Shodieva nargiza mexrikulovna milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga moliya bozorining ta
I BOB. MILLIY IQTISODIYOT INVESTITSION MUHITINI
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I BOB. MILLIY IQTISODIYOT INVESTITSION MUHITINI
SHAKLLANTIRISHNING ILMIY-NAZARIY ASOSLARI 1.1. Invesitsion muhit tushunchasi va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi investitsiya faoliyatining taraqqiyotiga, uning o‘zi esa investitsiya muhitiga bevosita bog‘liq. Xorijiy investitsiyalarni respublika iqtisodiyotiga jalb etish uchun zaruriy shart- sharoitlarning yaratilishi muhimdir. Negaki mamlakatda iqtisodiy, siyosiy,ijtimoiy va huquqiy shart-sharoitlar mavjud bo‘lsagina o‘sha davlat iqtisodiyotiga investitsiya qo‘yilishi mumkin. Investitsiya muhitining jozibadorligi xorijiy investitsiyalar oqimini ko‘paytirishning eng muhim omili hisoblanadi. Shunday ekan, investitsiya muhiti deganda nimalar tushuniladi? Uning jozibadorligi nimalarga bog‘liq? Investitsiya muhitiga qanday ta’rif berish mumkin? Qolaversa, investitsiya muhitiga qanday omillar ta’sir ko‘rsatadi? Iqtisodchi olimlardan A.Vaxabov, Sh.Xajibakiev, N.Mo‘minovlar investitsiya muhiti to‘g‘risida quyidagilarni ta’kidlab o‘tadilar: “Investitsiya muhiti– bu xorijiy kapital qo‘yilmalarining qaltislik darajasini va ulardan mamlakatda samarali foydalanish imkoniyatlarini oldindan belgilaydigan iqtisodiy, siyosiy, yuridik va ijtimoiy omillar yig‘indisidir. Investitsiya muhiti kompleks, ko‘pqirrali tushuncha bo‘lib, milliy qonunchilik, iqtisodiy shart-sharoitlar (inqiroz, o‘sish, stagnatsiya), bojxona rejimi, valyuta siyosati, iqtisodiy o‘sish sur’atlari, inflyatsiya sur’atlari, valyuta kursining barqarorligi, tashqi qarzdorlik darajasi kabi ko‘rsatkichlarga ega” 4 . “Investitsiya muhiti” va “investitsiya iqlimi” sinonim tushunchalar sifatida ishlatiladi. Bu xususda iqtisodchi olimlardan D.G‘ozibekov va T.Qoralievlar tomonidan quyidagi fikrlar bildirilgan: “Investitsiya iqlimi juda keng ma’noda ishlatiladigan tushuncha bo‘lib, investor tomonidan hisobga olinadigan barcha muammo va masalalarni mujassamlashtiradi. Investor tomonidan ma’lum bir mamlakatga kapital ajratishning qulay va noqulay tomonlari belgilanadi, shu bilan 4 Vahobov A.V, Xajibakiyev Sh.X, Mo‘minov N.G.Xorijiy investitsiyalar.O‘quv qo‘llanma.T.: “Moliya”.,2010 yil, 146-bet 10 bir qatorda, o‘z kapitalini kiritmoqchi bo‘lgan mamlakat mafkurasi, siyosati, iqtisodiyoti va madaniyatiga katta ahamiyat beriladi” 5 . Investitsiya muhiti investitsiya resurslarini joylashtirish uchun umumiy me’zon bo‘lib, birinchi navbatda, kapital mablag‘larning daromadliligini ta’minlab beradi. Sodda qilib aytganda, investitsiya muhiti investitsiya munosabatlarini amalga oshirish mumkin bo‘lgan imkoniyatlar va qulayliklar majmuasini o‘zida aks ettirgan voqelikdir. Investitsiya muhitini yaxshilashdan maqsad investitsiya salohiyatini oshirish uchun zarur va maqbul shart-sharoitlarni yaratish, investitsiya faoliyatini jadallashtirish va pirovardida, iqtisodiyotni yuksaltirish, ijtimoiy muammolarni hal etish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish imkonini yaratishdan iborat. Investitsiya muhitining holatini investitsiya faoliyatini amalga oshirishning maqsadga muvofiqligi va jozibadorligini aniqlaydigan iqtisodiy, ijtimoiy, tashkiliy, huquqiy, siyosiy, ekologik va boshqa shart-sharoitlarning umumlashtiruvchi xususiyatlari belgilab beradi. Investitsiya muhiti deganda mamlakat iqtisodiyoti yoki uning ma’lum bir hududiga kiritiladigan investitsiyalarning samaradorligini va xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, tashkiliy- huquqiy, ekologik, madaniy va boshqa shart-sharoitlar majmuasi tushuniladi. U muayyan hududga investitsiyalar kiritishning maqsadga muvofiqligi va joziba- dorligini belgilaydigan shart-sharoitlarning mavjud ijobiy va salbiy tomonlarini anglatadi. Investitsiyaviy jozibadorlik mamlakat, tarmoq yoki alohida olingan korxona investitsiyalarining daromadlilik, rivojlanish istiqbollari va investitsiya xatari darajasi nuqtai nazaridan baholanishidir. Investitsiyaviy jozibadorlik investitsiya salohiyati va investitsiya xatari darajasini shakllantiradigan ikki guruh omillarning bir vaqtda ta’sir etishi orqali aniqlanadi. Bu kabi ko‘rsatkichlarga baho berish orqali investitsiyalarning maqsadga muvofiqligi hamda jozibadorligi, investitsiya xatari darajasini aniqlash mumkin. 5 G‘ozibekov D.G‘, Qoraliyev T.M.Investitsiya faoliyatini tashkil etish va davlat tomonidan tartibga solish.T.“Iqtisod-moliya”. 132-b. 11 Investitsiya muhiti holatiga baho berishda quyidagilarni inobatga olish zarur: – jami ichki mahsulot, milliy daromad va sanoat ishlab chiqarishining o‘sishi yoki kamayishi; – milliy daromadning taqsimlanishi; – jamg‘arma va iste’mol munosabatlarining o‘zgarishi; – xususiylashtirish jarayonlarining borishi; ma’muriy yo‘l bilan investitsiya faoliyatini tartibga solishning holati; – alohida investitsiya bozorlarining, shu jumladan, fond va pul bozorlarining taraqqiyoti; – investitsiya iqlimiga ta’sir etuvchi barcha omillarni hisobga olish. Bu omillar qatoriga quyidagilarni kiritish maqsadga muvofiq: – hududning iqtisodiy salohiyati, ya’ni mintaqaning pul mablag‘lari bilan ta’minlanganligi; – ishlab chiqarish va investitsiyalarni yo‘lga qo‘yish uchun bo‘sh yerlarning mavjudligi; mehnat va energiya resurslari bilan ta’minlanganlik darajasi; – ilmiy-texnikaviy salohiyatning rivojlanganlik darajasi; – olib borilayotgan umumiy xo‘jalik yuritish shart-sharoitlari, ya’ni ekologik holat, moddiy ishlab chiqarish sohalarining rivojlanganligi; – tugallanmagan qurilishlarning hajmi; asosiy ishlab chiqarish fondlarining eskirish darajasi; uy-joy qurilishi sohasining taraqqiy etganligi; – mintaqada bozor muhitining tarkib topganligi, ya’ni to‘laqonli bozor infratuzilmasining rivojlanganligi, xususiylashtirishning investitsiya jarayoniga ta’siri, inflyatsiya darajasi va ta’siri, aholining investitsiya faoliyatiga jalb etilish darajasi, tadbirkorlar o‘rtasida raqobat muhitining rivojlanganlik darajasi, xo‘jaliklararo aloqalarning faollik darajasi, eksport imkoniyatlari, xorijiy kapitalning mavjudlik darajasi; – siyosiy omillar, ya’ni aholining mintaqa yoki mamlakat hokimiyat organlariga ishonchi darajasi, mintaqa rahbariyatining markaziy davlat rahbariyati bilan munosabatlari, ijtimoiy barqarorlik darajasi, milliy, diniy munosabatlarning ahvoli; 12 – ijtimoiy va madaniy omillar, ya’ni aholi hayot darajasi, maishiy-yashash sharoitlari, tibbiy xizmatning rivojlanganligi, ichkilikbozlik, giyohvandlik va shunga o‘xshash salbiy odatlarning aholi o‘rtasida tarqalganlik darajasi, jinoyatchilik darajasi, haqiqiy ish haqining o‘rtacha miqdori, aholi ko‘chishining investitsiya jarayoniga ta’siri, aholining o‘z davlati va chet davlat tadbirkorlariga nisbatan munosabatlari, xorijlik mutaxassislarning ishlashi uchun shart-sharoitlar; – tashkiliy-huquqiy omillar, ya’ni hokimiyatning o‘z va chet davlat investorlariga munosabati, mintaqa rahbariyatining investitsiyaga doir qonun va me’yorlarga amal qilishi; korxonani ro‘yxatdan o‘tkazish muammolari va uni hal qilish darajasi, ma’lumotlarni olish imkoniyatlari, mahalliy ma’muriyatning malakaviy darajasi, huquqni himoya qilish idoralari faoliyatining samaradorligi, tovarlarni, kapitalni va ishchi kuchini tashish va ko‘chirish shart-sharoitlari, mahalliy tadbirkorlarning ishchanlik sifatlari va madaniy-axloqiy darajasi; – moliyaviy omillar, ya’ni mintaqa byudjetining daromadlari, aholi jon boshiga byudjetdan tashqari jamg‘armalar mablag‘lari bilan ta’minlanganlik darajasi, markaziy va mintaqa byudjetlaridan moliyaviy mablag‘lar olishning imkoniyatlari, xorij valyutasida kredit olish imkoniyatlari, bank krediti foizlari darajasi, banklararo hamkorlikning rivojlanganligi, har ming aholiga bank kreditlarining to‘g‘ri kelgan qismi, uzoq muddatli kreditlarning umumiy kredit qo‘yilmalaridagi salmog‘i, aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan omonatlar miqdori, zarar ko‘rib ishlovchi korxonalarning umumiy korxonalar tarkibidagi ulushi va boshqalar. Har qanday davlatga investitsiyalarning kirib kelishi va rivojlanishi mazkur mamlakatdagi investitsiya muhitiga ta’sir etuvchi omillarga bevosita bog‘liq bo‘ladi. Investitsiya muhitiga ta’sir etuvchi omillar asosan to‘rt guruhga bo‘linib, ular huquqiy, siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni tashkil etadi. Har bir mamlakatdagi investitsiya muhiti, birinchi navbatda, uning siyosiy barqarorligida namoyon bo‘ladi. Xuddi ana shu omil xorijlik investorlarga uzoq muddatli shartnomalar asosida boshqa mamlakatga o‘z resurslarini kiritish imkonini beradi. Bunday muhit uzoq muddatli investitsiya rejalarini amalga 13 oshirishda juda muhimdir. O‘zbekistondagi investitsiya muhitining asosiy xususiyati uning Markaziy Osiyoda eng barqaror mamlakat ekanligidir. Albatta, bu yerda xorijiy investor u yoki bu mamlakatda o‘z kapitalining xavfsizligini ta’minlash masalalariga katta e’tibor qaratadi. Shundan so‘ng u o‘z kapitalidan foyda olishning qanchalik samaradorligi haqida o‘ylab ko‘radi. Demak, investitsiya muhiti investor uchun muhim bir shart: investor u yoki bu mamlakatga kiritayotgan kapitali xatari haqida o‘ylab ko‘radi. Buning uchun u kapital xatariga ta’sir etuvchi quyidagi omillarni e’tiborga oladi: – mamlakat ichkarisidagi siyosiy barqarorlik; – mintaqadagi yaqin qo‘shnichilik munosabatlari; – hukumatning investitsiya munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan qonun-qoidalarining mukammallik darajasi. Investitsiya muhitiga bir qator omillar ta’sir ko‘rsatadi. Siyosiy omillar: – xorijiy investitsiya borasida davlat siyosati; – xalqaro kelishuvlarga rioya qilish; – davlatning iqtisodiyotga aralashuvi darajasi; – iqtisodiy siyosatning hayotiyligi; – mamlakatning xalqaro shartnomalar tizimida qatnashuvi; – davlat apparatining ish faoliyati; – siyosiy hukumatning investitsiyalarga moyilligi. Iqtisodiy omillar: – iqtisodiyotning umumiy holati (yuksalish, pasayish); – valyuta kursining barqarorligi; – inflyatsiya jarayonining dinamikasi; – soliq imtiyozlari; – bojxona tartibi; – ish kuchidan foydalanish tartibi; – ish kuchi qiymati; – aniq mahsulotlarga talab va taklif; 14 – kredit qiymati va boshqalar. Ijtimoiy omillar: – jamoatchilikning xususiy mulk va xorijiy investitsiyalarga munosabati; – jamiyatning mafkuraviy birdamlik darajasi; – mamlakat iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining asosiy masalalari bo‘yicha kelishuvning mavjudligi; – ishchi guruhining tashkilotchiligi. Biron mamlakatning investitsion muhitini tahlil qilinganda, amaldor nuqtai nazari emas, balki o‘z mablag‘ini daromad keltiruvchi loyihaga joylashtirmoqchi bo‘lgan xorijiy investorlarning fikrlari ahamiyatlidir. Ularning fikricha investitsiya muhiti bir qator zaruriy omillarga bog‘liq bo‘lib, ularning mavjudligi investitsiya muhitining eng qo‘lay bo‘lishini ta’minlaydi. Birinchidan, siyosiy barqarorlik bo‘lib, uning mavjud bo‘lishi investorning kelgusi ishlarini rejalashtirish va ishonch bilan oldinga intilishiga imkon beradi. U kuchli qonuniy tizimning mavjudligi, tashqi va ichki harbiy nizolar, hamda inqilobiy o‘zgarishlarning bo‘lmasligida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, iqtisodiy samaradorlik. Har bir investor iqtisodiy o‘sish juda yuqori bo‘lgan, hukumat iqtisodiyotni rivojlantirish borasida barqaror siyosat olib borayotgan mamlakat iqtisodiyotiga mablag‘ sarflashni hohlaydi. Yana bir muhim omil mamlakatdagi hukumat rahbarlari, mehnat jamoalari, muholif partiya vakillari va xalqning xorijiy investorlarga nisbatan bo‘lgan do‘stona munosabatlaridir. Undan tashqari oddiy xalqning xorijliklarga, ularning mamlakatdagi iqtisodiy- ijtimoiy faoliyatiga bo‘lgan munosabati ham katta ahamiyat kasb etadi. Ushbu omil ham investorlarning mamlakatdagi faoliyatlariga katta ta’sir o‘tkazadi. Hukumatning siyosati yana bir muhim omil hisoblanib, investorlarning faoliyatiga turli xil ta’sir o‘tkazishi mumkin. Albatta, hukumat olib borayotgan iqtisodiy siyosat bevosita yoki bilvosita biznes, savdo va investitsiyalash jarayoniga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bunda uch jihatga alohida e’tibor berilishi zarur: Yüklə 0,88 Mb. Dostları ilə paylaş:
|