«Yangi O‘zbekiston: Moliyaviy hisobotning xalqaro
standartlarini joriy
etishda muvaffaqiyatli
xalqaro tajriba» 16 dekabr, 2022 yil.
42
kalkulyasiya moddalari bo‘yicha guruhlanadi hamda iqtisodiy elementlari bo‘yicha
tannarxga kiritiladigan va kiritilmaydigan xarajatlar ham alohida guruhlanadi. An-
gliya - Amerika maktabi vakillari XIX asr boshlaridayoq xarajatlarni tijorat va ishlab
chiqarish xarajatlariga bo‘lgan. Ishlab chiqarish xarajatlari quyidagi uch guruhga
bo‘lingan: to‘g‘ri, paydo bo‘lish joyi (sex bo‘yicha) va umumiy.
Ishning hajmidan kelib chiqib faollik darajasi bo‘yicha (ishlab chiqarish yoki so-
tish hajmiga qarab) xarajatlarni guruhlash usuli xorijiy davlatlarda xarajatlarni sa-
marali boshqarishda keng qo‘llaniladi hamda quyidagicha guruhlanadi:
-o‘zgaruvchan xarajatlar;
-doimiy xarajatlar.
Bugungi kunda respublikamiz buxgalteriya hisobi tizimini nazariy jihatdan
qaraydigan bo‘lsak, o‘zgaruvchan xarajatlarga mahsulot
ishlab chiqarish hajmiga
qarab o‘zgarib turuvchi harajatlar kiradi (xomashyo va materiallar, texnologik ma-
qsadlar uchun sarflanadigan yoqilg‘ilar, ishlab chiqarishdagi ishchilarga hisoblan-
adigan ishbay ish haqi va boshqalar).
Bunday xarajatlar 21-sonli Buxgalteriya hisobi milliy satandartiga asosan quy-
idagi hisoblarda qayd etiladi:
1010 - “Xomashyo va materiallar”;
1020 - “Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar”;
1030 - “Yoqilg‘ilar”;
1040 - “Ehtiyot qismlar”;
1050 - “Qurilish materiallari”;
1060 - “Idish va idishbop materiallar”;
1070 - “Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar”;
1090 - “Boshqa materiallar”;
6710 - “Mehnat haqi bo‘yicha xodim bilan hisoblashishlar”.
Ko‘rsatib o‘tilgan o‘zgaruvchan xarajatlar ichida shunday mablag‘lar borki, ular
ishlab chiqarish jarayoni davomida nafaqat miqdoriy o‘zgaradi, balki ular o‘z maz-
munini ham o‘zgartiradi. Masalan, bir korxona o‘z xomashyosidan qayta ishlash
uchun ikkinchi korxonaga buyurtma berdi. Bunday jarayon tufayli xomashyon-
ing qiyofasi mazmunan o‘zgaradi. Ya’ni, birinchi korxonada “Chetga qayta ishlash
uchun berilgan materiallar” nomini oladi va 21-sonli Buxgalteriya
hisobi milliy stan-
dartining 1070 – “Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar” schyotida hi-
sobga olinadi. Bu schyot korxona balansining “Joriy aktivlar” bo‘limida ko‘rsatiladi.
Ikkinchi korxonada esa “Qayta ishlovga qabul qilingan materiallar” (ko‘p hollarda
“Daval xomashyo” deb ham yuritiladi) nomini oladi va 003 - “Qayta ishlovga qa-
bul qilingan materiallar” schyotida hisobga olinadi. Bu schyot korxona balansining
“Balansdan tashqari schyotlar” bo‘limida hisobga olinadi.
“1070 – “Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar” schyotida chetga
qayta ishlash uchun berilgan materiallarning mavjudligi va harakati hisobga olina-
di. Bunda materiallarga qayta ishlov berish bilan bog‘liq chetdagi korxonalarga
to‘langan xarajatlar bevosita qayta ishlashdan olingan buyumlarni hisobga oluvchi
schyotlarning debetiga olib boriladi” hamda “003 -
Qayta ishlovga qabul qilin-
gan materiallar” schyoti ishlab chiqaruvchi korxonalar tomonidan to‘lanmaydigan
va qayta ishlash uchun berilgan (davalcheskoe siryo) buyurtmachining xomashyo
va materiallarining mavjudligi va xarakati to‘g‘risidagi axborotlarni umumlashtirish
uchun mo‘ljallangan. Xomashyo va materiallarni qayta ishlash yoki qo‘shimcha ish-
STARS International University
43
lov berish (buyurtmachining xomashyo va materiallari qiymatidan tashqari) xara-
jatlarining hisobi xarajatlarni hisobga oluvchi schyotlarda yuritiladi.
Boshqarish va nazorat qilish nuqtai nazaridan qaraganimizda xarajatlarni nazorat
qilinadigan va vaqtincha nazorat qilib bo‘lmaydigan xarajatlarga bo‘lib o‘rganish
ham mumkin. Nazorat qilinadigan xarajatlarga korxonaning mas’ul javobgar shax-
slari yoki boshqacha qilib aytganda, javobgarlik markazlari
tomonidan nazorat
qilib turiladigan xarajatlar kiradi. Masalan, bunga ombordan ishlab chiqarishga
berilayotgan xomashyo miqdori va sifati, ishlab chiqarishda sarflanayotgan elektr
energiya, mehnat haqi xarajatlari va shu kabi xarajatlar kiradi.
Ba’zida xarajatlarning sodir bo‘lishi yoki ularning qiymati o‘zgarishini ular
uchun mas’ul javobgar shaxs yoki javobgarlik markazlari tomonidan nazorat qilib
bo‘lmaydi. Masalan, tovar-moddiy boyliklarning davlat tomonidan chiqarilgan qa-
rorlar asosida qayta baholanishi, asosiy vositalar va nomoddiy
aktivlarning eskirish
me’yorlarining soliq qonunchiligi asosida o‘zgartirilishi mumkin. Bu xarajatlar o‘zi-
ga xos usullar bilan boshqariladi va nazorat qilinadi. Xarajatlarini boshqarish va
nazorat qilishda qaysi usulning qo‘llanilishi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning ishlab
chiqarish xususiyati va rahbarining xohishiga bog‘liqdir. Qaysi usuldan foydalanish
korxona uchun qulay bo‘lib, manfaat keltirsa va rahbar uchun ma’qul bo‘lsa, bu
usullar albatta, xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar hisob siyosatida ko‘rsatilib o‘tiladi va
amaliyotga joriy qilinadi.
Dostları ilə paylaş: