AZƏrbaycan respubl kasi təhs L naz rl y azərbaycan döVLƏt qt sad un vers tet
§ 5.6.4. Qədim Hindistanın iqtisadiyyatı
Yüklə 5,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- § 5.7. Antik epoxa (b.e. ə. VIII əsr-b.e. V əsri): Q ədim Yunanıstan v ə Q ədim Roma
- § 5.7.1. Q ədim Romanın iqtisadiyyatı
- § 5.7.2. Q ədim Yunanıstanın iqtisadiyyatı
|
§ 5.6.4. Qədim Hindistanın iqtisadiyyatı
Qədim Hindistan – ilk dünya sivilizasiyalarına aiddir. Burada insan məskunlaşması (arxeoloqların şəhadətinə görə) daş dövründən başlanır. Tunc mədəniyyətinə aid olan məmulatlar nd çayının sahilində (3 min il b.e.ə.) aşkarlanmışdır. Hesab edilir ki, ən qədim sinifli cəmiyyət b.e.ə. 3- cü minilliyin ikinci yarısından 2-ci minilliyin birinci yarısına qədər mövcud olmuşdur. Qədim Hindistan tarixi aşağıdakı dövrlərə bölünür: Dünya iqtisadiyyatının tarixi
170
1. Qədim ( nd, Xarrap) sivilizasiyalar – b.e.ə XXII-XVIII əsrlər. lk şəhərlərin, erkən dövlət yaranışlarının meydana çıxması; 2. “Vedi” dövrü – b.e.ə II minilliyin sonu – I minilliyin ortalarına qədər: a) Erkən dövr - b.e.ə. XIII-X əsrlər; Ari tayfaların Şimali Hindistanda məskunlaşması; b) Son dövr – b.e.ə. IX-VI əsrlər; Sosial və siyasi təbəqələşmə, Qanq çayı hövzəsində ilk dövlətlərin yaranması; 3.“Budda” dövrü – b.e.ə. VI-III əsrlər; Buddizmin yaranması və yayılması; Urbanizasiya prosesi və ilk böyük dövlətin – Mauri dövlətinin yaranması; 4.“Klassik epoxa” – b.e.ə. II - b.e V əsrləri; Qədim Hind sivilizasiyası, Cənubi Asiyanın mədəniyyəti və sosial təşkilinin xarakterik xüsusiyyətlərinin formalaşması. Cənubi Asiya – qədim dünyanın fərqli xüsusiyyətlərinə malik regionu olmuşdur. Belə ki, burada inkişafın varisliyi, sosial münasibətlər və mədəniyyətdə dayanıqlılıq əsas səciyyəvi cəhətlər kimi çıxış edir. Qədim Hindistan sivilizasiyasına münasibətdə yekdil fikir yoxdur. Bir qrup tədqiqatçılar hesab edirlər ki, ind sivilizasiyası kənardan, ari tayfaları tərəfindən gətirilib. Bəziləri onun şumer əsaslı olduğunu göstərirlər. Arxeoloq R.Qeyne-Qelden 136 isə yazır ki, Hindistanda sivilizasiya qəflətən meydana çıxıb. Belə ki, onun əvvəlki inkişafının izləri tapılmamışdır. Eyni zamanda, Hind sivilizasiyasının yerli mənşəli olduğunu qeyd edən tədqiqatçılar da vardır. Hesab edilir ki, Hind sivilizasiyası qədimliyinə görə kiçay arası və Misirdən sonra üçüncüdür. Qədim Hindistanın ən iri şəhərlərində (ticarət, sənətkarlıq və inzibati hakimiyyət şəhərlərdə cəmlənmişdir) yüz minə qədər insan yaşayırdı. Bu şəhərlərin əsas xarakterik cəhətləri aşağıdakılardan ibarətdir: 1.Şəhərlər iki yerə - “Yuxarı” və “Aşağı”ya – bölünürdü ki, bu hissələr arasında gediş-gəliş məhdudlaşdırılırdı. “Yuxarı”da zadəganlar və s., “Aşağı”da isə əhalinin əsas hissəsi məskunlaşırdı; 2.Şəhərin yaşayış hissəsi düzbucaqlı formasında qurulmuşdur; 3. ctimai anbarlar və taxıl anbarları şəhərlərdə yerləşirdi; 4.Tikinti ciddi plan əsasında aparılırdı. Məsələn, əsas küçələrin eni 10 metr götürülürdü;
136 Антонова К.А. История Индии (краткий очерк). М.: Мысль, 1973.- С.13-22 Dünya iqtisadiyyatının tarixi
171
5.Əkinçilər və heyvandarlar icma şəklində şəhər divarlarından kənarda, kənddə yerləşirdilər; 6.Kərpic - əsas tikinti materialı idi; 7.Su təchizatı və kanalizasiya sistemi mövcud olmuşdur. Qədim Hindistanın iqtisadiyyatında əsaslı irəliləyişlər Mauri dövlətinin yarandığı andan müşahidə edilməyə başlanmışdır. Kənd təsərrüfatı (düyü, taxıl arpa) yüksək səviyyəyə çatmış, heyvandarlıq isə köməkçi sahə kimi inkişaf etməkdə idi. Eyni zamanda, bağçılıq və bostançılıq da xeyli irəliləmişdir. Bir sıra yerlərdə süni suvarma sistemindən müvəffəqiyyətlə istifadə olunurdu. ldə iki dəfə məhsul götürmək adi hala çevrilmişdir. Qədim dövrdən başlayaraq orta əsrlərə qədər Qədim Hindistanda sənətkarlıq durmadan inkişaf etmiş, əsas məmulatlar, ələlxüsus pambıq parça digər ölkələrə ixrac edilməyə başlanmışdır. Eyni zamanda, hind sənətkarları metallurgiyada da böyük uğurlar qazanmışlar. Sənətkarlıq əsasən şəhərlərdə mövcud olmuş və başlıca olaraq dövlət ehtiyaclarının, eləcə də elitanın təmtəraq məmulatlarına olan tələbatını ödəməklə məşğul idi. Təsərrüfatın natural tipinin hökmran olmasına baxmayaraq ticarət inkişaf etməkdə davam edirdi. Ticarətin əsas obyekti təmtəraq məmulatları olmuş və əsasən karvan ticarəti formasında həyata keçirilmişdir. Ticarət əlaqələrində su yolları, ələlxüsus Qanq çayı müstəsna rol oynamağa başlamışdır. Qədim Hindistanın digər ölkələrlə (Mesopo- tamiya, Misir, ran, Orta Asiya və s.) ticarət əlaqələri mövcud idi. Ticarətin inkişafı metal pulların yaranmasına gətirib çıxardı. Hələ b.e.ə. I minillikdə mis qırıqları gümüş və qızıl (müəyyən çəkidə) pul kimi istifadə olunurdu. B.e.ə. V-IV əsrlərdə karşapana, yaxud dxarana adlanan gümüş pullar yarandı. Bununla belə, əmtəələrin sadə mübadiləsi ticarətin mühüm forması kimi qalmaqda idi. Sözügedən dövrdə ticarət əməliyyatları dövlət tərəfindən ciddi şəkildə reqlamentləşdirilmişdir. Bazarda çəki və ölçülərin düzgünlüyü xüsusi məmurlar tərəfindən yoxlanılırdı. Keyfiyyətsiz məhsul satışı, yaxud fırıldaqçılıq cəzalandırılırdı. Əksər hallarda cərimə şəklində. Hətta çarın özü də ticarətlə məşğul olurdu. Bir sıra məhsulların ticarəti (dağ-mədən məmulatları, duz, spirtli içkilər) çarın inhisarında olmuşdur. Qədim Hindistanın siyasi və sosial strukturu haqqında irəli sürülən fikirlər yalnız təxminlərə əsaslanır. Bir tərəfdən, vahid çəki və ölçü
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
172
sistemlərinin, tikintinin oxşar prinsiplərinin, yazının mövcudluğu bütün ərazi miqyasında idarəetmənin mövcud olması təəssuratını yaradır. Digər tərəfdən, bu idarəetmənin necə və haradan həyata keçirildiyi aydın deyil. Bir sıra tədqiqatçılar cəmiyyətin quldarlıq prinsipləri ilə idarə olunduğunu, digərləri Qədim Mesopotamiya ilə oxşarlığı, üçüncülər isə respublika quruluşunu önə çəkirlər. Ümumiyyətlə, nd
sivilizasiyasının əsas
xüsusiyyətlərinə aşağıdakılar aid edilir: 1.
2.
Müəyyən imtiyazlara malik sosial-siyasi qrupun tədricən əlahiddələşməsi; 3.
Zəif və qısamüddətli dövlət yaranışlarının üstünlük təşkil etməsi;
4.
Varno-Kasta sistemi; “Varna”- növ, dərəcə, rəng deməkdir və cəmiyyətin əsas sosial təbəqələrinin bir-birindən fərqləndirilməsində istifadə olunur. Cəmiyyətin bir-birinə qarşı duran təbəqələrə bölünməsi labüddür. Varna sistemi zaman keçdikcə nəinki dağılmadı, əkisnə daha da inkişaf edərək kasta sisteminə çevrildi. Həmin sistem müasir Hindistanda bu gün də mövcuddur.
Qədim Yunanıstan və Qədim Roma Antik cəmiyyətin formalaşması Qədim Şərq sisteminin yunan sosio-orqanizmlərinə hərtərəfli təsiri altında baş vermişdir. Sistemli təsiri – Qədim Şərq cəmiyyəti tərəfindən – tarixçilər istiqamətləndirici təsir kimi səciyyələndirirlər. Yunanlardan sonra antik istehsal üsulu digər yerlərə də yayıldı: Etrusk, Karfagen, Latın. Birgə götürülmüş antik sosiotarixi orqanizmlər yeni tarixi arenanı – Aralıq dənizi hövzəsini ortalığa çıxardı ki, yekunda da ümumdünya tarixi inkişafın mərkəzi məhz bu zonaya keçdi. Dünya epoxalarının növbələşməsi baş verdi: Qədim Şərq epoxası Antik epoxa ilə əvəzləndi. Yeni dünya sistemi bəşəriyyəti tarixi inkişafın yeni mərhələsinə yüksəltdi. B.e.ə. IV əsrdə Yaxın Şərq və Aralıq dənizi tarixi arenaları birlikdə yeni super sistemi – mərkəzi tarixi məkanı formalaşdırdılar. Tərəflərarası münasibət baxımından sözügedən supersistemdə iki tarixi zona yarandı: Dünya iqtisadiyyatının tarixi
173
Aralıq dənizi zonası tarixi mərkəz, Yaxın Şərq zonası isə daxili əyalət keyfiyyətində çıxış etməyə başladılar. Mərkəzi tarixi məkanın sərhədlərindən kənarda xarici əyalət yerləşirdi. Qədim Şərq epoxasından fərqli olaraq, antik epoxada xarici əyalət keyfiyyətində çıxış edən tarixi arenalar arasında müxtəlif istiqamətli əlaqələr mövcud olmuşdur. Beləliklə, köhnə dünyada Şərqi Asiya, ndoneziya, Hind, Mərkəzi Asiya və böyük çöl (türk imperiyaları) arenaları formalaşmışdır. B.e.ə. I minillikdə isə (yeni dünya) and və mezoamerikan tarixi arenaları meydana çıxmışdır. Antik cəmiyyətə keçid məhsuldar qüvvələrin əhəmiyyətli inkişafı ilə müşayiət olunurdu. Lakin, qeyd edilən yüksəlişin əsasında texniki amillər deyil, demoqrafik situasiya ilə, işçi qüvvəsinin ümuməhalinin sayında xüsusi çəkisinin artması dayanırdı. ndistrializməqədərki epoxada sosiotarixi orqanizmin daxilində əhalinin ümumi sayının artmadığı şəraitdə işçi qüvvəsinin xüsusi çəkisinin yüksəlməsi yalnız bir amilin – immiqrantların hesabına ola bilərdi. ctimai istehsalın məhsuldarlığının qeyd edilən üsulu birmənalı olaraq ekzogen xarakter daşıyırdı. Yəni, söhbət kənardan gətirilən qulların say artımından gedir. Qul əməyinə əsaslanan istehsal üsulu formalaşırdı. Beləliklə, antik cəmiyyətin mövcudluq şərti fasiləsiz olaraq digər sosiotarixi orqanizmlərdən gətirilən insan resursları ilə birbaşa determinə olunur. Qədim Şərqdən fərqli olaraq Avropanın cənubunda ilk dövlətlər nisbətən gec – b.e.ə. II minillikdə meydana gəlmişlər. Arxeoloji tapıntılar göstərir ki, Qədim Yunanıstan və Qədim Roma hələ paleolit dövründə yaşayış məskənləri olmuşlar. B.e.ə. VII minillikdə Balkan yarımadasının cənubunda əkinçilik və heyvandarlıq yaranmışdır. B.e.ə. IV minilliyin sonlarında mis əmək alətləri, b.e.ə. III minilliyin başlanğıcında isə tunc alətlər yayılmağa başlamışdır. B.e.ə. II minilliyin sonlarına yaxın yunan iqtisadiyyatında artıq dəmirdən düzəldilmiş alətlərdən istifadə olunmuşdur. Məhz həmin dövrdən etibarən dulusçuluq inkişaf etmiş, ilk şəhərlər yaranmışdır. Apennin yarımadasının qədim sakinləri liqurlar, italiklər və illiriyclər olmuşlar. Neolit mədəniyyəti məhz həmin tayfalar tərəfindən inkişaf etdirilmişdir. Yarımadada b.e.ə. IX-VIII əsrlərdən etibarən dəmirdən geniş surətdə istifadə edilməyə başlanmışdır. B.e.ə. VIII-VI əsrlərdə etruskların mədəniyyəti inkişaf etməyə başlamışdır. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
174
Qədim Yunanıstan və Qədim Roma iqtisadiyyatında qul əməyi maddi istehsalın əsas hərəkətverici qüvvəsi kimi çıxış edirdi. Bir qayda olaraq, hərbi əsirlər və ələ keçirilmiş yerli sakinlər, qul ailəsində anadan olanlar, digər tayfaların satışa çıxardığı insanlar və s. qulların sırasına daxil edilirdi.
Qədim Roma respublikası b.e.ə. II minilliyin ortalarında yaranmışdır. Apennin yarımadasının əksər tayfalarını özündə birləşdirmiş, b.e.ə. I əsrdən b.e. II əsrinə qədər bütün Şimali Afrikanı, Avropanın xeyli hissəsini və Ön Asiya ölkələrini zəbt edərək Aralıq dənizi regionunun ən güclü dövlətinə çevrilmişdir. Qədim Romanın sosial-iqtisadi və siyasi tarixini aşağıdaki kimi dövrləmə bölmək olar: 1) “Çar dövrü” (b.e.ə. VI əsr), yaxud erkən Roma respublikası (b.e.ə V-IV əsrlər). 2) “ stehsal” iqtisadiyyatının qərarlaşdığı (quldarlıq) dövr: a. Birinci dövr: Klassik quldarlıq (b.e.ə. II-I əsrlər) dövrü; b. kinci dövr: Erkən imperiya dövrü (b.e. I-II əsrləri); 3) Roma imperiyasının ümumi böhranı (b.e. III əsri); 4) Təsərrüfatçılıq sisteminin (quldarlıq istehsal üsulu) böhranının dərinləşməsi (b.e. IV-V əsrlər), Qərbi Roma imperiyasının süqutu.
Roma imperiyasında qul əməyinə əsaslanan antik təsərrüfatçılıq modeli özünün ən yüksək səviyyəsinə çatmışdı. mperiyanın süqutu antik sivilizasiyanın sonu demək idi. Qədim Romanın tarixi 12 əsrə yaxın davam etmişdi. B.e.ə. VIII-VI əsrlərdə icma münasibətləri dağılmağa başlamış, qan qohumluğu əsasında formalaşmış icma ərazi prinsipi ilə yenidən qərarlaşmış, əmlak bərabərsizliyi güclənməyə başlamışdır. Qullar da daxil olmaqla böyük patriarxal ailə əsas təsərrüfat vahidi kimi çıxış edirdi. Ailənin başçısı mütləq hakimiyyətə malik idi. Hər bir patriarxal ailə icma torpaqlarından (öz mülkiyyətinə keçmə şərti ilə) 2 yuqer (0.5 hektar) torpaq payı alırdı. Gəlmələr yalnız ticarət və sənətkarlıqla məşğul olurdular. Kənd təsərrüfatı – təsərrüfat həyatının əsasını təşkil edirdi. Ticarət ləng inkişaf edirdi. B.e.ə VI əsrdə plebeylərin patrisilərə qarşı uzun müddət davam edən mübarizəsi icma münasibətlərinin qalıqlarını tamamilə aradan qaldırdı, bütün azad
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
175
insanların hüquq bərabərliyi və Roma dövlətinin yaranması ilə başa çatdı. taliyanın işğalı, Karfagen və Makedoniya ilə 100 il davam edən müharibə nəticəsində (b.e.ə. II minilliyin ortalarında) Roma güclü quldarlıq dövlətinə çevrildi: Qul əməyi – kənd təsərrüfatı, tikinti, dağ- mədən sahələrində, yəni Roma dövlətinin iqtisadiyyatının əsas sferalarında əsas məhsuldar qüvvə kimi çıxış edirdi. Müharibələr təsərrüfat sistemində mühüm dəyişikliklərə səbəb oldu. Şimali Afrika və Siciliyadan gətirilən ucuz taxıl təsərrüfatın intensiv inkişaf tipinə keçidi üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Təbii ki, kəndli təsərrüfatı yaranmış şəraitdən səmərəli istifadə etmək gücündə deyildir. Qrakx aqrar islahatları ilə kiçik torpaq sahiblərini “xilas” etmək cəhdi uğursuzluğa düçar oldu. Bizim eraya yaxın dövrdə Roma imperiyaya çevrildi. Ərazinin ifrat genişliyi ərazi əmək bölgüsünün dərinləşməsinə, ticarətin, sənətkarlığın, kənd təsərrüfatının inkişafına təkan verdi. stehsal vasitələrinin fasiləsiz təkmilləşməsi – yeni oraq növlərinin, bağ qayçılarının, təkərli kotanın yaranması irəliyə doğru böyük bir addım idi. Quldar təsərrüfatının əsas tipi 100-400 yuqer (25-100 hektar) ərazisi və qullardan ibarət işçi qüvvəsi olan villalar idi. Villalarda təsərrüfat sahələrinin demək olar ki, hamısı - əkinçilik, heyvandarlıq, üzümçülük, zeytunçuluq və s. mövcud olmuşdur. Villaların kəndli təsərrüfatı ilə müqayisədə üstün cəhətləri vardı: 1. əməyin daha yaxşı təşkili və əmək kooperasiyası; 2. müxtəlif istehsal vasitələrindən istifadə imkanları; 3. qabaqcıl aqronom üsulları və texniki təcrübədən yararlanma. Qul əməyindən istifadənin rasional təşkilinə baxmayaraq intensiv inkişaf tipini saxlamaq mümkün olmamışdır. B.e.ə. II əsrdən etibarən ekstensiv inkişaf tipi hakim mövqeyə keçdi.
Bu dövrdə Roma iqtisadiyyatı əsas iki sektora bölünürdü: 1. Quldarlıq təsərrüfat sistemi. 2. Kəndli-icma təsərrüfat sistemi. B.e.ə. II-I əsrlərdə kənd təsərrüfatının güclü inkişafını şərtləndirən səbəblərə aşağıdakıları aid etmək olar: 1. qul əməyindən geniş stifadə; 2. sadə əmtəə istehsalının təşkili; 3. kiçik təsərrüfatlardan iri təsərrüfatlara keçid.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
176
Kənd təsərrüfatının inkişafı şəhər və kənd arasında bazar əlaqələrinin qurulmasına, əmtəə mübadiləsinin intensiv xarakter almasına təkan verdi. Bazar münasibətlərinin inkişafı, yeni şəhərlərin yaranması, şəhər əhalisinin, ictimai və fərdi tələbatın artımı sənətkarlığın müxtəlif növlərinin inkişafına stimullaşdırıcı təsir göstərmişdir. Eyni zamanda, dəmir, mis, qurğuşun və digər əvvəllər də istifadə edilən metallarla yanaşı, poladın yeni növləri, xəlitələr, civə və sinkdən də yararlanmağa başlanmışdır. B.e.ə. II-I əsrlər həm də güclü tikinti ilə də xarakterizə olunur. Romada çoxmərtəbəli yaşayış evlərinin tikintisinə başlanılır. Ticarət – xüsusi intensivliklə yüksəlməyə başlayır. Dəniz ticarətinin inkşafı ixrac əməliyyatlarının həm həcmcə artımına, həm də ixrac olunan məhsulların çeşidinin genişlənməsinə gətirib çıxarmışdır. B.e.ə. III-II əsrlərdə dövriyyəyə buraxılan gümüş pullar (sestersiya, denar) tezliklə Aralıq dənizi regionunun əsas valyutasına çevrilir. Ssuda faizi taliyada illik 6%, əyalətlərdə isə 48% təşkil edirdi. B.e.II əsri üçün icarə münasibətləri və kolonatların yaranması xarakterik olmuşdur. Hüquqi cəhətdən kolon – azad insan olmaqla, müqavilə əsasında (5 il) işə qəbul ediləndir. Bir çox yerlərdə kolonlar əbədi icarədarlara çevrilirdilər.
Qədim Yunanıstanın sosial-iqtisadi və siyasi tarixi 5 dövrə bölünür: 1. Egey, yaxud krit-miken dövrü (b.e.ə. III-II minilliklər). 2. Ibtidai icma münasibətlərinin bərpası, sonrakı prosesdə antik mülkiyyət formaları əsasında sinifli cəmiyyətin yaranması dövrü (b.e.ə. XI-IX əsrlər). 3. Arxaik dövr (b.e.ə. VIII-VI əsrlər) – Polislərin yaranması. 4. Klassik dövr (b.e.ə. V-IV əsrlər). 5. Ellin dövrü (b.e.ə. IV- əsrlər). B.e.ə. VIII-VII əsrlərdə Qədim Yunanıstan (Ellada) Şərqi Aralıq dənizi adalarında və Balkan yarımadasında yaranmış çoxsaylı kiçik müstəqil dövlətlərdən ibarət olmuşdur. cma münasibətlərinin dağılmağa başlaması və məhdud ərazilərin intensiv məskunlaşması nəticəsində b.e.ə. VIII-VII əsrlərdə böyük yunan dünyası formalaşdı. Bura artıq Kiçik Asiyanın sahilyanı əraziləri, Qara Dünya iqtisadiyyatının tarixi
177
dəniz sahilləri, Şimal-Şərqi Afrika, Apennin yarımadasının və Fransanın cənub əraziləri daxil idi. Yunan kolonları ilə metropoliyalar arasında ticarət münasibətləri formalaşmışdır. Kolonlaşma (məskunlaşma) dövründə yunan icmalarının sosial-iqtisadi inkişafında mühüm irəliləyişlər baş vermişdir. Qul əməyindən istifadə edilməsi daha da genişlənmiş, dəmir əmək alətləri üstünlk təşkil etməyə başlamış, sənətkarlıq kənd təsərrüfatından ayrılmışdır. ri şəhərlər kənd yerlərini özünə birləşdirməklə şəhər- dövlətlərə, polislərə çevrilmişlər. Polisin klassik nümunəsi – b.e.ə. VI əsrdə yaranmış Afina şəhər-dövləti idi. Qədim Yunanıstan iqtisadiyyatının inkişafında Böyük Yunan məskunlaşması (kolonizasiya) mühüm rol oynamışdır. Böyük Yunan məskunlaşmasının əsas səbəbləri sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 1. Ticarətin (o cümlədən, dəniz ticarətinin) inkişafı. 2. Polislərdə (şəhər-dövlətlərdə) siyasi, iqtisadi və sosial situasiyanın pisləşməsi. 3. Torpaq çatışmazlığı və əhalinin sıxlığı. 4. Ticarətin inkişafı üçün
Aralıq dənizi
sahillərinin məskunlaşdırılması zəruriliyi. Məskunlaşma Şərqi Aralıq dənizi ölkələri ilə ticarət əlaqələrinin inkişafına səbəb olmaqla Qədim Yunanıstanın uzun tarixi dönəmdə rastlaşdığı təcridliyi (ticarət əlaqələri nöqteyi-nəzərindən) aradan qaldırmaqda mühüm rol oynadı. lkin olaraq məskunlaşma ticarət üçün əlverişli olan ərazilərdə həyata keçirilirdi. Ticarət məskunlaşmasının iki növü mövcud olmuşdur: 1. Emporiya – məskunlaşan ərazi. 2. Anoykiya - əkinçi və sənətkarların daimi məskunlaşması. Sonrakı prosesdə məskunlaşmanın növləri arasındakı fərqliliklər aradan qalxmış və vahid iqtisadi istiqamət – ticarət və vasitəçilik qərarlaşmışdır. Böyük Yunan məskunlaşması ticarətin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamışdır: 1. ticarət əlaqələrinin intensivləşməsinə şərait yaratmış; 2. ticarətin xarici bazarlara çıxışına imkan vermişdir ki, bu da bir çox sosial, iqtisadi cə siyasi problemlərin həllinə yardım etmişdir; 3. sənətkarlığın intensiv inkişafına təsir göstərmişdir. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
178
Böyük Yunan məskunlaşması epoxasının məntiqi yekunu olaraq Qədim Yunanıstan primitiv natural təsərrüfatla müqayisədə daha yüksək inkişaf səviyyəsi əldə etmişdr. Məhz bu proseslərin yekunu kimi polislər (şəhər-dövlətlər) meydana gəlməyə başlamışdır. Qədim Yunanıstanda şəhər-dövlətlərin (polis) yaranması prosesinin əsas tiplərinin qərarlaşması b.e.ə. XI əsrdən başlayaraq b.e.ə IV əsrə qədər davam etmişdir.
Dünya iqtisadiyyatının tarixi
179
Q rb: ə
v Si ə çiliya Böyük Yuna- nıstan adlanır- dı Şimal-Ş rq: ə Qarad niz ə sahill ri ə C nub v ə ə
ə - Ş rq:
ə Ön v Kiçik ə Asiya
2) Ticar t ə -s n tkarl ə ə ıq: əmtəə-pul münasib tl rinin inki ə ə
şafı (Afina, Milet v s.) ə Ə
hali sas n kin çil r v ə ə
maldarlar idi. S n tkarl ə ə
ıq və ticar t inki ə şaf etm mişdir. ə Xarici laq l r yox s viy- ə ə ə ə
ə ə btidai-icmanın dağıldığı, quldarlığın formlaşdığı dövr. S n tkarl ə ə ığın, ticarətin v ə s l m ə ə çiliyin inkişafı; Böyük Yunan m skunla ə şması: 3 istiqam?td? olmuşdur “Homer
dövrü” b.e. . ə XI-IX srl r ə ə “Arxaik dövr” b.e. . VIII ə -VI ə ə srl r
Genezisi “Klassik dövr” b.e. . ə V-IV srl r ə ə Əsas xarakterik c h tl r ə ə ə
1) Polisl rin tam ə hökmranlığı; 2) Ticar t ə -s n tkarl ə ə ıq
polisl rind an ə ə tik tipli klassik quldarlıq; 3) Asılılığın saxlanılması Ş h r
ə ə - dövl tl r (polisl r) ə ə
ə Ş h r
ə ə – dövl tl rin (polisl rin) sas tipl ri ə ə
ə ə ə 1) Aqrar: K nd t s rr ə ə ə üfatının mütləq üstünlüyü, mt ə əə-pul münasib tl rinin ə ə z if inki ə şafı (Sparta) Şə
Şəhər-dövlətlərin (Polislərin) hər iki tipi üçün xarakterik olan prinsiplərə aşağıdakılar aiddir: 1. Dövlət və xüsusi mülkiyyət; Dünya iqtisadiyyatının tarixi
180
2. Polisin torpaq üzərində ali hüquqi prinsipi; 3. Yalnız polisin vətəndaşı olanların torpaq sahibliyi hüququ prinsipi; 4. Azadlığın əsası kimi avtarkiya prinsipi; 5. Əkinçi əməyinin digərlərindən üstünlüyü prinsipi. Polislərin birinci tipi – Aqrar polislərdə münasibətlərin tənzimlənməsi Likurq qanunları (b.e.ə.IX əsr) ilə həyata keçirilirdi. Bu qanunlar bır sıra tədqiqatlarda Likurq inqilabı adlanır. Polislərin ikinci tipi – Ticarət-sənətkarlıq polislərində isə Drakonta (b.e.ə. 621 il), Solona (b.e.ə.594 il) və Klisfena (b.e.ə.509 il) qanunları dövriyyədə olmuşdur. kinci tipə xas olan əsas cəhətlər sırasına aşağıdakıları aid etmək olar: 1.
Xüsusi mülkiyyət hüququ; 2. Polisin vətəndaşları arasında hüquq bərabərliyi; 3. Afinanın vətəndaşı qul ola bilməz; 4. Torpaq payının maksimumunun təsbiti; 5.
cma münasibətlərinin ləğvi. Müəyyən fasilədən sonra – XII əsrdən başlayaraq şəhərlərin iqtisadi əhəmiyyəti sürətlə artmağa başladı. Qeyd edilən yüksəliş əsasən 2 amillə şərtlənir: 1.
Feodal asılılığından azadolma (şəhərlərin özünəməxsus silahlı müdafiəyə dəstələri yaranmışdır). 2. Feodalın təsir dairəsindən kənarda azad bazar, azad ticarətin mövcudluğu. Təxminən həmin dövrdə inkişafa mane olan icma təşkilatları ləğv edilmiş, nəsil imtiyazları əmlak senzi və xüsusi mülkiyyətlə əvəzlənmişdir. Bütün əhali əldə edilən gəlirin həcminə görə dörd dərəcəyə bölünürdü ki, bu dərəcələr əsasında da siyasi hüquqlar (bu və ya digər vəzifəni tutma) və hərbi mükəlləfiyyətlər müəyyənləşirdi. Afina quldarlıq respublikasının yaranması məhsuldar qüvvələrin inkişafına güclü təkan vermişdir. B.e.ə. VII-VI əsrlərdə daha mürəkkəb alətlərdən - əl dəyirmanı, zeytun yağı və şərab istehsalı üçün xüsusi qurğulardan istifadə edilməyə başlanmışdır. Metaləritmə sobaları meydana çıxdı və s. Yunan-Persiya müharibələri (e.ə 500-449-cu illər) əksər yunan dövlətlərinin (nəticə etibarilə) möhkəmlənməsinə, Afina başda olmaqla dəniz ittifaqı yaratmalarına gətirib çıxardı. Afina – birləşmiş güclü dövlətə çevrildi. Müharibə nəticəsində ölkəyə qul axını gücləndi. Qulların əsas hissəsi istehsalat sferasına cəlb olunmuşdu. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
181
B.e.ə. V əsrin ortalarında Afina bütün Yunanıstanın siyasi və iqtisadi mərkəzi kimi çıxış etməyə başladı. Ticarət əlaqələri sürətlə genişlənməkdə idi. Bu prosesə paralel olaraq sələmçilik geniş vüsət almışdır. Ssuda əmlak girovu (torpaq, ev, gəmi, əmtəə) əsasında verilir, illik faiz dərəcəsi 12-18%-dən 30 %-ə qədər dəyişirdi. Pul vahidlərinin çoxluğu pul mübadiləsini ticarət üçün mühüm sahəyə çevirmişdir. Pul mübadiləsi ilə - trapezitlər məşğul olurdu. Onlar, eyni zamanda bəzi primitiv bank xidmətləri də göstərirdilər: pul köçürmələrini həyata keçirir, pulun saxlanmasını təmin edirdilər. Lakin Afinanın inkişafı uzunömürlü olmadı. Ziddiyyətlər iqtisadiyyatın tənəzzülünə, kiçik istehsalçıların müflisləşməsinə və heç bir yaşayış vasitəsi olmayan əhalinin xüsusi çəkisinin artımına (60%) gətirib çıxardı. B.e.ə. IV əsrdə Afina Makedoniya, b.e.ə. II əsrdə isə bütün Yunanıstan Roma tərəfindən işğal edildi və yeni dövlət – Roma imperiyası yarandı. Beləliklə, Qədim Yunanıstan iqtisadiyyatı quldarlığın antik formasına əsaslanaraq inkişaf edirdi. F.Engels yazırdı ki, “... Yalnız quldarlıq əkinçilik və sənaye arasında daha irimiqyaslı əmək bölgüsünü mümkün etmişdr... Qullarsız nə yunan dövləti, nə də yunan incəsənəti və yunan elmi, eləcə də, bütövlükdə Roma imperiyası ola bilməzdi.” 137
Qullarla yanaşı sənətkarlıq və kənd təsərrüfatı sferalarında azad insanlar da çalışırdılar. Bunlara əsasən sənətkarlar, kiçik emalatxana sahibləri, yaxud sadəcə olaraq, ustalar aid edilirdi. Kənd təsərrüfatının əsasını üzümçülük, zeytunçuluq, meyvə və tərəvəz istehsalı, o cümlədən taxıl və arpa bitkiləri təşkil edirdi. Kənd təsərrüfatına paralel olaraq sənətkarlıq da inkişaf edirdi. Müxtəlif sənətkarlıq məmulatları istehsal edən emalatxanalar – erqasteriya (“erqa”- iş) adlanırdı. Bu emalatxanalarda orta hesabla 20-30 nəfər çalışırdı. Sənətkarlığın inkişafı həm daxili, həm də xarici ticarətin artımı ilə müşayiət olunurdu. Attikanın əsas limanına – Pirə xarici ticarət gəmiləri gəlirdi. Məhsuldar torpaqların kasadlığı və əlverişli coğrafi mövqe, bir tərəfdən, kənd təsərrüfatında maksimum səylə çalışmağı tələb edirdi, digər tərəfdən ölkənin xarici əlaqələrini əhəmiyyətli dərəcədə
137
История Древнего Мира. Расцвет древних обществ// под ред. И.М. Дьяконова, М.: 1989г. Dünya iqtisadiyyatının tarixi
182
genişləndirməyə imkan verirdi. Bütün bunlar yekun etibarilə sənətkarlığın inkişafı üçün stimul yaradırdı.
Yüklə 5,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|