыш,  онлар 
юзляри  дя  бир-бириндян  гиймятли  сянят 
инжиляри йаратмышлар.
 
Сары  Ашыьын  поезийасында  эцлцш  дя 
вар,  эюз  йашы  да,  севинж  дя  вар,  кядяр  дя. 

 
87 
Щижран 
даща 
чохдур. 
Шеирляринин 
эюзцндян вцсал щясряти йаьыр. 
 
Мян ашыьам, йан дурсун,
 
Ат охуну, йан дурсун.
 
Зцлфцня де, о Йахшы,
 
Аь цзцндян йан дурсун. 
 
Истедадынын  гцдряти  иля  байатылара 
йени  бядии  бойалар  вуран,  ону  мянажа, 
мязмунжа, 
формажа 
эюзялляшдирян, 
зянэинляшдирян, мящшурлашдыран, шющрят-
ляндирян  Сары  Ашыг  Азярбайжан  ядябиййа-
тында  тцкянмяз    ирс,  из  вя  бу  сащядя  юлмяз 
яняняляр гойуб эетмишдир. 
Sarı  Aşığın  aşağıdakı  cinaslı  bayatısı  ölməz 
bir tarixi abidədir. 
Mən aşiqəm o yar mənim,
 
Qəm bağrımı o yar mənim.
 
Məkkəmdir, Mədinəmdir,
 
Qibləmdir o yar mənim.
 
 
Sarı  Aşığın  bayatıda  işlətdiyi  “Məkkəmdir, 
Mədinimdir,  Qibləmdir  o  yar  mənim”  fikir  və 
ifadələrini M.P.Vaqif iftixarla öz qoşmalarına gə-
tirmiş və onu orijinal nəfəsi ilə yenidən zinətlən-
dirmişdir.
 

 
88 
Molla  Pənah Vaqif Azərbaycan gözəlini ila-
hi bir sevgi ilə yeni təşbih və bənzətmələrlə Sarı 
Aşıqdan bir əsr sonra belə təsvir və tərənnüm edir. 
 
Ey  Kəbəm, Kərbəlam, Məkkəm, Mədinəm,
 
Bir zaman kuyində ziyarətimdir.
 
Qiblə deyib, qaşlarına baş əymək -
 
Gecə-gündüz  mənim ibadətimdir.
1
 
 
Sarı  Aşıq  sevən  qəlbi  sındırmağı    Kəbə  
yıxmaqdan çətin hesab etmişdir. O bu münasibətlə 
deyir: 
 
Mən aşığam yüz qandı,
 
Əlli qandı, yüz qandı.
 
Kəbə yıxmaq  bir evdir,
 
Könül yıxmaq yüz qandı. 
 
Aşıq  İslam  dini  ilə  bağlı  müqəddəs  yerləri 
yüksək qiymətləndirir və onları bayatılarında tez-
tez dilə gətirir. 
 
Aşıq min aya gələ,
 
Qurban Minaya gələ.
 
Sənsiz qərarım gəlməz,
 
                                                 
1
 
Molla  Pənah Vaqif. Əsərləri. (tərtib edəni H.Araslı), Azərbaycan 
Dö
vlət Nəşriyyatı, Bakı, 1968. səh. 113 
 

 
89 
Göydən min ayə gələ. 
 
Akademik  Həmid  Araslı  yazır:  “Sarı  Aşıq 
özündən sonra gələn bütün  şairlərə  qüvvətli təsir 
göstərmişdir.  XIX  əsrdə  Məhəmməd  bəy  Aşiq, 
Aşıq    Pəri  və  Zakirin    də  Sarı  Aşıq  təsirində 
yazılmış bir sıra bayatıları vardır”.
1
 
Sarı Aşığın özüməxsus bir ustalıqla yaratdığı 
cinas qafiyəli bayatılar yeni təşbehlərlə elə gözəl 
bəzənmişdir  ki,  istər-istəməz  insanı  təsirsiz 
buraxmır. 
 
Mən aşığam bağdadı,
 
Sona, meylin bağdadı. 
 
Getməz bülbül sərindən,
 
Gül sevdası, bağ dadı. 
 
Sarı  Aşıq  elə  bayatılar  yaradır  ki,  onlar  bir  
xalq  məsələni, atalar sözlərini yada salır.  
 
Mən aşiq yağı-balı, 
Xoş gördük Yağı, Balı. 
Qarı düşmən dost olmaz, 
Yedirtsən yağı, balı.  
                                                 
1
 
H.Araslı.  XVII-XVIII  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi.  Azər-
baycan Universiteti Nəşriyyatı, Bakı,  1956. səh. 119 

 
90 
 
Sarı Aşıq bağlama bayatılarında olduğu kimi 
cinas bayatıların yaranmasında da insan azarından 
da  istifadə  edir.  Əgər  bağlama  bayatılarda 
azarlardan istifadə edərkən adlar arasında təcazlar 
yaradır.    Müəmmaları  təcazlar  arasında  gizlədir.  
Lakin təcnisdə adlardan istifadə edərkən hikmətli 
atalar  sözlərini  göz  önünə  gətirir.  Yuxarıda  qeud 
etdiyimiz  “yağ    balı”    bayatı-bağlaması  buna 
misal ola bilər.  
 
Sarı  Aşığın  müşahidə    qabiliyyəti  güclüdür. 
Adi detall
arı,  ilk  baxışdan  diqqəti  çəkməyən 
cizgiləri  elə  ustalıqla  sezib  bayatıya  gətirir  ki, 
onun  sənətkar  qüdrətinə  heyran  kəsilməmək 
olmur. 
 
Mən aşiq gülə bağlar,
 
Gözlərin gülab ağlar. 
Bülbül  qorxmaz  tikandan.
 
Meylini gülə bağlar. 
 
Ustad  sənətkar  bilir  ki,  gül  tikansız  olmaz, 
tikan  isə  bülbülü  qorxuda  bilməz.  Aşiqin,  məşu-
qun  eşq  yolunda  tökdüyü  yaş  göz  yaşı  deyil, 
gülabdır.
 
Bu  bayatının  cinası  üstündə  qurulan  ikinci 
variant  peyzajdakı  rəng  çalarları  baxımından 
əvvəlkindən də gözəldir: 

 
91 
 
Mən aşiq, gülə bağlar,
 
Çilinər, gülab ağlar.
 
Göz yaşım leysan oldu,
 
Büründü gülə bağlar. 
 
Sarı  Aşıq  nədən  danışır,  danışsın  sözün bir 
qanadını Yaxşıya bağlayır: 
 
Aşıq  Yaxşıdan  gözlər,
 
Mürğün yaxşı dən gözlər.
 
Baxdıqca şirin düşər,
 
Doymaz Yaxşıdan gözlər. 
 
Sarı Aşıq Yaxşını görmək üçün dağların yağ 
kimi  əriməsini,  uca  dağların  alçalmasını,  yarın 
görünməsini  arzulayır,  lakin  insanlığın  vüqarı 
olan, dağların əriməsinə, alçalmasına qıymır. Hət-
ta özünün ölü
münə  razı  olur,  dağların  qocalma-
sına belə qıymır.  
 
Mən aşiq qarı dağlar,  
Saxlarsan qarı dağlar,  
Razıyam vaxtsız ölüm,  
Sən qocal, qarı, dağlar.  
 

 
92 
Qışda  qar  yağır,  Sarı  Aşıq  xəyalən  elə  zənn 
edir ki, dağların başı da Yaxşının dərdindən ağar-
mış, odur ki, dağlar vaxtsız qocalmışdır.  
 
Yox, aşıq qocalarmış,  
Qəm çəkən qocalarmış,  
Yaxşı yarın dərdindən,  
Dağlarda qocalarmış. 
 
Sarı Aşıq onu əhatə edən mühiti xüsusi seyr 
edir, onda 
yararlı mövzular gəzir. Bu zaman onun 
xəyalı  quş  kimi  qanad  açır,  dağdan  dağa  uçur. 
Onu  yeni  mənzərələr  görməyə  meylləndirir.  Sarı 
Aşıq öz-özünə deyir: 
 
Aşığam  qanadıynan,
 
Çək boynum qanadıynan. 
Xəyalım gəzən yeri,
 
Quş gəzməz qanadıynan. 
Sarı  Aşığın  bayatıları  içərisində  qarğış  mo-
tivli  nümunələr  də  az  deyildir.  Dağ  insanın 
vüqarıdır,  dağ  onun  yurd  yeridir,  güvənc  yeridir. 
Lakin bəzən insan yurd yerində gördüyü insanı bir 
də görmür, dağa qarğıyır: 
 
Aşığam  əri dağlar,
 
Hanı yurd yeri, dağlar?
 

 
93 
Yel vursun, sel aparsın,
 
Yağ kimi əri dağlar. 
 
Hətta, Aşiqlər uca dağların alçalmasını istəyir 
ki,    yarı  görə  bilsin.  İnsan  öz  arzusu  ilə  dağları 
alçatmaq, ucaltmaq q
üdrətini  özündə  hiss  edir. 
Bunlardan biri də Sarı Aşıqdır: 
 
Aşığın yardı yarı,
 
Bayqunun  yardı yarı. 
Alçalsın  uca dağlar,
 
Görünsün yar diyarı. 
 
Demək  olar  ki,  Sarı  Aşıq  bayatılarının  ək-
səriyyətini  Yaxşının  təsvir  və  tərənnümünə  həsr 
etmişdir.  
 
Mən aşıq, vərəm bağlar,  
Şam çəkər, vərəm bağlar,  
Gözlər Yaxşı yar gəlməz,  
Ürəyim vərəm bağlar.  
 
“Şam  çəkər,  vərəm  bağlar”  buradakı  vərəm 
b
ərə  mumunu  bildirir.  Sarı  Aşıq  sevənlərin  ürək 
sızıltısını,  arının  şan  üstündə  sızıldaması  ilə 
müqayisə edir.  
 

 
94 
Aşıq can deyə sızlar,  
Arı şan deyə sızlar. 
Sevənlər yardan ayrı,  
Xəstə can deyə sızlar. 
 
Sarı  Aşığın  Yaxşıdan  ötrü  yarıcanı  qalma-
mışdır. O bunu belə ifadə edir.  
 
Mən aşıq, yarı canım,  
Yaxşıdan yarı canım. 
O qədər yar, yar dedim,  
Qalmadı yarı canım.  
 
Yaxşının  yolunda  can  qoyan  Sarı  Aşığın 
dərdinə  çarə  bulunmur.  O  canının  ara  yerdə 
itdiyini belə ifadə edir.  
 
Mən aşıq, ara yerdə, 
Qəssab, can ara yerdə. 
Öldürdü Yaxşı məni,  
İtdi qan ara yerdə.  
 
Ən  çətin  ayaqda  Sarı  Aşıq  təsəlli  tapmağa, 
təskinlik  tapmağa  sevinc  gətirəcək  an  axtarır.  O 
bu münasibətlə yazır:  
 
Bu bulaq başdan gələr,  

 
95 
Süzülər daşdan gələr. 
Sevərsə Yaxşı məni,  
Durar, o başdan gələr.  
 
Sarı  Aşıq  dərdini,  qəmini  unutmaq,  dağıt-
maq  üçün  dağa  göz  dikir.  Onu  gəzmək  arzusuna 
düşür. Öz-özünə deyir:  
 
Mən aşiq, bağda nə var?  
Şeh düşmüş, bağda nə var?  
Könül deyir, gəl gedək,  
Yaxşısız dağda nə var?  
 
Sarı  Aşıq  öz  dərdini,  ələmini  dağıtmaq 
istəyir. Üzünü nalə çəkən bülbülə tutur və deyir:  
 
Mən aşiqəm, oxu tər,  
Aman bülbül, oxu tər. 
 
Qəlbimə ox atmayın,  
Qəmim duman, ox itər. 
 
 
“Yar  arxına”  misrası  ilə  başlayan  bayatı 
gözəlin zərif yerişini, duruşunu təsvir və tərənnüm 
edir. Bunlarda biri də aşağıdakı bayatıdır: 
 
Mən aşiq yar arxına,
 

 
96 
Su gəlir yar arxına.
 
Əllərin çox nazikdir,
 
Qorxuram yarar xına. 
 
Sarı  Aşıq  bəzən  gözəli  təbiətlə  vəhdətdə 
verir. Təbiətdən epitetlər seçib fikrini daha obrazlı 
şəkildə  dilə gətirir. Məsələn: 
 
Mən aşiq Gülüstana,
 
Yar gəlir gülüstana.
 
Qorxuram, yağış yağa,
 
Qoynunda gül istana. 
 
Sarı  Aşıq  yağış  yağıb  gözəlin  qoynunda 
gülün islanmas
ından  qorxurdu.  Qəlbində  o  gülü 
axtararkən  bağçadan  gələn  sonanın-gözəlin  gül 
üzünə o gülün sancıldığını görür: 
 
Mən aşıq gül yüzünə,
 
Şeh düşüb  gül yüzünə. 
Sonam bağçadan gəlir,
 
Sancılıb gül yüzünə. 
 
Hətta,  Sarı  Aşıq  məhəbbət  aşiqləri  Fərhadı, 
Şirini  xəyalında  canlandıraraq  yaddaqalan  bir 
bədii lövhə yaradır: 
 
Mən aşiq şirin gələ,
 

 
97 
Şirin yar şirin gələ.
 
Fərhad  qayalar  çapar,
 
Gözləyər Şirin gələ. 
 
Bəzən Sarı Aşığın bayatıları belə sadə, aydın 
və dərin məzmunlu olduğu üçün  xalq tərəfindən 
sevilib  ağızdan-ağıza,  nəsildən-nəsilə  keçərək 
əsrimizə qədər yaşamışdır.
 
Sarı    Aşıq    öz  dövründə  və  özündən  sonra 
bayatı yaradıcıları üçün bir örnək olmuş, orijinal, 
təbii,  əlvan,  dərin  məzmunlu  bayatıları  ilə  çox-
larına  təsir  göstərmiş  və  onları    yazıb-yaratmağa 
ruhlandırmışdır.  XIX  əsrdə  üç  böyük  qadın  aşığı 
sənət  meydanında  görünmüşdür.  Onların  üçü  də 
Sarı  Aşığın  bayatı  çeşməsindən  içib  feyzyab 
olmuş, ilhamlanmış, onlar da yaddaşlarda yaşayan 
bayatılar yaratmışlar. Hətta onların üçü də bayatılı 
hekayətlər yaratmağa meyl göstərmişlər. 
XIX  əsrin  maraqlı  şəxsiyyətlərindən  olan 
Şəmkirli  Aşıq  Həmayıl  isə,  Sarı  Aşığın  nikbin  
məzmunlu   bayatı – deyişmələrinə  üstünlük  ver-
mişdir.    Bu  istedadlı    aşıq  –  şair    “Həmayıl    və  
Tey
mur” adlı kiçik süjetli dastan yaratmışdır. “Ar-
zu-
Qəmbər”,  “Yaxşı-Yaman”,  “Aşıq  və  Yaxşı”  
dastanları  tamamilə  bayatı  əsasında  qurulduğu  
halda, “Həmayıl və Teymur” dastanının şeir  his-
səsi  həm qoşmalardan, həm də  bayatılardan  iba-

 
98 
rətdir. Dastanın  qısa süjeti belədir  ki,  təzə  ev-
lənmiş  əmi qızı  və  əmi  oğlu  toydan bir  neçə  
gün  sonra  bir-
birindən    ayrılmalı    olurlar.  Qız  
yay
lağa  gedir, oğlan isə  aranda  bağ, bostan  be-
cərməyə  qalır.  Bir-birinə  həsrət  sevgililər  ara-
sında yazışma, deyişmə, söz güləşdirmə  başlayır. 
 
Oğlan:  
 
Yarım,  mənə  qar  göndər,
 
Əsirgəmə, var  göndər.
 
Əl  dəyməmiş  yaylıqda, 
 
Gün  görməmiş  qar  göndər. 
 
Qız:
 
Oğlan, mənə  nar  göndər,
 
Alma, heyva, nar  göndər.
 
Əkilməmiş  ağacdan,
 
Üstə   nə  var  dər  göndər. 
 
 
 
 
Oğlan: 
 
Yarım, mənə  bar  göndər,
 
Səndə  hər  nə var  göndər. 
Açılmamış   yaxada,
 
Əl  dəyməmiş  nar  göndər. 
 

 
99 
Qız:
 
Yarım, gəl,  narın  ələ,
 
Narın  əz, narın  ələ.
 
Bağı  bərk, bağçası  bərk,
 
Verərmi  narın  ələ. 
 
Maralyanlı  Aşıq  Pəriyə  Məhəmməd  bəy  
Aşiq  tərəfindən  bu cür  qoşma və  bayatılar  həsr 
olunduğu  kimi,  Aşıq    Pəri  özü    də    ömrünün, 
yaradıcılığının  sonuna  yaxın  bayatıya  müraciət  
etmiş, kövrək, bir  qədər  kədərli  bayatılar  düzüb  
qoşmuşdur.  Sevgilisi  uzaqlarda  olan  Aşıq  Pəri 
ölüm  ayağında  onu arzulayır və yanıqlı  bayatılar  
çəkir. 
 
Aman  yarım, səsə  gəl,
 
Durma, daban  basa  gəl.
 
Sağlığıma  çatmazsan,
 
Mən  ölürəm, yasa  gəl.
 
 
 
Və  yaxud: 
 
Əlində  gül dəstə  gəl,
 
Dərdin  qoy  dərd  üstə  gəl. 
Can  verəndə  gəlmədin,
 
İndi məzar  üstə  gəl. 
 

 
100 
Maraqlıdır ki, bu bayatılara Pərinin  sevgili-
sinin də  cavabı vardır: 
 
Gülüm  səsə  gəlmişəm,
 
Daban  basa  gəlmişəm.
 
Sağlığına çatmadım,
 
Pərim,  yasa  gəlmişəm. 
 
Aşıq  Bəsti  də  bayatı-deyişmələri  təqdir    et-
miş, maraqlı bayatı-deyişmələr düzüb  qoşmuşdur.
 
Yayın əvvəllərində bir çoban  ulağın  belində 
Kəlbəcərin  Çınqıllı yaylağına tərəf gedir. O,  Lev 
çayının  sahilində  tək  bir  qızın    palaz  yuduğunu 
görür. Çoban bu qızın ağlını yoxlamaq üçün  bir 
bayatı çəkir: 
 
Ay qız, ay qız mən zamın,
 
Bağda gülə mən zamın.
 
Ay qız üzündən öpüm,
 
Ləkə düşsə mən zamın. 
 
Bəsti  çobanın  nəfəsini  dərməyə  qoymur. 
Bayatıya bayatı ilə cavab verir: 
 
Oğlan, oğlan mən zamın,
 
Bağda gülə mən zamın.
 
Düş qoy atan otlasın,
 
Əgər qaçsa mən zamın. 

 
101 
 
Ümumiyyətlə, Azərbaycan poeziyasında Sarı 
Aşığın pərəstişkarları onun təsiri ilə yazıb-yaradan 
sənətkarlar  çoxdu.  Bu  tədqiqat  üçün  xüsusi  bir 
movzudur.
 
“Bizcə Sarı Aşığın  yaratdığı, hətta bəlkə də 
kəşf  etdiyi  cinas  qafiyələr  öz  dövründə  və 
özündən  sonrakı  aşıq  ədəbiyyatımızda  təcnis 
yaradıcılığının inkişafında mühüm rol oynamışdır. 
Gələcək təcnis binalarının tikmək  üçün Sarı Aşıq 
mahir  bir  sənətkar  kimi  cinasdan  tağ  daşları 
yonmuşdur.
1
 
Heyf  ki,  Sarı  Aşığın  cinaslı  bayatıları, 
bağlama  bayatıları    tam  toplanılmamışdır.  Onun 
hər  bayatısı  ələ  keçdikdə  fikrimizi,  duyğumuzu 
təzələyir. Yeni söz deməyə imkan yaradır. Həkəri 
çayı  haqqında  onun  hər  bayatısı  yeni  fikir 
söyləməyə imkan yaradır. Məsələn: 
 
Təkəri axır yan verir, 
Çəmənə, çölə can verir. 
Yaxşı iraq olanda, 
Yaralarım can verir.  
 
                                                 
1
 
Sədnik  Paşayev. “Ağdabanlı  Qurban və müasirləri”  (namizədlik 
dissertasiy
a), 1969. səh. 33 

 
102 
Bu  bayatı  ilə  və  bu  səpkili  bayatıya  Aşıq 
Bəsti kimi püxtə sənətkarın  tanış olması bizə çox 
şey  söyləyir.  Məlumdur  ki,  özünün  Xan 
Çobanının  faciəli  ölümündən  sonra  onun  ayağı 
dəyən  yerləri,  dağları  gəzməklə  təsəlli  tapmışdır. 
Bəsti  Ağ  Çınqılı,  Tamaşalını,    Ərgünəşi  gəzdiyi 
kimi,  
Həkəri  çayının  da  sahilinə    gəlmişdir. 
Aşağıdakı bayatı Sarı Aşığın bu nadir incisi Aşıq 
Bəstinin iliyinə, qanına işləmişdir. 
 
Mən aşıq yanı gül,
 
Həkərinin yanı gül.
 
Güldən ayrı yaşamaz,
 
Can verər ölər bülbül. 
 
Aşıq  Bəsti    bu  bayatıların  təsiri  ilə  özünün 
“Düşmüşəm” qoşmasını yaratmışdır. 
 
Məcnunsuz çöllərin Leylisisəm mən,
 
İtkin yarın sorağına düşmüşəm, 
 
 
Aşiq Yaxşı ilə gəzir çəməndə,
 
Həkərinin qırağına düşmüşəm.
1
 
 
                                                 
1
 
Azərbaycanın aşıq və şair qadınları. (tərtib edəni Ə.Cəfərzadə). Bakı, 
Gənclik, 1991.  səh 130 

 
103 
Sarı Aşığın və Yaxşının sevgi macəraları çox 
ürəkləri dağlamış, qəlbləri yaralamış, onları yeni-
yeni b
ədii  şeir  nümunələri  yaratmağa  sövq 
etmişdir: 
 
Mən aşiq qəlbi dağlar, 
Qəlbidən qəlbi dağlar. 
Qoyman namərd tənəsi, 
Can yaxar, 
qəlbi dağlar.  
 
Məlumdur ki, istər xalq qəhrəmanları, istər-
sə də  zəmanəsindən gileyli aşiqlər dağlara pənah 
apar
mış, dağları özünə arxa seçmiş, dərdini onun-
la bölüşmüş və öz duyğularının, hislərinin ifadəsi 
ilə ölməz sənət inciləri yaratmışlar. 
Yaman  təkcə  Lələyə  və  Sarı  Aşığa  ya-
manlıq etmiş şəxslərə aid edilmiş sifətlər deyildir. 
Yamanlıq  namərdlərin  ünvanına  yazılmış  addır. 
Sar
ı Aşıq deyir:  
 
Aşıq gülə bilməsin, 
Sızıldasın, gülməsin, 
Mənki gülə bilmədim, 
Yaman üzün gülməsin.  
 
Sarı  Aşıq bəzən  Lələni təkrar edir, bəzən 
də  deyilmiş  bayatılara  yeni  nəfəs  verir.  Bu 

 
104 
bayatılar  elə  möhürlənmişdir  ki,  onlar  istər-
istəməz  Lələni  və  Sarı  Aşığı  yada  salır  və 
duyğulandırır. Çünki adı çəkilən bu yerlər həmin 
sənətkarların yaşadığı coğrafi ərazilərlə bağlıdır.  
 
Aşıq  itib eldən, 
Yol düşər İtibeldən, 
Birdə geri dönmərəm, 
Mən getsəm iti beldən. 
 
Sarı  Aşığın  bayatılarını  bir  zaman  daxilində 
toplamaq, 
əldə etmək müşkül olar. Aşığın cinaslı 
bayatılarını,  bağlama  bayatılarını  zaman-zaman 
arayıb  axtarmaq,  onu  səbrlə  toplamaq  lazımdır.  
Xoşbəxtlik  ondadır  ki,  Sarı  Aşığın  bayatıları  
yüzlərlə,  minlərlə  bayatı  incisinin  xəzinələrinə 
daxil  olsa  da,  dərhal  seçilir  və  mən  Sarı  Aşığın 
bayatısıyam deyir.