MÖvzu giriş. Materiya. Kimya, yaranması, inkişaf tarixi, əsas kimya qanunları

йарымсявиййялярин 
дя 
варлыьыны, 
мювъудлуьуну иряли сцрдц. 
          
       Атом  гурулушунун    мцасир  нязяриййяси  икили  тябият  (  дуалистик)  
тясяввцрляриня,  йяни  аtомун  корпускулйар-дальа  тябиятиня  малик  олмасына 
ясасланыр.  Щяля  илк  дяфя  1905-ъи  илдя  дащи  Ейнштейн 
ишыьын  икили  тябиятя
  малик 
олмасыны  мцяййян  етмишдир.  Ишыьын  корпускулйар  хассяси    -     
фотоеффект 
щадисясиля, 
йяни  металларын  гыздырылдыгда  вя  йа  шцаландырылдыгда  юзляриндян  електрон 
бурахмасы,  дальа тябияти ися  
интерференсийасы вя дифраксийасы
 иля  сцбут олунур. 
       
       1924-ъц  илдя  де    Бройл  (Франса)    мцяййян  етди  ки,  икили  тябият  тяк  фотонлар 
цчцн  йох, 
диэяр  мадди  щиссяъикляр  цчцн  дя  хасдыр
.  О,  Планк  вя  Ейнштейн 
тянликляриндян истифадя етмякля  юз тянлйини  йарадыр 
                                                                
                       щ 
           

 =  ------       де  Бройл тянлийи 
                      мв 
 
    бурада   

  -  щиссяъийин  дальа  узунлуьу    (  10
-8
  см),      щ  –  Планк  сабити,  м  – 
щиссяъийин кцтляси,  в – щиссяъийин сцряти. 
 
       Йухарыдакылара  ясасланан  алман  алими  Щейзенберг  1925-ъи  илдя  гейри-
мцяййянлик принсипини иряли сцрцр. Принсипдя дейилир : 
« Атомда електронун сцрятини  
вя йерини ейни анда мцяййян етмяк гейри-мцмкцндцр».
  
                                            щ 
                  Х       В    =   --------            
                                            м 
 
       бурада   Х – електронун вязиййяти,  В – електронун сцряти,   м – електронун 
кцтляси. 
       1925-1926-ъы  иллярдя    Шрединэер  (Австрийа)    микрообйектлярин  щярякятини 
юйрянян  йени  квант  механикасыны  ишляйиб  щазырлады  вя  електронун  дальавари 
щярякятини характеризя едян тянлик верди.  
       
Квант  механикасына  эюря  електрон  дальавари  олдуьундан  нцвя  ятрафында 
ону електрон  булуду кими тясяввцр етмяк лазымдыр. 
       Електрон нцвя ятрафында щярякят едяркян 2-гцввя йараныр : 

 
16
1.Мяркяздянгачма (кулон) гцввяси : 
  
                                         мв
2
 
                                           р                                                         
            
2. Електростатик ъазибя гцввяси                       
                                             
                          е
2 
     
                       р
2
     
 
      Бу гцввяляр бир-бириня бярабяр олур  вя нцвя гцввяляри адланыр 
 
                мв
2
                е
2
       
      
                       
   р                   р
2                   
 
        Атомларын бир нечя нювц вардыр :  изотоплар, изобарлар вя изотонлар. 
        Изотоп        -  ейни  елементлярин  кцтляляри  мцхтялиф  олан  атомлар  нювцдцр. 
Мяс. щидроэенин  кцтля ядядляри  1, 2, 3  олан изотоплары : протиум, дейтериум  вя 
тритиум. 
        Гейд :  Щидроэенин изотопларыны илк дяфя  инэ. алими Содди кяшф етмишдир. 
Щазырда 280 – давамлы,  1500 – радиоактив изотоплар вардыр. 
        Изобар    -    мцхтялиф  елементлярин  кцтля  ядядляри  ейни  олан  атомлар 
нювцдцр . Мяс. кцтля ядядляри 40 олан аргон, калиум вя калсиум 
        Изотоплар -  мцхтялиф елементлярин нейтронларынын сайы ейни олан атомлар 
нювцдцр. Мяс.  нейтронларынын сайы ейни олан бариум  вя лантан. 
       
       Атом  нцвяляринин  елементар  щиссяъик-лярля  (протон,  нейтрон, 

  - 
щиссяъик  вя  с.),    йахуд  бир-бириля  гаршылыглы  тясири  нятиъясиндя  эедян  чеврилмяляр  
нцвя  реаксийалары  адланыр.  Илк  сцни  нцвя  реаксийасыны  1919-ъу  илдя  Резерфорд 
щяйата  кечирмишдир.    О,  азот  атомуну   

  -  щиссяъиклярля  шцаландырмагла 
оксиэенин изотопуну алмышдыр. 
 
         
N
14
7
 + 

 (


He
4
2
)            
O
17
8
 +  п (  
H
1
1
)   
                    
 
Тянлик гыса шякилдя беля йазылыр :  
                              
N
14
7
(

 ; п )  
O
17
8
 
                                                                                                
 
         
Сцни  радиоактив  изотопу  илк  дяфя    Ирен    вя    Фредерих  Жолио  Кцри  аиляси 
алмышдыр.  Онлар алцминиуму  

 - щиссяъиклярля шцаландырмагла фосфорун  кцтля 
ядяди 30 олан изотопуну алмышлар: 
 
Al
27
13
  +

                
P
30
15
   +   
n
1
0
 
     Тянлик гыса щалда беля йазылыр; 
Al
27
13
(

,
n
1
0
 ) 
P
30
15
 
 

 
17
        
Фосфорун  радиоактив  изотопу  йенидян  парчаланараг  позитрон  (  е
+
  )  
бурахараг силисиу-мун давамлы изотопуна чеврилир 
          
P
30
15
               
Si
30
14
+ е
+z
 
                   
 
 
      Радиоактив  изотоплар    тиббдя,  биолоэийа-да,  реаксийа  механихмляринин 
юйрянилмясиндя, 
металларда 
деффектлярин 
ашкар 
едилмясиндя, 
археоложи 
обйектлярин вя минералларын йашынын тяйин едилмясиндя  вя с. истифадя едилир.  
      Аьыр 
елемент 
атомларынын 
нейтронларла 
парчаланмасы 
атом 
енерэетикасынын  ясасыны  тяшкил  едир.    1  кг  уран  парчаландыгда  айрылан  енержи,  
2.000.000  кг  (2.000тон)    даш  кюмцрцн  йанмасындан  айрылан  енержийя 
ективалентдир. 
      Тянзимлянян нцвя реаксийалары нцвя реакторларында апарылыр ки, бундан 
да атом енержиси алынмасында истифадя олунур. 
 
КВАНТ    ЯДЯДЛЯРИ
 
 
      Атомда  електронун  вязиййяти  вя  енерэетик  щалы        4    -    квант  ядядиля 
характеризя олунур 
        1.  Баш  квант  ядяди   (  н  ) 
        2.  Орбитал ( азимутал,    ялавя )  квант  ядяди    (  л ) 
        3.  Магнит  квант  ядяди    (  м 
л
  ) 
        4. Спин  кван ядяди     (   м 
с
  ) 
       Електронлар    орбиталларда  щярякят  едяркян    електрон  сявиййяси  
(тябягяси)  ,  башга  сюзля  десяк,  енерэетик  сявиййяляр    ямяля  эятирир.  Бу 
сявиййяляр  нцвяйя  йахын  тяряфдян    рягямлярля  (  1,  2,  3,  …),    йахуд  латын  
щярфляриля  (К, Л, М, Н, О, П,  Э)  эюстярилир. Бунлара  баш квант ядядляри дейилир. 
Баш  квант  ядядляри  енерэетик  сявиййялярдя  елекронун  цмуми  енежисини 
характеризя едир. Ы сявиййянин 
електрону  -    ян  аз,    нцвядян  ян  узаг  мясафядя  олан    електрон  ися  ян  чох 
енержийя малик олур. 
         Енерэетик  сявиййялярин  сайы  дюврцн  нюмрясиня  уйьун  эялир. 
Сявиййялярдя олан електронларын максимум  сайы    Н=   2н
2
  дцстуру иля тапылыр ( 
Паули). Бурада н – дюврцн сайыдыр 
 
                    н   =  1   ися,      Н  =  2 
                    н   =  2   ися,      Н  =  8 
                    н   =  3   ися,      Н  =   18 
                    н   =  4   ися,      Н  =   32   вя с.   олар. 
 
        Енерэетик  сявиййяляр  йарымсявиййяляря  бюлцнцр  ки,  бунлар  да  латын 
щярфляриля -   с, п, д, ф  эюстярилир. 
Ы енерэетик сявиййя  1 йарымсявиййядян  -  с  
ЫЫ    енерэ.  сяв.      2  й.с.   -    с  вя п  
ЫЫЫ    енерэ. сяв.      3  й. с.   -    с,  п  вя  д  

 
18
ЫВ    енерэ.  сяв.     4  й.с.    -    с,  п,  д вя  ф        
             
   
   Йарымсявиййялярин сайы  л  =  н – 1  дцстцрц иля тапылыр 
                     
             н   =    1   ися,       л   =   н – 1 =  1 – 1 =   0    (  с  )   
           н   =    2   ися,   л =  2 – 1 =  1   (  0, 1 вя йа  с, п ) 
           н   =  3 ися, л  =  3 – 1  =  2 ( 0, 1, 2 вя йа с, п, д ) 
           н   =  4 ися, л =  4 – 1  =  3 ( 0, 1, 2, 3 вя йа с, п, д, ф ) 
      
       Йарымсявиййяляр дя юз нювбясиндя  орбиталлара бюлцнцр .  
                    
     С  й.с.    -    бир   с   ордиталындан 
         П  й.с.    -    цч    п   орбиталындан :   п
х
, п
й, 
 п
з 
              
Д  й.с.    -    беш   д   орбиталындан  
         Ф  й.с.    -     йедди   ф   орбиталындан ибарятдир 
 
       Орбитал    квант  ядяди    -   
електронун  щярякят  мигдары  моментини  вя 
електрон булудунун формаасыны
  характеризя едир.  С -  орбитал  -  шар,  п – орбитал  
-  гантелябянзяр, д – орбитал   -   дюрдлячякли чичяйябянзяр ,  ф-  орбитал ися даща  
мцряккяб формайа   маликдир.   
 
       Йарымсявиййялярдя  електронларын  максимум  сайы    Н  =  2  (  2л  +  1  ) 
дцстуру иля тапылыр  ( Паули ). 
   л   =   0   ися,    Н  =  2,            с
2
 
   л   =   1   ися,    Н  =  6              п
6
 
     
л   =   2   ися,    Н  =  10            д
10
 
   л   =   3    ися,   Н  =  14            ф
14
   
 
 
        Магнит  квант  ядяди      -     
орбиталларан    фязада    истигамятини
  мцяййян 
едир.  Мцяййян  едилмишдир  ки,  магнит  вя  електрик    сащяляриндя  атомун  спектрал 
хяттляри (  Штарк  вя Зееман  еффектляри  )  артыр.  Бу,  електронун магнит хассяйя 
малик олмасыны эюстярир.  Магнит квант ядяди   м
л  =  
2л + 1  дцстуру иля тапылыр 
 
л      =   0   ися,            м
л
     =   1 
л      =    1   ися,           м 
л       
=   3 
л      =    2   ися,           м
  л      
=   5 
л      =    3   ися,           м 
л       
=   7 
 
         Бу  рягямляр  йарымсявиййялярдя  квант  гяфясляринин  сайыны    эюстярир. 
Беля ися дейя билярик  : 
 
   S й.с. – дя  1 ;   П й.с. –дя  -   3 ;   Д й.с. –дя   -   5;   Ф й.с. –дя ися  7 квант 
гяфяси вар. 
         
         Електрон атомда няинки  нцвя ятрафын-да, еляъя дя юз оху ятрафында да 
саат ягряби вя онун якси  истигамятиндя  180
0
  буъаг алтында фырланыр : м
с
 =    1/2  

 
19
 
Бу, спин кванt ядяди адланыр. Спин кван ядядини  инэ. адимляри Уленбек вя 
Гаудсмит  кяшф етмишляр. Спин квант ядядляри  ох ишаряляриля дя эюстярилир :        
 
 
 
ПАУЛИ  ВЯ МИНИМУМ  ЕНЕРЖИ  ПРИНСИПЛЯРИ , КЛЕЧКОВСКИ   ВЯ 
ЩУНД  ГАЙДАЛАРЫ 
 
       Енерэетик сявиййялярин електронларла   
dолмасы  Паули,  минимум  енержи  принсипляри,  Клечковски  вя  Щунд  гайдалары 
ясасында  эедир. 
        1925-ъи  илдя  Исвеч  алими    Паули    юз  принсипини  иряли  сцрцр.  Принсипдя 
дейилир  :  
« 
Атомда  еля ики електрон тапмаг олмаз ки, онларын  4  квант  ядядляринин  
дюрдц дя ейни олсун».
 
         Тябиятдя  щяр шей дайаныглы вязиййятя мейл  едир. Бу щалда дахили енержи  
минимум щяддя олур.  
         Квант сявиййялярин електронларла долмасы енерэетик сявиййялярдя  1-… 
7 , йарымсявиййялярдя ися   с        п          д         ф  ардыъыллыьы иля  эедир.  Лакин 
нцвя  йцкц    +19  олан  К-дан    башлайараг  бу  ардыъыллыг  позулур  ;  беля  ки,    3д 
орбитал явязиня  4 с  орбитал електронла долур. 
        Бу  «уйьунсузлуг»  Клечковскинин  2 гайдасында юз щяллини тапды. 
        
       1.    Атомда  електронларла  илк  нювбядя          н  +  л    ъями    кичик    олан  
орбиталлар долур. Мяс.  3д  вя  4с  орбиталлар цчцн йазарыг : 
    3д  орбитал цчцн :    н + л =  3 + 2  =   5 
4с   орбитал  цчцн:  н +  л  =   4   +   0   =   4. 
    Демяли  4с орбиталында  н + л  ъями  даща аз  ( 4 ) олдуьундан  илк нювбядя 
бу орбитал електронла долаъагдыр. 
 
      ЫЫ.    Яэяр  н + л  ъями щяр ики орбитал цчцн ейни оларса, илк нювбядя баш 
квант  ядядинин  гиймяти  аз  олан  орбитал  електронла    долаъагдыр.  Мяс.  3д  вя  4п 
орбиталлары цчцн йазарыг : 
          3д  орбитал цчцн :    н + л = 3 + 2 =  5 
          4п  орбитал  цчцн:    н + л = 4  + 1 = 5 
   Демяли,    3д    орбиталында    баш  квант  ядядинин  гиймяти  даща  аз  (  3  ) 
олдуьундан юнъя 3д орбиталы  електронла  долаъагдыр. 
 
       Атом    спектрляринин  ,  хцсусиля  дя  атомун  спектрал  хяттляринин    магнит  вя 
електрик  сащяляриндя  парчланмасынын  анализинин  нятиъяляриня  ясасланараг  алман 
алими  Щунд  ашаьыдакы гайданы иряли сцрцр  :  
« Ейни спинли електронлар  максимум 
сайда  квант  гяфясляри  тутмаьа  чалышыр»
.  Башга  сюзля  десяк,    електронлар 
орбиталларда  еля  йерляшир  ки,  онларын  спин  квант  ядядляринин  ъями    максимум     
олсун.  Демяли,  електронлар    яввялъя    орбиталлары    тяк-тяк    долдурур,  сонра    ися  якс 
спинли електронлар  орбиталлара  дахил олур.  

 
20
                      
 
                                  ЯДЯБИЙЙАТ 
 
1.  Я. Ялийев вя башг.  Цмуми вя гейри – цзви  кимйа. «Маариф»  няшр., Бакы, 
1987 
2.  З.  Гарайев.  Гейри – цзви  кимйа.  «Маариф»  няшр., Бакы,  1983 
3.  Ш.  Мусайев  вя  башг.,  Цмуми  кимйа.    Ы щисся.  «Маариф»  няшр. , Бакы,  
1989 
4.  В.  Аббасов  вя  башг.,  Кимйа. Бакы,  2005. 
5.  V. Abbasov və başq., Ümumi kimyanın əsasları. Bakı, 2000. 
 
                                     Mövzu 3 
 
                       Dövri qanun və dövri sistem 
 
                                     P l a n 
 
1.  Mendeleyevə qədərki alimlərin dövri qanun haqqında işləri. 
2.  Mendeleyev dövri qanunun yaradıcısı kimi 
3.  Dövri qanunun klassik və müasir tərifi. Mozlinin işləri. 
4.  Dövri sistem, onun quruluşu. 
5.  Elementlərin xassələrinin dövrlər və qruplar üzrə dəyişməsi. 
6.  Atomların  xassələrindəki  dövrlilik:  atom  radiusu,  ionlaşma  enerjisi,  elektron     
qohumluğu, elektromənfilik, oksidləşmə dərəcəsi  
7.  Dövri qanunun əhəmiyyəti. 
 
 
 
Hələ  XII  əsrə  qədər  elmə  cəmi  11  element:  Au,  Ag,  Sn,  Pb,  Cu,  Zn,  Sb,  S,  C,  Fe 
məlum  idi:  XII-XVI  əsrlərdə  yeni  2  element  də  əlavə  olundu;  As  və  Bi.  Artıq  1850-ci 
ildə ele-mentlərin sayı 58 oldu.  
XIX əsrin I yarısından başlayaraq dünya alimləri o dövrdə məlum olan elementlərin 
fiziki-kimyəvi  xassələrini kifayət qədər öyrəndikcə, həmin elementləri sistemləşdirərək 
təsnif  halına  salmağa  çalışmışlar.  Mendeleyevdən  əvvəl  bir  sıra  alimlər,  o  cümlədən 
Debereyner,  Şankurtua,  Lenser,  Nyulends,  Odlinq,  Lotar-Meyer  elementlər 
sistemini yaratmaq və onların təsnifatını vermək təşəbbüsündə olmuşlar. İlk dəfə 1814-
cü ildə məşhur İsveç alimi Bertselius elementləri 2 sinfə bölməyi təklif edir:  
 
1. Metallar.  
2. Qeyri-metallar.  
 
Əlbəttə, bu, məlum olan elementlərin ən sadə təsnifatı idi. 1829-cu ildə alman alimi 
Debereyner triadalar sistemini irəli sürür.  

 
21
1857-ci  il  Lensen  məlum  olan  60  elementi  20  triadada  yerləşdirərək,  onları  cədvəl 
halına salır.  
1863-cü ildə fransız alimi Nyulends elementləri ekvivalent çəkilərinə görə bir sıraya 
düzdükdə  hər  sırada  7-ci  elementdən  sonra  gələn  8-ci  elementin  xassələrini  1-ci 
elementin  xassələrinə  oxşadığını  müşahidə  etdi  və  bu  qanunauyğunluğu  o,  “oktavalar” 
qanunu adlandırdı.  
1864-cü ildə alman alimi Lotar-Meyer atom çəkiləri, valentlikləri və xassələri uyğun 
gələn  28  elementi  6  sütunda  qruplaşdıraraq,  özünün  yeni  sistemini  yaratdı  və  cədvələ 
dövrlər  də  əlavə  etdi.  Onun  tərtib  etdiyi  dövr  2-ci  dövrdən  başlayırdı.  Hidrogen 
elementindən  başlayan  dövri  göstərməyə  cəsarət  etmirdi.  Digər  tərəfdən  bir  sıra 
elementləri  cədvəlində  düzgün  yerləşdirməmişdir.  Həmçinin  Meyer  elementlərin 
xassələrinin onların atom çəkilərindən asılılığını da deməyə inamsız yanaşırdı. Onun bu 
sistemində  atom  çəkilərinin  artması  istiqamətində  elementlərin  xassələri,  onun  özü  də 
hiss  etmədən  dövri  olaraq  dəyişir.  Lakin  o,  bunu  tam  mənasında  dərk  etmirdi,  yəni 
özünə  inanmırdı.  Odur  ki,  onun  bu  sistemi  ancaq  1870-ci  ildə  çap  olundu 
(Mendeleyevdən sonra). 
  
     Elementlərin belə bir təbii və elmi sistemini tərtib edən rus alimi  
D. İ. Mendeleyev olmuşdur. O, bu sahədə 1861─1869-cu illər arasında böyük   
tədqiqat işləri aparmışdır.  
 
D.  İ.  Mendeleyev  “Kimyanın  əsasları”  adlı  kitabında  yazır:  “Atom  kütləsi 
elementlərin elə bir xassəsidir ki, bundan onun bütün başqa xassələri də asılıdır”. Buna 
əsaslanaraq  Mendeleyev  elementlərin  kimyəvi  xassələrinin  onların  atom  kütlələri  ilə 
əlaqələndirən  qanunu  yaratmağı  qarşısına  əsas  məqsəd  qoymuşdur.  Odur  ki,  D.  İ. 
Mendeleyev o vaxt məlum olan 63 elementi atom kütlələrinin artması ardıcıllığı ilə bir 
sıraya  düzərək  müşahidə  etmişdir  ki,  müəyyən  intervaldan  sonra  elementlərin  oxşar 
xassələri  dövri  sürətdə  təkrar  olunur.  D  İ.  Mendeleyev  müşahidə  etdiyi  bu 
qanunauyğunluğu aşağıdakı kimi ifadə etmişdir:  
“Elementlərin,  eləcə  də  onların  əmələ  gətirdikləri  birləşmələrin  forma  və  xassələri 
elementlərin  atom  kütlələrindən  dövri  sürətdə  asılıdır”.    Bu  qanunun  düzgün  tarixi  1 
mart 1869-cu ildən hesab olunur.  
D.  İ.  Mendeleyev  apardığı  tədqiqatın  sonrakı  mərhələsində  oxşar  elementləri 
qruplara  ayırmış,  bir  çox  elementlərin  atom  kütlələrini  dəyişmiş,  hələ  o  zaman 
tapılmamış elementlərə cədvəldə yer vermiş və nəticədə elə bir sistem yaratmışdır ki, bu 
sistem dövri qanunu özündə tam əks etdirə bilir.  
Buna  görə D. İ. Mendeleyev elementləri atom kütlələrinin artmasına əsaslanaraq 
üfiqi  xətlər  üzrə  elə  düzdü  ki,  oxşar  elementlər  alt-alta  düşsün.  O,  təkrar  olunan  belə 
cərgələrə dövrlər adı verdi və beləliklə dövri sistemi tərtib etdi. 
D.  İ.  Mendeleyev  dövri  sistemdən  məntiqi  nəticə  çıxararaq  bəzi  elementlərin 
kəşf  ediləcəyini  irəlicədən  xəbər  verdi.  O,  elementləri  ətraflı  izah  edərək  onları  şərti 
olaraq  ekabor  (skandium),  ekaalüminium  (qallium)  və  ekasilisium  (germanium) 
adlandırdı  (“eka”  elementin  birinci  analoqu-  oxşarı  kimi  işlədilir).  Mendeleyev  bu 
elementlərin atom kütlələrini və bir sıra fiziki xassələrini 4 qonşu elementin xassələrinə 
əsasən  müəyyənləşdirmişdir.  Bu  elementlərin  hər  üçü  onun  sağlığında  kəşf  edildi  və 

 
22
sonrakı təcrübi tədqiqatlar  nəticəsində  müəyyən edildi ki,  həmin elementlərin  xassələri 
Mendeleyevin qabaqcadan söylədiyi xassələrlə eynidir.  
 
1875-ci  ildə  fransa  alimi  Lekok  de  Buabodran  qalliumu,  1879-cu  ildə  isveç 
alimi  Nilson  skandiumu,  1886-cı  ildə  alman  alimi  K.  Vinkler  germaniumu  kəşf  etdi. 
Mendeleyev bu alimləri dövri qanunu əsl təsdiq edənlər adlandırmışdır.  
 
Dövri qanun təbiətin əsas qanunlarından biridir. Öz əhəmiyyətinə görə bu qanunu 
Nyutonun cazibə qanunu, Darvinin təkamül təlimi və A. Eynşteynin nisbilik prinsipi ilə 
müqayisə etmək olar. 
Böyük  təbiətşünas  F.  Engels  Mendeleyevin  kəşf  etdiyi  dövri  qanuna  yüksək 
qiymət  vermişdir:  Daha  doğrusu  onun  dediyinə  görə,  Mendeleyev  Hegelin  kəmiyyətin 
keyfiyyətə  keçməsi  qanununu  kortəbii  olaraq  tədbiq  edərək,  elmdə  böyük  rəşadət 
qazanmışdır.  O,  Mendeleyevin  bu  kəşfini  vaxtilə  məlum  olmayan  neptun  planetinin 
yerini  müəyyən  etmiş  və  onun  orbitini  hesablamış  Leveryenin  kəşfi  ilə  bərabər 
qiymətləndirmiş və onunla yanaşı qoymuşdur. Bu, dövri qanuna verilmiş böyük qiymət 
idi.  
 
Mendeleyev  öz  cədvəlində  elementləri  dövrlər,  qruplar  və  sıralar  üzrə 
yerləşdirmişdir. Dövri sistemdə 10  üfiqi cərgədən ibarət 7 dövr  vardır. Birinci dövrdən 
başqa qalan dövrlərin  hamısı qələvi  metalla başlayıb, təsirsiz qazla  qurtarır.  I, II  və  III 
dövrlər  kiçik,  qalan  dövrlər  isə  böyük  dövrlər  adlanır.  Kiçik  dövrlər  bir  sıradan 
(cərgədən),  böyük  dövrlər  isə  cüt  və  tək  olmaqla  iki  sıradan  (cərgədən)  təşkil 
olunmuşdur.  V1  və  VII  dövrlərdə  iki  əlavə  sıra  ayıraraq  cədvəlin  aşağı  hissəsində 
yerləşdirmişdir. Bu sıraların hər birində 14 element vardır və özləri də lantanoidlər (58-
71) və aktinoidlər (90-103) adlanırlar. 
 
Sıra nömrəsi tək olan dövrlərdə olan elementlərin sayı  


 


2
1

n
,  
sıra  
                                                                                                                                                                              
2
  
nömrəsi cüt dövrlərdə olan elementlərin sayı isə  


 


2
2

n
 
düsturları əsasında  
                                                                             
 
2
 
 
hesablanır. Bu düstürda  n-in qiymətini yerinə yazmaqla tapırıq ki, I dövrdə 2, II və III 
dövrlərdə  isə  8,  IV  və  V  dövrlərdə  18,  VI  dövrdə  isə  32  element  var.  Məşhur  nüvə 
tədqiqatçıları Flerov (rus) və Sibork (ABŞ) elmi yolla əsaslandıraraq VII dövrdə isə 32 
elementin olmasını bildirmişlər və VIII dövrün də başlanması ehtimalını bildirmişlər.   
        Dövri  sistem  8  şaquli  qruplardan  təşkil  olunmuşdur.  Burada  hər  qrup  əsas  və 
əlavə olmaqla  yarımqruplara ayrılmışdır. Əsas qruplar  A qrupu, əlavə  yarımqruplar  isə 
B qrupu adlandırılır. B qrup elementləri metallardan təşkil olunmuşdur.  
        Təsirsiz  qazlar  adlandırılan  elementlər  əvvəllər  birləşmələri  alınmadığına  görə 
cədvəldə  sıfır  qrupunda  yerləşdirilmişdir.  Hazırda  bu  qazların  bəzilərinin  birləşmələri 
alınmış və onlar VIII A qrupuna daxil edilmişdir.  
          
        Bir  tarixi  fakta  nəzər  salaq.  Hələ  təsirsiz  qazın  ilk  kəşf  olunan  nümayəndəsi 
arqonun  kəşfindən  11  il  əvvəl,  1883-cü  ildə  öz  inqilabi  hərəkətinə  görə  təcridxanaya 
salınan  rus  inqilabçı  alim  N.  Morozov  təsirsiz  qazların  mövcud  olması  barədə 

 
23
qabaqcadan  fikir  söyləməklə  yanaşı,  hətta  nəzəri  yolla  onların  atom  kütlələrini 
hesablamış və dövri sistemdə yerini də göstərmişdir. Ancaq bu barədə mətbuat 1905-ci 
ildə Morozov azadlığa buraxıldıqdan sonra məlumat almışdır.  
         Qrupun  nömrəsi  elementin  oksigenə  görə  baş  valentini  göstərir.  Bəzi  elementlər 
bu  cəhətdən  müstəsnalıq  göstərir.  Məs,  I  qrupda  yerləşən  mis  iki,  qızıl  isə  üç  valentli 
birləşmələr  əmələ  gətirmək  qabiliyyətinə  malikdir.  VII  qrupda  yerləşməsinə 
baxmayaraq  flüor  həmişə  birləşmələrdə  birvalentli  olur.  VIII  qrup  elementlərindən 
yalnız osmium və rutenium 8 valentli birləşmələr əmələ gətirir  
və  s.  Elementlərin  oksigenə  görə  baş  valenti  qrupdan  qrupa  keçdikcə  bir  vahid  artır. 
IVA, VA, VI A və VII A qrup elementləri hidrogenlə uçucu birləşmələr əmələ gətirmək 
qabiliyyətinə malikdir. Bu birləşmələrdə elementlərin valentliyi qrupdan qrupa keçdikcə 
bir  vahid  azalır.  Məs,  CH
4, 
NH
3
,  H
2
O,  HF  və  s.-də  olduğu  kimidir.  Elementlərin 
oksigenə  və  hidrogenə  görə  valentliklərinin cəmi 8-ə  bərabərdir. Məs, azotun oksigenə 
görə  valenti 5,  hidrogenə  görə  isə  3.  A quplarda atom  radiusu  böyüdükcə elementlərin 
metallıq  xassəsi,  soldan  sağa  getdikcə  isə  qeyri-metallıq  xassəsi  artır  (güclənir). 
Elementlərin  dövri  sistemdə  tutduğu  mövqe  onların  atomlarının  quruluşu  ilə 
əlaqədardır.  Məs,  elementin  elektron  təbəqələrinin  sayı  həmin  elementin  yerləşdiyi 
dövrün nömrəsinə bərabərdir. Odur ki, 2-ci dövr elementlərində elektronlar iki elektron 
təbəqəsində (K, L), 3-cü dövr elementlərində elektronlar üç elektron təbəqəsində (K, L, 
M) paylanmışdır.  
          
           Atomların elektron buludlarının quruluşundan asılı olaraq elementləri 4 “ailəyə” 
bölmək  (ayırmaq)  olur:  s.  p,  d  və  f-  elementlərinə.  Atomların  s  orbitalları  elektronla 
tamamlanan  elementlərə  s  elementlər  deyilir.  Atomlarının  p  orbitalları  elektronla 
tamamlanan  elementlərə  p  elementləri  deyilir.  III  A─VIII  A  qrup  elementləri  p 
elementləridir.  S  və  p  elementlərində  atomların  xarici  təbəqələri  elektronla  dolur  və 
həmin təbəqələrdə elektronların maksimum sayı elementin yerləşdiyi qrupun nömrəsinə 
bərabər olur. Atomlarının d orbitalları elektronla tamamlanan elementlərə d elementləri 
deyilir.  Dövri  sistemin  bütün    B  qrupu  elementləri  d  elementləridir.  Atomlarının  f 
orbitalları  elektronla  tamamlanan  elementlərə  isə  f  elementləri  deyilir.  Bura 
lantanoidlər və aktinoidlər daxildir.       d Elementlərində elektronlar  xaricdən  ikinci, f 
elementlərində  isə  üçüncü  təbəqəyə  daxil  olur.  Məlumdur  ki,  elementin  sıra  nömrəsi