Ajiniyoz nomidagi nukus davlat pedagogika instituti
Yüklə 342,65 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
yozma yodgorliklari tilidagi qiyoslash uchun olingan ijtimoiy-siyosiy va sotsial- iqtisodiy terminlardan bugungi kunda uyg‘ur tilida-348, qozoq tilida-220, qirg‘iz tilida-244, turk tilida-370, o‘zbek tilida esa-390 tasi ishlatilar ekan 2 . O‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy terminologiyasi, ayniqsa, XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab rus tilidan va yevropa tillaridan kirgan o‘zlashmalar hisobiga boyiy boshladi. Ijtimoiy-siyosiy hayotdagi har qanday o‘zgarish uning terminologiyasida ham o‘z izini qoldiradi.
Ijtimoiy-siyosiy terminologiya deganda siyosiy tuzum, ijtimoiy va siyosiy guruhlar, partiyalar, oqimlar va ularning vakillari, hukumat yig‘ilishlari va muassasalari, davlatni boshqarish va uning organlari, dunyoqarashlar, mulkiy munosabatlar, ichki va tashqi siyosat, ijtimoiy-siyosiy hujjatlar, axloq
1 Bu kabi terminlarning shakllanish tarixi haqida ma’lumot olish uchun H.Dadaboyevning nomi qayd etilgan ishiga qaralsin. 2 Dadaboyev H. Ko‘rsatilgan ish.-B. 13. 38
masalalari, xullas, ijtimoiy-siyosiy hayot bilan bog‘liq tushunchalarni ifodalovchi leksik birliklar majmuyi tushuniladi. Tarixiy-huquqiy terminlar Ma’lumki, o‘zbek tilining lug‘at tarkibi shu tilning so‘z boyligi, leksik- semantik sistemasi sifatida shakllangan, yaxlit hodisa sanaladi. Lekin shuni ham inobatga olish lozimki, tilimizning lug‘aviy tarkibi juda murakkab rivojlanish bosqichlarini boshidan kechirgan. Har qanday til leksikasining tarixiy rivojlanish va shakllanish xususiyatlarini bilish uchun o‘sha til lug‘at tarkibidagi so‘zlarni tarixiy-etimologik nuqtai nazardan chuqur o‘rganish, ularning etimologik jihatdan kelib chiqish manbasini aniqlash lozim bo‘ladi.. Bunday izlanishlar o‘z navbatida o‘zbek tilining o‘tmishda qaysi qardosh tillar va qardosh bo‘lmagan tillar bilan o‘zaro munosabatda bo‘lganligini aniqlash imkonini beradi, tilning lug‘at tarkibi, grammatik qurilishida sodir bo‘lgan tarixiy rivojlanish jarayonlarini ilmiy jihatdan tushunishga zamin hozirlaydi. Bu fikrlar bevosita bizning tadqiq ob`ektimiz bo‘lgan tarixiy-huquqiy atama (THA)larning rivojlanish bosqichlarini aniqlashga ham aloqadordir.
Ma’lum bir THAning o‘z qatlamga yoki o‘zlashgan qatlamga mansubligini aniqlashda konkret sharoitdan kelib chiqib, bu THAning shakllanish jarayonini, qaysi tildan o‘zlashganligini aniqlash muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan: THA sifatida qo‘llanuvchi “suron” so‘zi umumturkiy bo‘lib, “kuchli shovqin, hovur-huvur” ma’nosini bildiradi. Bu so‘z aslida “uloq chopishdagi qiy-chuv” ma’nosini ifodalagan, keyinchalik uning semantikasida o‘zgarish, kengayish yuz berdi, “jangovar xayqiriq” ma’nosida bildiruvchi harbiy ishga oid THA sifatida shakllandi. Yoki “o‘n ming” ma’nosini bildiruvchi “tuman” leksemasi qadimgi turkiy tilda ham shunday miqdorni bildirgan (O‘TEL). Keyinchalik bu leksema semantikasida kengayish sodir bo‘lib, “o‘n ming aholisi bor hudud”, “o‘n ming kishidan iborat harbiy qism”ni ifodalovchi THA sifatida qayta shakllandi. Shunga muvofiq, suron, tuman singari THAlar umumturkiy, o‘z qatlamga mansub THAlar sanaladi. 39
Shu bilan birga o‘zbek tilidagi THAlar tizimida shunday terminlar ham borki, ular hozirda qardosh deb tushunilmaydigan ikki xil sistemaga mansub tillarda uchraydi. Masalan, tarxon, qurultoy, ulus, nuyon, bahodir, botir, to‘xsabo, tamg‘a kabi so‘zlar qadimgi turkiy tilda ham, mo‘g‘ul tilida ham mavjud bo‘lib, ular o‘sha tillarda bir xil yoki bir-biriga yaqin ma’nolarda qo‘llanadi. Mo‘g‘ul va turkiy (eski o‘zbek) tillari genetik jihatdan bir-biriga unchalik yaqin bo‘lmagan tillar sanalgani uchun yuqorida keltirilgan so‘zlarni mo‘g‘ul tilidan eski o‘zbek tiliga yoki aksincha qadimgi turkiy tildan mo‘g‘ul tiliga qabul qilingan, degan qat`iy fikrni bildirish qiyin. Ana shunga muvofiq bu so‘zlarni turkcha-mo‘g‘ulcha parallellar yoki o‘rtoq so‘zlar, deb hisoblash mumkin. Hozirgi kunda yuqorida keltirilgan so‘zlarning barchasi manbalarda THAlar sifatida qayd qilingan. Shunga ko‘ra, o‘zbek tili THAlar tizimida o‘rtoq so‘zlar qatlami yoki mo‘g‘ulcha-turkcha lug‘aviy parallellar mavjud, degan qat`iy xulosaga kelish mumkin.
Ko‘p asrlar davomida turkiy va mo‘g‘ul xalqlari ajdodlarining o‘zaro tinch va ba’zan harbiy-huquqiy aloqada bo‘lishi natijasida turkiy tillar leksikasida mo‘g‘ulcha so‘zlar va aksincha mo‘g‘ul tilida turkiy so‘zlar yoki ikki til uchun umumiy hisoblangan leksik qatlam vujudga kelgan. Olimlarning izlanishlari shundan guvohlik beradiki, mo‘g‘ulcha leksik birliklar turkiy tillarga, jumladan eski o‘zbek tiliga asosan XII asrdan, ya’ni Chingizxon boshliq mo‘g‘ul istilochilarining O‘rta Osiyoni zabt etish vaqtidan boshlab kirib kela boshlagan. Mo‘g‘ul tili bu davrga kelib Oltin O‘rda va Chig‘atoy ulusida ma’lum vaqt davomida turkiylashib bordi, ammo shuni ham inobatga olish lozimki, assimilyatsiyaga uchragan mo‘g‘ul tili butunlay izsiz yo‘qlib ketmadi, bu tilning ayrim leksik, morfologik elementlari turkiy tillar tomonidan o‘zlashtirildi. Yirik oltoyshunos olim V.I.Rassadinning fikricha, Chig‘atoy va uning vorislari hukmronlik qilgan davrda eski o‘zbek tiliga yuzga yaqin mo‘g‘ulcha so‘zlar kirib kelgan. A.M.Shcherbak eski o‘zbek tili obidalarini tekshirar ekan, “O‘g‘uznoma”da qayd etilgan nukar – jangchi, navkar, jыda – nayza, qurыltay – xalq yig‘ini singari bir qator so‘zlarning mo‘g‘ul tilidan
40
o‘zlashganligini ta’kidlagan edi. Keltirilgan bu mo‘qulcha so‘zlarning nukar, jыda, qurыltay kabi shakllari keyinchalik tilimizda THAlar sifatida mustahkam o‘rin olganligini biz ishning dastlabki bobida qayd etgan edik. Bu esa eng qadimgi THAlar orasida mo‘g‘ulcha o‘zlashmalar ham ma’lum miqdorni tashkil etishini ko‘rsatadi.
Kuzatishlarimiz shundan dalolat beradiki, eski o‘zbek obidalari tilida qo‘llangan mo‘g‘ulcha THAlarning ko‘pchiligini harbiy ish, ma’muriy lavozim, davlat boshqaruvi, sud va qishloq xo‘jaligi (asosan chorvachilik)ga oid so‘zlar tashkil etadi.
Amir Temur va temuriylar davrida O‘rta Osiyoda davlat boshqaruvi, harbiy ish va harbiy san`at o‘z taraqqiyotining eng yuksak cho‘qqisiga ko‘tarilgan edi. Temur davlatni boshqarishda, tuman va uluslarga rahbarlik qilishda, o‘z armiyasida harbiy intizomni mustahkamlashda yangicha qonun- qoida va tartib intizomni joriy etish bilan birga Chingizxon armiyasiga, davlat tuzumiga oid bo‘lgan va o‘sha zamon uchun namuna hisoblangan ma’muriy- huquqiy va askariy tizimni olib kirdi. Natijada X1U-XU asrlarda eski o‘zbek tilida juda ko‘plab harbiy qism va bo‘linmalar, ma’muriy hudud, mansab va unvon nomlari mo‘g‘ulcha so‘zlar bilan atalishda davom etdi. Masalan, harbiy unvon, ma’muriy davozim, qurol-yaroq, qism, hudud nomlari orasida –(v)ul va –l affikslari yordamida yasalgan THAlar semantikasidagi o‘zgarishlar alohida e`tiborga molik. Turkiyshunoslikda bir guruh olimlar –v(ul) affiksini turkiy tilllarga xos deb hisoblasalar, boshqa bir guruh tilshunoslar uni mo‘g‘ul tilidan o‘zlashgan, degan fikrni bayon etadilar. Shuni inobatga olish lozimki, X1-XSh asrlarda mo‘g‘ul tilida bu affiks ancha sermahsul ot yasovchi affiks hisoblangan, turkiy tillarda esa –v(ul) affiksi ancha passiv qo‘llanishda edi. X1U-XU asrlarga kelib bu affiks turkiy tillarda ham ancha faollashdi. Turkiyshunos olim G.Dyorfer chig‘atoy (eski o‘zbek) tili mo‘g‘ul tilidan birgina –v(ul) affiksi yordamida yasalgan yuzdan ortiq so‘zni o‘zlashtirganligini ta’kidlagan edi. 41
Alisher Navoiy “Muhokamatul lug‘atayn” asarida –v(ul) affiksi yordamida yasalgan bir qancha so‘zlar harbiy unvon, saroy lavozimlari ma’nosini bildirishini ta’kidlaydi hamda hiravul, chingdavul, kitpavul, yankavul, patavul, daqavul, shig‘avul, bakavul kabi so‘zlarni misol tarzida keltiradi.
Shunday qilib, o‘zbek tili lug‘aviy tarkibining ajralmas qismi bo‘lgan THAlar ham juda murakkab tarixiy taraqqiyot jarayonini bosib o‘tgan. Bu muammoni keng tadqiq etish tilimizning qadimiy ildizlarini aniqlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi. O‘zbek tilshunos-terminshunoslari tomonidan yaratilgan “Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug‘ati 1 ” ning alohida o‘rni bor. Lug‘atda 22 mingdan ortiqroq ruscha- internatsional terminlarning imkoniyat darajasidagi muqobillari berilgan. Fikrimizcha, putch, raspiska, sotrudnik, upravlenie, fundament kabi terminlarining o‘zbek tilida ma’mur, dalil, insonparvarlik, qonunshunos, muhojir, fitna, tilxat, poydevor singari muqobillar bilan ifodalanishini to‘g‘ri deb hisoblaymiz. Shu bilan birga, mazkur lug‘atda deputat, diplomat, institut, kapitalist, pensiya, respublika, prezidium, syezd, strategiya kabi qator ruscha- baynaminal terminlarning o‘zbek tilida ham aslicha qo‘llanishi masalasiga ham ijobiy. Lug‘atning muhim fazilatlaridan yana biri shundaki, unda ma’lum bir rucha-baynaminal termindan keyin uning o‘zbekcha muqobili va shu terminning ma’nosini ochib berishga xizmat qiluvchi birikma terminlar ham berib ketilgan. Bunday holni sifat tarzidagi terminelementlar tarjimasida yaqqol ko‘rish mumkin. Masalan: bezprizorniy rebenok-boqimsiz bola, vrednoe nasledie starogo - eskilikning zararli qoldiqlari va h. Shuningdek, mazkur lug‘atda ijtimoiy-siyosiy tushinchalarni ifodalashda o‘zbek tilining qator so‘z yasovchi vositalaridan unumli foydalanishga harakat qilingan. Xususan, aslida fors-tojikcha, lekin o‘zbek tilining “mulki”ga aylanib qolgan –dor affiksidan lug‘atda unumli foydalanilgan.
1
42
Masalan: udarnik-zarbdor, aksioner-aksiador, diktator-hukmdor, doverenniy-vakolatdor kabilar shular jumlasidandir. Qayd etilgan fazilatlar o‘zbek tilidagi ijtimoiy-siyosiy terminlarning barqarorlashishiga xizmat qilganligini ta’kidlash joiz, albatta. Shu bilan birga, mazkur lug‘atda u yoki bu ijtimoiy-siyosiy tushunchalar xilma-xil ma’nodoshlar bilan ifodalanagan. Bu terminologiyadagi asosiy printsiplardan biri, ya’ni sinonimiyaga urg‘u berish masalasi oqlanmayotganligini e`tiborga olsak, kvalifikatsiya-malaka // kvalifikatsiya, korrespondentsiya-yozishma // maqola // xabar // ma’lumot, oppozitsiya - oppozitsiya // qarshilik (hozir: muxolifiyat), polojenie-qonun // qoida; nizom // nizomnoma shakllarida tarjima qilinganligini to‘g‘ri, deb bo‘lmaydi.
Mustaqillik davri o ‘zbek tili terminologiyasi
Reja 1. Ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, huquqiy, terminlarda bo‘layotgan o‘zgarishlar. 2. Ilmiy-texnikaviy terminlarining bugungi holati.
3. Boshqa sohalar terminologiyasi. 4.O‘zlashma terminlar imlosi.
43
Adabiyotlar
Iqtisodiy terminologiyasi borasidagi dastlabki ish J.Dosmuxamedovning “Obщaya xarakateristika teminov polit-ekonomii osnovnыe sposobы ix obrazovaniya v sovremennom uzbekskoi yazike” (1974) va qozoq tilshunosi M.R Nasirovaning “Sotsialno-ekonomicheskaya terminologiya v sovremennom kazaxskom yaike”(1969) nomzodlik ishlaridir H.Dadaboyev “XI-XIV asrlar turkiy tillar yozma yodgorliklaridagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial iqtisodiy terminologiya” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qildi. O‘zbek tilidagi, binobarin, turkiy tillardagi ijtimoiy-siyosiy va sotsial-iqtisodiy terminologiyani o‘rganishga bag‘ishlangan bu jiddiy io‘shda turkiytillaning shakllanishida o‘zining muhim rolini o‘ynagan, ko‘rsatilgan sohalar terminlarining paydo bo‘lish va tilda qo‘llanish muammolari atroflicha o‘rganilgan.
Ishning asosiy qismida O‘rta osiyo (hozirgi Markaziy Osiyo) hududidagi turkiy xalqlar tillaridagi yurt, ulus, balыq (“shahar” ma’nosida), yasaq (“huquq,qonun” ma’nosida), ordu, qazi,og‘riliq, jaza,yug‘rush (“vazir” ma’nosida) kabi yuzlab ijtimoiy-siyosiy terminlar ishlatilganligi, Mahmud Qoshg‘ariyning “Devonu lug‘otit turk”, Yusuf Balasog‘uniyning “Qutadug‘u bilig”, Ahmad Yugnakiyning “Hibat al-haqoiq”, Zamaxshariyning “Muhaddimat al adab”, Sayfi Saroiyning “Guliston bi-t-turkiy”,Qutbning “Xisrab va Shirin”, Rabg‘uziyning “Qissasi Rabg‘uziy” kabi asarlaridan olingan misollar bilan isbotlab berilgan. Shu bilan birga, dissertatsiyada ijtimoiy-siyosiy hamda sotsial- iqtisodiy terminlarning paydo bo‘lish tarixiga, ularning yasalish qonuniyatlariga hamda boshqa tillardan o‘zlashtirilgan terminlar hisobiga boyishi masalalariga alohida e`tibor berilgan.
Mustaqillikdan so‘ng iqtisod sohasida o‘zbek tili bazasida darslik, qo‘llanma va lug‘atlar yarata oladigan, soha terminlarini tartibga solish bilan shug‘ullana oladigan mahalliy kadrlarni etishtirish muhim vazifa bo‘lib qoldi. 44
Bir qator chora-tadbirlar tufayli O‘zbekistonda iqtisod fani va iqtisodiyot terminologiyasini tartibga solish, iqtisod fanini o‘qitish sifatini oshirish imkoniyati yaratildi. Natijada iqtisodiyot yo‘nalishi-dagi oliy o‘quv yurtlari uchun tarjima darsliklari bilan bir qatorda o‘zbek mualliflari mustaqil ravishda yaratgan iqtisod darsliklari, qo‘llanmalari hamda bir qator terminologik lug‘atlar yuzaga keldi. Bu darslik va lug‘atlar o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasini tartibga solish hamda uning yanada rivojlanishi uchun asosiy manba bo‘lib xizmat qilmoqda. Hozirgi davr bozor iqtisodiyoti o‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasining muayyan taraqqiyoti va takomillashuviga o‘z ta’sirini ko‘rsatmoqda. Ma’lumki, dunyoning aksariyat mamlakatlarida bozor iqtisodiyoti asosida ish yuritiladi. Bozor hamma joyda sotuvchi bilan xaridor o‘rtasidagi munosabatlarni yuzaga chiqaruvchi makondir. Bozor hozirgi davrda erkin iqtisodiyot degan tushunchani anglatadi. Darhaqiqat, iqtisodiyot taraqqiyotida ixtiyoriylik bo‘lmasa, uning obyektivligi yo‘qoladi. Ozod iqtisodiyotda esa raqobat hukmronligi mustahkamlanib boradi. O‘zbekiston bozor iqtisodiyoti tomon ilk qadam qo‘ydi va bozor iqtisodiyotiga o‘tish davriga kirib bormoqda. Bozor iqtisodiyoti islohotlar tufayli o‘ziga yo‘l ochayapti. Iqtisodchilar, olimlar va mutaxassislar bozor munosabati masalalarini sinchkovlik va qiziqish bilan qrganmoqdalar: turli monografiya va risolalar, darsliklar, o‘quv qo‘llanmalar, lug‘atlar yangidan yaratildi va yozilmoqda. Hozirgi davr o‘zbek iqtisodiyoti terminologiyasi muayyan taraqqiyot va takomillashuv yo‘lini bosib o‘tayotgan bo‘lishiga qaramay, ynda hamon hal qilinmagan bir qator masalalar bor. Terminologiya sohasidagi sinonimiya, ayrim terminlar qo‘llanishdagi har xilliklar, imloviy qoidalarga rioya qilmaslik, iqtisodiyot yo‘nalishlari bo‘yicha lug‘atlar yaratilmaganligi ana shu hal etilmayotgan masalalar qatoriga kiradi.
Terminologik tizimlarning shakllanishi va qaror topishi sohasidagi kuzatishlardan shunday holat ayon bo‘ladiki, o‘zbek iqtisodiyot terminolo-giyasi 45
ham, asosan, ikki manba: o‘zbek tilining ichki imkoniyatlari va xorijiy tillar unsurlari (so‘z va so‘z birikmalari) asosida rivojlanib va boyib borgan. Bu manbaning birinchisi asli o‘zbekcha (ba’zilari umumturkiy) tub leksik qatlam, o‘zbek tilida qadimda iste`molda bo‘lgan yoki iqtisod sohasida yangi tushunchalarni ifodalash uchun xizmat qilgan lug‘aviy birliklar hamda ular asosida ona tilining so‘z yasovchi vositalari bilan yangidan hosil qilingan terminlar hisoblanadi. Ikkinchisi, o‘zga tillar, aniqrog‘i, fors-tojik arab va rus tilidan o‘zlashtirilgan qatlamdir. Iqtisodiyot terminologiyasining yuzaga kelish
va taraqqiyot bosqichlarini, uning o‘ziga xos xususiyatlarini tahlili shuni ko‘rsatadiki, o‘zbek tilida iqtisodiy terminlar quyidagi tarzda shakllanmoqda. 1. O‘zbek tilida iqtisodga oid tushunchalarni aniq ifodalovchi qator leksemalar qadim-qadimdan qo‘llab kelinmoqda. O‘zbek adabiy tili boyligining bir qismi o‘laroq, bunday so‘zlar keyinroq, konkret terminologik tizim vujudga kela boshlashi bilan iqtisod fanining maxsus tushunchalarini ifodalash uchun jalb qilina boshladi: haq, bitim, pay, garov, dallol, pul, so‘m, su¨urta, savdo, omonat, g’amlama va boshqalar. 2. Iqtisodiyot bilan aloqasi bo‘lmagan, boshqa-boshqa sohalarda qo‘llanadigan terminlar ham maxsuslashtirilayapti, ya’ni iqtisodiy terminlar sifatida ishlatilmoqda: taklif, sohibkor, o‘sim, qoldiq, daraja, palata, kadrli, etakchi, yig’im, qaydnoma, baho, xo‘jalik. Semantik-sintaktik usulda so‘z yasalishi natijasida boshqa sohalarga tegishli so‘zlar
iqtisodiyot terminologiyasini mulkiga aylanmoqda: daromadning qoldi¨i, bozor hajmi, foyda miqdori, qiymat solig’i, kreditning elastikliligi, talabning egiluvchanligi, o’zgaruvchan narx, pul massasi, pul undirish, iqtisodiy o’sish, etakchi valyuta, o’rinbosar tovarlar, o’rmalovchi inflyatsiya. Demak, yuzlab leksemalar iqtisodiy terminologik tizimda yakka holida ham, so‘z birikmalarining tarkibiy qismlari sifatida ham ushbu soha terminlari sifatida qo‘llanilayapti. 46
3. Iqtisodiyot terminologiyasining boyishidagi yana bir manba, bu iqtisodiy tushunchalarni ifodalash uchun xilma-xil affikslar ishtirokida hosil qilingan yasama lug‘aviy birliklar hisoblanadi: ijarachi, nazoratchi, moliyachi, i¢tisodchi, iste`molchi, jam¨arma, uyushma, ustama, undirma, tejamkor, tadbirkor, i¢tisodiyot, ¦isobot, ra¢obat, ta’minot, bojxona, zarbxona, ¢arzdor, sarmoyador, mulkdor, xaridor, ¦issador, shartnoma, omonatnoma, so‘rovnoma, boylik, rentabellik, beba¦o, befoyda, merosxo‘r, sudxo‘r, kirim, chi¢im, bitim, to‘lov, o‘lchov, mulkchilik, tejamkorlik, unumlilik, aktsiyadorlik. 4. Hozirgi o‘zbek tili lug‘at tarkibida, uning iqtisodiy terminlar tizimida yuqoridagidek umumturkiy, o‘zbek terminlari bilan bir qatorda fors-tojikcha, arabcha leksemalar ham qo‘llanib kelinayotir: sarmoya, davlat, tijorat, tojir, maosh, mabla¨, sarkor, daromad, dastmoya, manfaat. 5. O‘zbek tili iqtisodiyot terminologiyasi ruscha-baynalmilal terminlar hisobiga ham boyib bormoqda: avans, aktiv, aktsiz, byudjet, birja, buxgalter, bank, balans, biznes, veksel`, valyuta, debitor, demping, dotatsiya, diler, zalm, kredit, kassir, litsenziya, lizing, menejment, sal`do, tarif va boshqalar. Ba’zi ruscha-baynalmilal iqtisodiy terminlar o‘zbek tiliga tarjima qilindi yoki muqobil varianti qo‘llanilmoqda: auktsion - kimoshdi savdosi, barter - ayirboshlash, brakeraj - saralash, garant - kafil, defitsit - ta¢chillik, dolya - ¦issa, kapital - sarmoya, makler - dallol, oborot - aylanma, ssuda- ¢arz, schet - ¦isob. Terminlarning bir qismi tegishli ruscha-baynalmilal muqobil-larining o‘zbek tilidagi kal`kasi sifatida yuzaga kelgan. Umuman, o‘zbek iqtisodiyot terminologiyasi mustaqillikdan so‘ng yangi bosqichga ko‘tarildi va har lahzada yangi-yangi terminlar yuzaga kelmoqda. Tilshunoslikda terminlarni tartibga solish masalasi har doim ham dolzarb bo‘lib kelgan va bugun ham bu masala o‘z ahamiyatini yo‘qotgani yo‘q. O‘zbek tilshunosligida sohaviy terminologiyalarni tartibga solish masalasida bir qancha ishlar amalga oshirilgan. Lekin qilingan ishlarning salmog‘i bilan chegaralanib,
47
ko‘ngilni xotirjam qila olmaymiz. Chunki terminlarni tartibga solish masalasini barcha soha terminologiyalarida ham bir xilda olib borilyapti, deb bo‘lmaydi. Terminologiyaning tartibga solinishi nafaqat ilmiy sohada, balki ijtimoiy hayotda ham ahamiyati katta bo‘lgan masaladir. Terminologiyani tartibga solishning samaradorligi terminlar bevosita qo‘llanadigan quyidagi holatlarda yaqqol ko‘rinadi: kasbiy ta’limni to‘g‘ri tashkil etishda, ishlab chiqarish amaliyotida bo‘ladigan og‘zaki muomalada, ilmiy va ishlab chiqarish jarayonlaridagi o‘zaro yozishmalarda, matbaachilikda (ilmiy, o‘quv, ishlab chiqarish kabilarga oid adabiyotlarni nashr etishda), chet el adabiyotlarini tarjima qilishda va hokazo. O‘zbek tilining ijtimoiy-siyosiy terminologik lug‘ati 1976- yildayoq nashr etilgan edi. Yüklə 342,65 Kb. Dostları ilə paylaş:
|