Va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xozazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

---

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XOZAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
TELEKOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI
FAKULTETI
PEDAGOGIKA VA PSIXOLOGIYA FANIDAN
3-TOPSHIRIQ
Guruh:PED003-1
Bajardi:
To’rayev Ilhom
Tekshirdi:
SALIXOVA Muhayyo
Toshkent 2023

---

1.Xotirani diagnostika qilish metodlari. Mnemotexnika hotirani
rivojlantirish tizimini tahlil qilish (Meyli testi,Benton testi)
Biror narsani eslayotganimizda nima sodir bo'ladi? Javob to'liq
tushunilmagan. Biroq, miya ko'rish texnologiyasi ma'lumotlarning turli turlarini
yodga olganda, miyaning turli qismlari neyronlari faollashtirilganligini aniqlash
imkonini berdi. Bizda bir xotira yo'q. Va bir nechta tizimlar mavjud va ularning
har biri o'z roliga ega, biroq xotira rivojlantirishning usullari va metodlari
yaxshilanishga yordam beradi.
Fikrning anatomiyasi
Ikkita asosiy xotira mavjud, ular birinchi navbatda axborotni saqlash
muddati bilan farq qiladi. Qisqa muddatli xotira - bu sizning boshingizda
ma'lumotlarni bir necha soniyadan bir necha soatgacha saqlashga qodir. Buni
vaqtinchalik zarur ma'lumotni qo'llaydigan shtat taxtasi bilan taqqoslash mumkin.
Keyinchalik, agar miya zarur deb hisoblasa, bu ma'lumotlarning bir qismi uzoq
muddatli xotiraga kiradi va bir qismi o'chiriladi. Qisqa muddatli xotira o'ylashda
muhim rol o'ynaydi: aqlda hisob-kitob qilish jarayoniga, geometrik analogiyani
qurish, nutqqa faol ishtirok etadi. Odamlarning mutlaq ko'pchiligida qisqa
muddatli xotira hajmi 7 + ni tashkil etadi - har xil toifadagi (ob'ektlar, so'zlar,
rasmlar, tovushlar) 2 ta ob'ekt. "Operativ" xotiraning hajmini o'lchash qiyin emas:
matnda 10 tasodifiy so'zni
chizib, ularni o'qing va
ularni dastlabki
ko'paytirishga harakat
qiling. Muayyan
sharoitlarda (yod olish,
takrorlash, hissiy
ranglantirish va h.k.
o'rnatish) ma'lumotlarga u
qisqa muddat ichida

---

ko'chiriladi, u erda o'nlab yillar davomida saqlanishi mumkin. Odamlarda uzoq
muddatli xotiraning hajmi juda boshqacha bo'lishi mumkin.
Xotiraning buzilishining eng ko'p uchraydigan sabablari quyidagilardan
iborat:
1. ortiqcha ish yoki kasallik tufayli kelib chiqadigan asenik holat;
2. Bosh aylanishi hujumlari, zo'ravonliklarning muvofiqlashtirilishi, ko'z
oldida "chivinlar" bilan tavsiflangan miya qon aylanishining buzilishi;
3. Psixologik sabablar: stress, axborot yig'ish.
Jiddiy xotira buzilishi kraniovererebral travma, qon tomirlari, jigar
shikastlanishi, B1 vitamini etishmovchiligi, uglerod oksidi zaharlanishi sabab
bo'lishi mumkin.
Aql va his-tuyg'ular
Tuyg'u-rang rangli hodisalar va so'zlar ("sevgi", "baxtiyorlik") neytrallardan
yaxshiroq esda tutilgani sir emas. Biroq, bu xotira va his-tuyg'ular o'rtasidagi
yagona bog'liqlik emas.
Takrorlash
Sizni hissiy jihatdan kuchli ta'sir qilgan voqea, uni yana bir bor qayta-qayta
takrorlaysiz. Xullas, buni eslash yaxshidir. Misol uchun, agar siz kinoga borgan
bo'lsangiz, unda bir necha yil bu haqda eslay olmaysiz. Sessiyada kinostudiyada
yong'in sodir bo'lganda yana bir masala. Bunday xotiralarni saqlab qolish
adrenalin va norepinefrin gormonlariga ta'sir qiladi, ular keskin hissiy
qiyinchiliklarni boshdan kechiradi. Anksiyete xotiralarni qayta tiklashga to'sqinlik
qilishi mumkin. Buning ajoyib namunasi imtihon yoki muhim uchrashuv kabi
juda muhim sharoitlarda unutimaslikdir.
Kontent ta'siri

---

Xotirani xotirada saqlash vaziyatlari, usullari va usullari, xotira sodir bo'lgan
narsalarga o'xshab, xotira eng yaxshi ishlaydi. Bu o'z yurtida o'zini topadigan
odamdan xotiralar oqimini ochib beradi.
Qalbimning tubida
Ongli xotiradan tashqari, xotira "repressiv" xotiralarni saqlay oladi. Ba'zan
hodisalar yoki voqealar odamga shu qadar og'riqli his-tuyg'ularni beradi, albatta,
u ularni subxaxshilik bilan «rad etadi», ularni xotiraning tubiga suradi. Bunday
xotiralar bizning hayotimizga ta'sir qilishi mumkin. Misol uchun, erta yoshda
jinsiy zo'ravonlikdan omon qolgan ayol jinsiy aloqa sohasida muammolarga duch
kelishi mumkin. Bunday vaziyatlarni "taxmin qilish", ularni qayta ko'rib chiqish
yoki boshqa hodisalar yo'lini yo'qotish imkonini beruvchi usul mavjud. Bu his-
tuyg'ularni ozroq og'riqli qiladi. Biroq xotiradan salbiy taassurotlarni yo'qotishga
harakat qilishimiz kerakmi? Keraksiz ma'lumotlarni yo'qotish uchun miyaga ta'sir
qilish uchun maxsus mexanizmlar mavjud. Xususan, gipnoz. Biroq, bu
"xotiralarni yo'q qilish" nimaga o'xshashligini taxmin qilish mumkin emas.
Shuning uchun o'zingiz uchun biron-bir ma'lumotni yaxshi deb bilishni o'rganish
yaxshidir.
O'tmishdagi hayotni eslash
Xotira bilan bog'liq eng qiziqarli va sirli hodisalardan biri - "deja vu" (u
oldindan bir vaziyatni boshdan kechirgan shaxsga o'xshaydi, keyingi bir necha
soniyalardagi voqealarni batafsil aytib berishi mumkin). Mutaxassislarning
ta'kidlashicha, odamlarning 97% bu hodisani bilishadi. Hozirgacha olimlar "deja
vu" ning nima ekanligini aniq tushuntirishga ega emaslar. Ba'zilar, axborotning
miyaning yuqori qismlariga uzatilishi (masalan, charchaganida) yuzaga kelishi
mumkinligiga ishonishadi. Boshqalari to'g'ridan-to'g'ri qarama-qarshi
taxminlardan kelib chiqadi: yaxshi saqlangan miya tez-tez tanish bo'lgan
ma'lumotni tezda qayta ishlaydi. To'g'ri tushuntirishning etishmasligi, ko'pchilik
bu hodisani sirli va hatto sirli ildizlarni ko'rishga moyil bo'lishiga olib keldi.
Bizning "allaqachon ko'rilgan", bizning genetik xotiramizda, ya'ni ajdodlarimiz

---

hayotining xotirasiga kiritilgan narsa. Boshqalar uni qalbning reenaratsiyasi bilan
bog'lashadi.
Franz Leyzer tomonidan yod olish usuli
Xotirlash va tez o'qishni boshlaydigan nemis mutaxassisi Frans Lezer
xotirlashning oltita bosqichini o'z ichiga oladi, ularning har biri maxsus
metodlarni qo'llash orqali samaraliroq bo'lishi mumkin.
Hislar orqali axborotni anglash
Axborotni yaxshiroq eslab qolish uchun siz ko'proq sezgi a'zolaridan
foydalaning (qarang, tinglang, tegib oling). Garchi har birimiz o'zimizni anglab
olishning "tahlilchilarini" yaxshiroq ishlab chiqsak-da, o'qitish va boshqalar
ishlab chiqilishi mumkin. Shunday qilib, agar siz ko'zingizni yumib olsangiz,
unda yaxshi eshiting, hidni his eting va shiddat bilan tegib turing.
E'tiborni jamlash
Oddiy ishni bajaring. Quyidagi jumlada "a" harflarini o'qish paytida
hisoblash: "Esda tutishni talab qilish kerak". Va endi menga ayt, bu jumla
nechta ... "n" harflari? Bir narsani e'tiborga olsak, ko'pincha boshqalarga e'tibor
bermaymiz. Kelajak san'atkorlari, masalan, diqqatni jamlashni o'rgatish, iloji
boricha tabiatning ko'plab unsurlarini yodlashga harakat qilishadi, keyin ularni
xotiradan chiqarish kerak.
Judi Villsning fikriga ko'ra " Ma'lumotni saqlashda qanchalik miyaning ko'p
regioni ishlatilsa, shunchalik ko'p o'zaro aloqalar deganidir. Bu esa shunchaki
eslab qolishdan ko'ra , ma'lumotni o'rganishni nazarda tutadi "
Odatda Visual, Auditorli va kinestetik o'rganuvchi insonlar bo'ladi. Bu
yerdavisual ko'rib yaxshi o'rganuvchilar, va auditorda esa eshitganda yaxshi
tushunuvchilarni hamdakinestetik o'rganuvchilarga harakatlar bilan
o'rganuvchilarni nazarda tutilgan.Maslahat shuki, birdan oshiq usullarni qo'llab
yodlashga harakat qilish darkor. Til o'rganayotganda eshitib, hamda video ko'rib ,

---

o'qib va yozib, yoki do'stingizga tushuntirib berib o'rganishingiz mumkin. Har xil
usullarni qidirib ko'ring, negaki bir xillik miyamizga yoqmaydi va miya darrovda
zerikib qoladi.
2.Idrok va unung xususiyatlari (Tushunchalar tahlili, T-jadval sxemasi
usullari asosida)
1. Idrokning murakkabligi. Sezgilar oddiy elementar psixik jarayondir. Idrok
esa sezgilarga qaraganda murakkab psixik jarayon hisoblanadi. Idrokning
murakkabligi quyidagilarda ifodalanadi: Har bir idrok tarkibiga ayni vaqtda bir
necha sezgi kiradi. Masalan, qovunni idrok qilish. Bunda quyidagi sezgilar
ishtirok etadi qovunning shakli va rangini aks etgiruvchi ko'rish sezgisi, hidini aks
ettiruvchi hid sezgisi, mazasinn aks ettiruvchi ta'm sezgisi, harakatni aks
etgiruvchi teri sezgisi va boshqalar. Bu sezgilar taxlil yordamida ajratib olinadi va
idrokning reseptiv tomonini tashkil etadi. Ular ishtirokida narsaning barcha
xossalari bir butun holda aks ettiriladi.
Idrokning xossalari
2. Idrokda ob'yekt va fon.
Odamga juda ko'p narsa va hodisalar ta'sir qilib turadi. Bular shunday ko'p
xossalariga egaki, xatto odam bir vaqtning o'zida ularga javob reaksiyasi qaytara
olmaydi. Odam ko'p sonli qo'zg'ovchilardan faqat ayrimlarini aniq va yangilangan
holda ajratib oladi. Shu ajratib narsa-hodisalar esa fon sanaladi, Masalan
o'qituvchi bir darsda bir necha o'quvchilardan so'raydi. Har safar so'ralayotgan
turadi. Chaqirilgan o'quvchi uning javobi hatti-harakati idrok ob'yekti hisoblanadi.
Boshqa o'quvchilar faoliyati idrok foni bo'lib qoladi. Idrok foniga qolgan o'quvchi
javob berish uchun chaqirilib qolsa idrok ob'yektiga aylanadi va aksincha. Demak
idrok ob'yekti va foni dinamik harakterga ega bo'lib, doimo o'zgarib turadi.
Ob'yekt va fonning dinamik bosh miya katta yarim sharlari po'stida vujudga
keladigan optimal qo'zg'alish duchorining almashinishi bilan taqozo etiladigan
diqqatining bir ob'yektdan boshqa ob'yektga o'tishi bilan izohlanadi. Idrok
fonidan ob'yektni ajratishning psixologik qonuniyatlarini ikkilangan tasvirlar,

---

lederlar, predmet konturlarini ajratish kabilarda aniq ko'rish mumkin. Juda ko'p
hollarda ob'yektni fondan tez va aniq ajratib idrok qilish uchun uni alohida rang,
shakl va boshqa belgilar bilan ta'kidlab quyiladi. Masalan: transport belgilari,
temir yo'l ishchilari maxsus to'q, sariq rangli kiyim kiyadilar va boshqalar.
Idrokning konstantligi.
Idrok qilinadigan ob'yektlar idrok qiluvchiga nisbatan ko'p xil sharoitlarga ega.
Ularning turgan joyi, masofasi,fazodagi holati, yoritilganlik darajasi cheksiz har
xil bo'ladi.Lekin predmetlarni shakli, xajmi va rang jixatiga nisbatan doimiylikda
idrok qilamiz. Narsa-hodisalarni idrok qilish sharoiti o'zgarsayu, ulardan hosil
bo'lgan obrazlarning o'z holicha saqlanib qolishi idrokning konstantligi deyiladi.
Ko'rish idroklarida masofa, rang shakl, hajm konstantliklari ro'y beradi. Masalan;
qalamni 20 sm va 1 m masofadan idrok qilish, doskani 1 m va 10 m, masofadaya
idrok qilish, oq kog'oz yoki oq bo'rni quyoshda, xona ichida, karidorda ham oq
idrok qilinadi. Konstantlik hodisasida odam narsalarni ko'z ro'parasiga tushgan
suratiga aynan muvofiq ko'rmaydi, balki ular haqiqatdan mavjud bo'lsa shunday
ko'radi. Bu kishining tajribasi, amaliy faoliyati jarayonida vujudga keladin.
Illyuzia va gallyusinasiya
Bazi hollarda narsalar noto'g'ri idrok qilinadi. Narsalarni ana shunday noto'g'ri
idrok qilishni sellyuziya deyiladi. Masalan: Aristotel illyuziyasida. Sergeley
aynan bir xil bo'lgan 1 kg tarozi toshi 1 kg og'irrok idrok qilinadi. Sellyuziya
hodisasi ayniqsa geometrik figuralarni idrok qilishda ko'p uchraydi: Idrok qilib
turgaya shaxs psixikasida ro'y beradigan o'zgarishlar ham illyuziya hodisasini
paydo qilishi mumkin. Masalan: o'rmondagi to'nkani biror yirtqich hayvon deb
idrok qilish. Sellyuziyalar hosil bo'lishining sabablari bor. Chunonchi Aristotel
illyuziyasida hajmi katta narsaga ko'proq o'rganib qolgan. Geometrik figuralarda
qo'shimcha chiziqlar tatsir etadi. Ko'ruv illyuziyalari amaliy ishlarda katta
ahamiyatga ega. Chunonchi harbiy ishlarda texnika joyni niqoblash shunga
asoslanadi. Sellyuziyadan gallyusinasiyani farqlash lozim.

---

3.Tafakkurni diagnostika qilish metodlari.(Rubik kubiklari, Raven matritsasi)
Tafakkurni haqli ravishda inson bilimining toji deb atash mumkin. Bu o'z
maqsadlari, motivlari, operatsion funktsiyalari va natijalari bilan aqliy faoliyatdir.
Uni turli yo'llar bilan tavsiflash mumkin: axborotni assimilyatsiya qilish va qayta
ishlashning eng yuqori darajasi va voqelik ob'ektlari o'rtasida sababiy
munosabatlarni o'rnatish, ob'ektlar va hodisalarning aniq xususiyatlarini namoyish
etish jarayoni sifatida, demak, atrofdagi voqelik haqidagi g'oyalarni shakllantirish
va dunyoni bilish jarayoni sifatida. doimiy ravishda bagaj kontseptsiyalari va ular
haqidagi g'oyalarni to'ldirish to'g'risida.
Ammo qanday bo'lishidan qat'i nazar, insonning tafakkuri qanchalik
yaxshilangan bo'lsa, u tashqi dunyo va boshqa odamlar bilan ta'sirchanroq
munosabatda bo'lishi, hodisalarni va haqiqatlarni o'rganishi, bilishi, tushunishi
mumkin. Tafakkur inson tug'ilishidanoq shakllanadi, ammo hayot sharoitlari har
doim ham shunday rivojlanib boravermaydi. Ko'pincha shunday bo'ladiki, bir
bosqichga chiqib, rivojlanish sekinlashadi. Biroq, har birimiz, boshqalar qatori,
bu jarayonga ta'sir o'tkaza olamiz. Boshqacha aytganda, hamma qobiliyatlidir
fikrimizni rivojlantirish uchun va bu qanday amalga oshirilganligi haqida ushbu
maqolada gaplashamiz.

---

Ammo asosiy materialga murojaat qilishdan oldin, odatda fikrlashning o'zi
haqida bir necha so'z aytilishi kerak. Umuman olganda, mutaxassislar tomonidan
ko'proq va ko'prog'idan ko'proq o'rganiladigan uning asosiy turlari mavjud:
Vizual-majoziy tafakkur yordamida voqelik obrazlarga aylanadi, oddiy
hodisalar va narsalar yangi xususiyatlarga ega bo'ladi. Bu amaliy harakatlarga
murojaat qilmasdan, muammolar va vazifalarni vizual hal qilishni o'z ichiga oladi.
Miyaning o'ng yarim shari uning rivojlanishi uchun javobgardir. Vizual-majoziy
fikrlashni xayol bilan aralashtirib yubormaslik kerak, chunki u xayoliy yoki ixtiro
qilinmagan haqiqiy ob'ektlar, harakatlar va jarayonlarga asoslanadi.
Kattalar va bolalarda vizual-majoziy fikrlashni xuddi shu usulda
rivojlantirishingiz mumkin. Mana yaxshi mashqlar:
Bugungi kunda siz suhbatlashgan bir nechta odamlarni eslang va kiyimlari,
poyabzallari, soch turmagi, tashqi ko'rinishi va hokazolarni batafsil taqdim eting.
Bitta atamadan, uchta fe'l va sifatlardan atigi ikkita ot, "muvaffaqiyat",
"boylik" va "go'zallik" so'zlarini tasvirlaydi.
Bir nechta fikrli tajribalarni o'tkazing: uy hayvoningizning quloqlarini yoki,
masalan, filni tasavvur qiling, kiraverishingizdagi kvartiralarning sonini hisoblang
va ular uyda qanday joylashganligini tasavvur qiling va endi inglizcha "N" harfini
90 darajaga aylantiring va undan nima chiqqanini aniqlang. .
Quyidagi ob'ektlar va hodisalarni so'z bilan ta'riflang: uchib ketayotgan
oqqush, chaqmoqli chaqmoq, sizning kvartirangizning oshxonasi, chaqmoq
lampochkasi, qarag'ay o'rmoni.
Mantiqiy fikrlash - bu odamning ketma-ket va qarama-qarshiliksiz fikrlash
va fikrlash qobiliyatining asosidir. Bu ko'pgina hayotiy vaziyatlarda zarur: odatiy
suhbatlar va xaridlardan tortib turli muammolarni echishga va aql-idrokni
rivojlantirishga qadar. Fikrlashning bu turi har qanday hodisani asoslashni
muvaffaqiyatli izlashga, atrofimizdagi dunyoni mazmunli baholashga va nutq va
hukmlarning vakolatli qurilishiga yordam beradi. Bu holatda asosiy vazifa uning

---

turli tomonlarini tahlil qilish uchun asos bilan aks ettirish mavzusi to'g'risida aniq
bilimlarni olishdir.
Mantiqiy tafakkurni rivojlantirish bo'yicha tavsiyalar orasida mantiqiy
muammolarning echimini ajratib ko'rsatish mumkin (va bu bolalar va kattalardagi
xotira va e'tiborni mukammal o'rgatish), IQ uchun testlardan o'tish, mantiqiy
o'yinlar, o'z-o'zini o'qitish, kitob o'qish (ayniqsa detektiv hikoyalar), nizolarni
boshqarish va boshqalar. sezgi tayyorlash

---

Document Outline

• OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
• MUHAMMAD AL-XOZAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT TEX