Mavzu Kredit va uning mazmuni. Reja (2)

Sof foydani bankning o`z kapitaliga nisbati bank foydasi normasini ifodalaydi.
Bank foyda normasi ikki omilga; tadbirkorlarning foyda normasi va ssuda protsenti
darajasiga bog`liq.
Professor. P. Samuelson va V. Nordxaus “Ekonomiks” da shunday yozishgandi: “Agar
firma
maksimal foyda olmoqchi bo`lsa, shunday protsentni tanlashi lozimki, foyda
normasi protsent stavkasiga qaraganda yuqori bo`lishi kerak”.

---

Banklarga
qo`yilgan omonatlarga belgilangan protsent, aholi pulini qay miqdorda
bankka qo`yishi, qimmatbaho qog`ozlar shaklida va naqd pul shaklida saqlashini
belgilaydi.
Ssuda kapitaliga talab va taklif asosida muvozanatlashgan ssuda protsenti belgilanadi.
Xulosa
Kredit tizimi keng ma’noda bank va boshqa kredit muassasalari ularning kredit
operatsiyalarini bajarish uslublari, tashkil etishning huquqiy shakllari majmuini ifodalaydi.
Kredit va banklarning kelgusida rivojlanishi moliya-kredit muassasalarining umumlashuvi,
kengayishi kredit tizimida yangi funksiya va vazifalarni vujudga kelishiga olib keladi. Kredit
tizimining asosiy funksiyasi bo`sh pul mablag`larini to`plab ssuda kapitaliga aylantirish.
Undan tashqari omonatlar qabul qilish va ular bo`yicha turli schyotlar ochish, aksiya va
obligatsiyalar chiqarish, moddiy boyliklarni saqlash, to`lov operatsiyalarida vositachilik qilish
va boshqalardan iborat. Kredit tizimi korxona, tashkilotlarning puli bilan turli operatsiyalar
o`tkazishni o`z zimmasiga oladi. SHunday muomala vositalari yaratdiki, ular avvaliga oltin
keyinchalik kredit pullari, so`ngra naqd pulsiz hisob-kitob bo`lib, ular bir-birini almashtirib
bordi.
Moliya kapitalining muhim bo`g`iniga aylanish bilan kredit tizimi xo`jalik hayotining
hamma sferasiga kirib boradi. hozirgi davrda iqtisodiy takror ishlab chiqarishda u markaziy
o`rinda turadi desak xato qilmaymiz. Bank tizimi kredit tizimi negizi sifatida o`zining
markazlashuvi bilan insonning eng mohirona va mukammal ijod namunasidir. Kredit tizimi,
jumladan bank tizimi turli mamlakatlarda umumiy xususiyatlarga ega, shu bilan birga albatta
o`ziga xos xususiyatlarga ham ega. Kredit tizimi kredit mexanizmiga tayanadi.
Kredit mexanizmi xo`jalik mexanizmining tarkibiy qismi bo`lib, u o`z ichiga kreditlash
sharoitlarini, usullarini, kreditni boshqarishni oladi, boshqacha aytganda kredit mexanizmi -
bu kreditni tashkil etishning shakli, uslubidir. Kredit mexanizmi yordamida bank tizimining
kredit siyosati amalga oshiriladi. Kredit mexanizmining muhim elementlaridan biri kredit
shartnomasi bo`lib, u kredit munosabatlarini amalga oshirishning xuquqiy asoslari
hisoblanadi. Ikkinchisi kreditga layoqatliligidir. Kredit berishda unga asosiy e’tibor qaratiladi,
chunki bank o`z faoliyati natijasi uchun to`liq javobgar bo`ladi. Kredit tizimi o`z ichiga ikki;
bank va maxsus moliya-kredit tizimini oladi. Kredit tizimi tarkibini quyidagi sxema orqali
tasvirlash mumkin.
Kredit-moliya operatsiyalarining asosiy massasini nazorat qiluvchi, kredit tizimining hal
qiluvchi asosiy bo`g`ini - bu bank tizimidir. Bank tizimi iqtisodiy sivilizatsiyaning eng oliy
yutuqlaridan biridir. Inson uni ixtiro qilish bilan iqtisodiyotga ta’sir etishning nozik, ta’sirchan
vositasini topdi: Ko`p iqtisodchilar banklarni insonning nerv tizimiga qiyoslaydilar. Tashkil
etish xarakatiga qarab, bank tizimi bir bo`g`inli hamda ikki bo`g`inli bo`lishi mumkin.
Rivojlangan mamlakatlar uchun ikki bo`g`inli bank tizimi xarakterli. Bunda birinchi bo`g`in
mamlakatda pul muomalasini tashkil etuvchi va nazorat qiluvchi. Markaziy bank bo`lsa,
ikkinchi bo`g`inni mustaqil va markaziy bankka bo`ysunuvchi tijorat va maxsus banklar
tashkil qiladi.

---

Bir bo`g`inli tizimda Markaziy va tijorat banklar bir mavqeida bo`lib, teng huquqli
agentlar tarzda ish yuritadi, yoki hamma banklar davlat banki bo`ladi. Bunday bir bo`g`inli
tizim kam taraqqiy etgan yoki totalitar davlatlarga xos. Banklar tizimi ish tartibi, bajaradigan
operatsiyalariga litsenziya, ya’ni ruxsat olishiga ko`ra ikki: universal va maxsus banklarga
bo`linadi. Universal tizimda tijorat banklari hamma kredit-moliya xizmatini bajaradi.
Bunday tizimga Germaniya bank tizimini ko`rsatish mumkin. Maxsus tizimda tijorat
banklari nisbatan tor doiradagi operatsiyalarni bajaradilar. Sof tarzda bunday tizim yo`q,
lekin, AqSH bank tizimi unga yaqinroq. hozirgi zamon bank tizimi ko`proq universal tizim
tomon borayapti. Sabab bunda bank xatari kamroq. hozirgi paytda YAponiya, Avstraliya
banklari shu tizimga o`tishmoqda. Mamlakatimiz bank tizimi ikki bo`g`inli bo`lib, tarkibi
quyidagicha:
•
o`zbekiston Respublikasi Markaziy banki va muassasalari.
•
o`zbekiston Respublikasi Tashqi iqtisodiy faoliyat milliy banki.
•
Xalq banki.
•
Aksiya, pay asosida, shuningdek chet el vakillari ishtirokida tuzilgan tijorat banklari,
ularning vakolatxonalari.
Banklar jumladan chet el banklari o`zbekiston Respublikasida o`z faoliyatini o`zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan beriladigan litsenziya asosida amalga oshiradi. Ana
shunday banklarga "Sanoat qurilish banki", "Paxta banki", «§alla banki", «Meva-sabzavot
banki», "Savdogar bank", "Avia bank", "Tadbirkor bank", "Namangan bank", "Parvina bank",
"Sayoxat investi" banki va boshqalar. hammasi bo`lib Respublikamizda 30 dan ortiq tijorat
banki bor. Umuman bank tijorat tashkiloti bo`lib u asosan omonatlarni qabul qiladi.
qimmatbaho qog`ozlar chiqaradi va ularni boshqaradi. o`zbekiston mustaqil davlat sifatida
xalqaro maydonda istiqbol yo`nalishlarini ko`zda tutib, respublika tashkil bo`lgan birinchi
yildan boshlab xalqaro tashqi iqtisodiy faoliyat Milliy banki barpo qildi. Bu bank birinchidan
eksport tovarlari ishlab chiqarishni tashkil etish va rivojlantirish uchun chet el valyutasida
kreditlar beradi. Davlat zayomlari va kreditlaridan samarali foydalanishga qaratilgan xizmat
ko`rsatadi. Ikkinchidan, xalqaro valyuta kredit bozorlari operatsiyalarida ishtirok etadi.
Uchinchidan, xukumatlararo bitimlarni to`lov shartlarini ishlab chiqishda qatnashadi va
boshqa vazifalarni bajaradi.
Kredit, tabiiy bank tizimining yuragi joni bu banklardir. Banklar foyda olish maqsadida
bo`sh pul mablag`larini to`plab unga muxtojlarga qarz berish bilan shug`ullanadigan
muassasa. Respublikamizda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to`g`risida» qonunda
bank tushinchasi quyidagicha ta’riflanadi. Pul mablag`larini jalb qilish
hamda ularni
qaytarishlik, to`lashlik va muddatlilik shartlari asosida o`z nomidan joylashtirish uchun
tuzilgan muassasa bankdir, Bank huquqiy shaxsdir.»
qilindi. 1988 yili 221 bank va 220 ta omonat kassalari bankrot bo`ldi.
Agar tijorat banklari sistemali tarzda qonunni buzib, yilni zararlar bilan yakunlasa,
mijozlar
manfaatiga
xavf
tug`dirsa,
MB
bu
bank
tankilotlari
oldiga
moliyaviy
sog`lomlashtirish
masalasini qo`yadi, yoki uni qayta tashkil etish, xatto to`la tugatish
masalasini qo`yadi.

---

Xullas, ko`pchilik iqtisodchilar pul-kredit siyosatini milliy barqarorlashtirish siyosatining
ajralmas qismi deb hisoblashadi. Uning afzalligi shundaki, fiskal siyosatiga nisbatan
moslashuvchanligi va tez orada ta’sir ko`rsatishi, siyosiy bosim ko`rsatish fiskal siyosatga
nisbatan qiyinroqligi bilan ham ajralib turadi. Undan tashqari qator iqtisodchilar pul taklifini
o`zgarishini iqtisodiy faollik darajasini belgilaydigan hal qiluvchi omil deb hisoblashadi.
Ammo uni kamchiliklari ham bor.
“qimmat” pul siyosati kutilgan natijani berishi mumkin, lekin "arzon" pul siyosati kutilgan
natijani bermasligi ham mumkin, ya’ni taklif qilgan pul mijozlar tomonidan
protsent
normasini past bo`lishiga qaramay ssuda olmasligi mumkin. Bu kamchiliklarga qaramay,
pul-kredit siyosati va uning kredit tizimi orqali amalga oshirilishi mamlakat iqtisodiy hayotida
muhim rol o`ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar :
1.«Qzbekiston Respublikasi Markaziy banki tq\risi»dagi =onun. T. 1995 yil 21 dekabr.
2.Qzbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati tq\risi»dagi =onun. T. 1996 yil 25
aprel.
3.Karimov I. «Qzbekiston i=tisodiy isloxatlarni chu=urlashtirish yqlida» 1995.
4.Mullajonov F.
i dr. «Bankovskaya sistema
Uzbekistana v godi nezavisimosti». T
"Uzbekistan", 1996.
5. www.ziyonet.uz