Shodieva nargiza mexrikulovna milliy iqtisodiyot investitsion muhitiga moliya bozorining ta
-rasm Investitsiyalarning bozor iqtisodiyotidagi harakati
Yüklə 0,88 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1.2-rasm Investitsiyalarning bozor iqtisodiyotidagi harakati.
Real investitsion talab xo‘jalik sub’ektlarining investitsiyalashga bo‘lgan haqiqiy ehtiyojini tavsiflab, u rejalashtirilgan yoki oldindan mo‘ljallab qo‘yilgan bevosita investitsion maqsadlar uchun atalgan investitsion resurslardan iborat. Investitsion taklif investitsiya barcha shakldagi ob’ektlari majmuini tashkil etadi: yangidan tuzilayotgan yoki qayta qurilayotgan asosiy fondlar, aylanma mablag‘lar, qimmatli qog‘ozlar, ilmiy-texnikaviy mahsulotlar, mulkiy va intellektual huquqlar va boshqalar. 30 Investitsion faoliyat ob’ektlari investitsion kapitalga talab uyg‘otadi. Investitsion mahsulot shaklida chiqadigan investitsion kapital va investitsion faoliyat ob’ektlari o‘zida investitsion talab va taklifni mujassamlashtirib, investitsion bozorning turli, qarama-qarshi qutblarida turadi. Tahlilning boshlang‘ich holatiga bog‘liq ravishda investitsion bozorni ikki jihatdan ko‘rib chiqish mumkin: investorlar tomonidan joylanadigan investitsion kapital bozori va investorlar mablag‘lari joylangan ob’ektlar sifatidagi investitsion mahsulotlar bozori. Bunday yondashuv investitsiyalarning yuqorida ko‘rib chiqilgan ikki taraflama xislati bilan belgilanib, bozor sharoitlarida investitsiyalarning ko‘rsatil- gan jihatlarini o‘zida aks ettiradi: investitsiyalar bir tarafdan, resurslar sifatida (investitsion kapital), ikkinchi tomondan, joylangan investitsiyalar sifatida (investitsion mahsulot) namoyon bo‘ladi. Investitsion kapital bozorida investitsiya- larning harakati amalga oshiriladi. Bu ayni holda sotuvchi rolida chiqadigan investorlar tomonidan investitsion kapitalni taklif qilish va xaridor rolida chiquvchi investitsion faoliyat sub’ektlari tomonidan talabni ifodalash orqali tavsiflanadi. Kapital qiymatlar unsurlari (elementlari) investitsion kapitalni tashkil etib, ular ham moddiy, ham pul shaklini olishi mumkin. Yuqorida ta’kidlanganidek, investitsiyalar shakllari turli-tumanligidan qat’iy nazar, ularning bari kapitalni jamg‘arish natijasidir. Investitsion kapital bozorida investitsiyalarni almashish ulardan kelajakda kutilgan foydadan kelib chiqib amalga oshiriladi, chunki bu foyda mavjud daromaddan yuqori bo‘lishi lozim. Investitsion mahsulotlar bozori investitsion faoliyat ob’ektlarini almashtirish jarayonini nazarda tutadi. Bu bozorda investitsion mahsulotlar xaridorlari sifatida chiqadigan investorlar talabni ifodalaydi, investitsion taklifni esa investorlar uchun mablag‘lar qo‘yilgan obektlar sotuvchisi bo‘lgan investitsion mahsulotlarni ishlab chiqaruvchilar yoki investitsion faoliyatning boshqa qatnashchilari ifodalaydi. Investitsion mablag‘lar qo‘yilgan ob’ektlar mahsulotlarning alohida turi hisoblanib, ular kapital mulk unsurlari (elementlari) tomonidan ifodalangan. Ular iste’mol mahsulotlaridan farqli o‘laroq, kelajakda daromad olish maqsadida iqtisodiy faoliyatning turli sohalarida qo‘llaniladi. 31 Investitsion mahsulotlar, investitsiyalar kabi, sifat jihatdan turli-tumanlikka ega. Ular moddiy shaklda (jismoniy kapital unsurlari), pul shaklida (pul, maqsadli pul omonatlari, badallar, qimmatli qog‘ozlar), shuningdek ham moddiy, ham pul shaklida (asosiy va aylanma kapital, ilmiy-texnikaviy mahsulot va boshqalar) mavjud bo‘lishi mumkin. Ularni birlashtiruvchi xislat ularning daromad keltira olish qobiliyatidir. Investitsiya va investitsion mahsulotlarning ma’lum bir turlari, ularning ishlab chiqarish shaklida bog‘liqligi tufayli, investitsion bozorda bevosita aylana olmaydi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida, odatda ular bozorda daromadni o‘zlashtirish huquqini beruvchi qarz majburiyatlari yoki kapitalni joylaganlik haqida guvohnomalarga (qarzli yoki hissali qimmatli qog‘ozlariga) almashtiriladi. Real kapital asosida paydo bo‘lib, uning vakillari bo‘lgan moliyaviy uskunalar investitsion bozorda muomalaga kirishib, mustaqil ahamiyatga erishadi, o‘zining alohida shakllari va ishlash qonuniyatlariga ega bo‘ladi. Bunda investitsion bozor ishlashining ikki asosiy shakli yuzaga keladi. Bular-birlamchi, real kapitalning muomalada bo‘lish shakli va ikkilamchi, real kapital jilolanishini ko‘rsatuvchi moliyaviy aktivlarning muomalada bo‘lish shaklidir. Ijtimoiy qayta ishlab chiqarishda ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning roli oshib borishi natijasida investitsion bozorning ilmiy-texnikaviy mahsulot, intellektual potentsial kabi real nomoddiy aktivlari ma’lum turlariga mablag‘lar joylash bilan bog‘liq segmenti paydo bo‘ladi. Investitsiyalar va investitsion mahsulotlarning turli-tumanligi investitsion bozorlar murakkab strukturasini belgilaydi. Ular turlicha mezonlar bo‘yicha tabaqalarga (sinflarga) bo‘linishi mumkin. Bu klassifikatsiyada umumiy belgi bo‘lib investitsiyaning asosiy ob’ektlarini ajratish hisoblanadi. Bundan kelib chiqib, investitsion bozor real va moliyaviy investitsiyalash ob’ektlari bozori sifatida qaralishi mumkin. O‘z navbatida, real investitsiyalash ob’ektlari bozori o‘z ichiga ko‘chmas va harakatdagi mulk bozori, moliyaviy investitsiyalash ob’ektlari bozori–fond bozori, pul bozori va boshqalarni olishi mumkin. |