Ona tili darslarida o‘quvchilarni matn ustida ishlashga

---

34 
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» 
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya 
ONA TILI DARSLARIDA O‘QUVCHILARNI MATN USTIDA ISHLASHGA 
O‘RGATISH 
Jumaniyazov Zafarbek 
Ellikqal'a tumani XTB ga qarashli 4-DIUM 
Ona tili va adabiyoti fani o‘qituvchisi, 
Ma'naviy -ma'rifiy ishlar bo‘yicha direktor o‘rinbosari 
https://doi.org/10.5281/zenodo.6541816 
 
Annotatsiya: Mazkur maqolada o‘quvchilarning matn, matn turlarining o‘ziga 
xos jihatlari hamda matn bilan ishlash, matn tuzish va yozishda qo‘llaniladigan 
adabiy til me’yorlari, matnda qo‘llaniladigan leksik va sintaktik birliklar bilan 
bog‘liq bo‘lgan asosiy o‘rinlar tahlil qilingan, taklif-tavsiyalar berilgan. 
Kalit so‘zlar: matn, matn turlari, leksik va sintaktik birliklar, morfologik 
ko‘rsatkichlar, savodxonlik, matn ustida ishlash. 
KIRISH 
Ma’lumki, o‘quvchilarning nutqini rivojlantiruvchi asosiy ta’limiy 
vositalardan biri bu matn sanaladi. 6-sinf “Ona tili” darsligida matn turlari 
haqida quyidagicha ma’lumot keltiriladi: “Matn turli maqsadlar bilan 
tuziladi.Masalan: muayyan predmet yoki voqea-hodisalar haqida xabar berish, 
hikoya qilish, ularning ta’rif-tavsifini berish,ya’ni tasvirlash, ularni muhokama 
qilish, ya’ni mulohaza yuritish. Ana shunga ko‘ra, matnlarning quyidagi turlari 
farqlanadi: 1. Hikoya matni. 2. Tasviriy matn.3. Muhokama matni”. 
TADQIQOT METODOLOGIYASI VA EMPIRIK TAHLIL 
Binobarin, ona tili darslarida ona tili darsliklarida berilgan matnni o‘qitish orqali 
va dars davomida matn ustida ishlash orqali nafaqat ularning bilimini oshirish , 
shuningdek, dunyoqarashining rivojlanishiga va nutqining o‘sishiga xizmat 
qiladi.Shu bois, birinchi o‘rinda, o‘quvchilarga matnni o‘qish texnikasiga rioya 
qilishni o‘rgatish ayni muddaodir. “O‘qish texnikasini egallashda takror o‘qish 
muhim ahamiyat kasb etadi. Ayrim o‘quvchilar u yoki bu matnni bir necha marta 
o‘qishga harakat qiladi. O‘qish faoliyatiga qiziqish, uning mazmuniga ham 
qiziqishni vujudga keltiradi, bilim olish ehtiyojini tug‘diradi va o‘qish motivlarini 
tarkib toptiradi”. Binobarin, o‘quvchilar matnni bir martagina emas,balki takror 
o‘qisalar, matn mazmunini tushunish bilan bir qatorda matndagi leksik va 
sintaktik birliklarni va tinish belgilarning ishlatilish o‘rinlarini ham o‘rganib 
oladilar. 
Aytish kerakki, o‘quvchilar matn tuzishda asosan grammatik shakllardan biri 
kelishik qo‘shimchalarini o‘rinli ishlata olishlari zarur. O‘quvchilarning nutqida 

---

35 
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» 
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya 
faol ishlatiladiga shakllardan biri qelishik qo‘shimchalaridir.
1
” Ma’lumki, 
kelishikning mohiyati “oldingi mustaqil so‘zlarni keyingi mustaqil so‘zlarga 
tobelab bog‘lash”dir.Bu mohiyat faqat ana shu morfologik ko‘rsatkichlar tizimiga 
ega”. So‘zlashuv nutqida qo‘llaganliklariday matn turlarini tuzish va yozishda 
ham kelishik qo‘shimchalarining ishlatilish o‘rinlariga e’tibor bilan qo‘llash fikrni 
aniq ifodalashda xizmat qiladi. Xususan, o‘quvchilar nutqida qaratqich 
kelishigining o‘rniga ko‘p hollarda tushum kelishigining qo‘shimchasini qo‘llash 
uchrab turadi. Masalan, otamning so‘zi so‘z birikmasi o‘rniga otamni so‘zi kabi 
so‘z birikmasini matnda ishlatadilar.Ona tili darsliklaridagi berilgan qoidalarni 
mukammal o‘rgansalar, bunday xatoliklar bartaraf qilinadi. 
O‘quvchilarga muayyan topshiriq asosida o‘qish mashqlarini bajartirish 
o‘qish sur’atining o‘sishiga, matnning hoyaviy mohiyatini tushunib yetishga 
savodxonligining oshishiga yordam beradi. Shuning uchun ona tili o‘qituvchisi 
dastlab “ Matn sarlavhasidan anglagan fikringizni yozing”, “Ikkinchi xatboshini 
ikki-uch gap bilan asosiy mazmunni gapirib bering” “Uchinchi xat boshidagi 
g‘oyani qisqacha so‘zlab bering”,”Matnga o‘zingiz sarlavha tanlang va matnga 
mos tanlagan sarlavhangizni izohlang ”,”Matnga o‘zingizning mustaqil holda 
xulosangizni ayting”,”Matnda qaysi kirish so‘zlardan foydalandingizni 
tushuntirib bering” kabi topshiriqlarning berilishi ularning matn ustida 
ishlashga yanada ishlashga va o‘ylab mulohaza qilishga qo‘maklashadi va ularda 
mustaqil ravishda o‘qish ko‘nikmalarini rivojlantiradi.O‘qituvchi va o‘quvchi 
hamkorligida matnda yo‘l qo‘yilgan xato va kamchiliklar ustida ishlash keyingi 
matn yaratish uchun asos bo‘ladi
2
. 
Shuni aytish lozimki, matnni o‘qish va dars jarayonida o‘quvchilar va 
o‘qituvchi hamkorligida turli tipdagi qiziqtiruvchi, faollashtiruvchi savollar va 
qiziqarli topshiriqlar asosida tahlil qilish o‘quvchilardagi ko‘plab omillarning 
rivojiga asos bo‘ladi: 
-aqliy faoliyati takomillashadi; 
-og‘zaki va yozma nutqi o‘sadi; 
-mustaqil fikrlash doirasi kengayadi; 
-erkin munosabat bildirish ko‘nikmasi rivojlanadi; 
-matn mazmuniga oid leksik va sintaktik birliklar tanlashni o‘rganadi; 
- 
so‘z boyligi zahirasi boyib boradi; 
- 
o‘zaro muloqotda mavzuga xos fikr berish takomillashadi. 
1
G‘oziev E. Psixologiya / Yosh davrlari psixologiyasi. – T.: O‘qituvchi, 2014. – 224 b. 
2
N.Sattarova. Ona tili va adabiyot faniga ixtisoslashgan maktablarda o‘quvshilarni tahlil qilishga o‘rgatish usullari. 
Buxoro. 2016 y. 

---

36 
«Zamonaviy dunyoda pedagogika va psixologiya» 
nomli ilmiy, masofaviy, onlayn konferensiya