Đ brahđm cəFƏrov

Sıra 
 
HYPHOMY- 
CETES 
Sıra 
 
MELANCO-
NIALES 
Sıra 
 
SPHAEROP-
SIDALES 
Ə
həmiyyətlici
nslər: 
 
Fusarium 
Botrytis 
Cercospora 
Monilia 
Penicillium 
Drechslera 
Ə
həmiyyətlici
nslər: 
 
Colletotri-
chum 
Gloesporium 
Ə
həmiyyətlici
nslər: 
 
Phoma 
Ascochyta 
Septoria 
Cytospora 
Sphaeropsis 
Ə
həmiyyətlici
nslər: 
 
Rhizoctonia 
Sclerotium 
Aləm 
MYCOTA (FUNGI) 
Ş
öbə 
ANAMORFĐC FUNGĐ 
(natamamgöbələklər) 
Sinif 
 
HYPHOMY- 
CETALES 
Sinif 
 
COELOMY- 
CETES 
Sinif 
 
AGONOMYCETES 
(Myceliasterilia) 

87
 
 
Anamorfgöbələklərinəksəriyyətikonidilərinköməyiiləçoxalır. 
Ş
öbəninbəzinümayəndələrindəkonidispormərhələsiyoxdur, 
beləgöbələkləradətənskle-rosiyalarəmələgətirir. 
Konidilərçoxhüceyrəli, 
bəzənbirhüceyrəliolaraqkonidi-daşıyanlardainkişafedirlər. 
Çoxzamankonididaşıyanlarqruphalındabirləşərək, 
koremiya, 
sporodoxi, 
lojaəmələgətirirlər. 
Bəzinövlərdəkonidilərpiknidlərdəformalaşırlar. 
Siniflərkonidispormərhələsininmüxtəliflikxarakterinəgörəsıra, 
fəsiləvəcinslərəbölünürlər. 
K.V.Popkova 
(2005) 
məlumatverirki, 
deyteromisetlərP.A.Sakkardonuntəsnifatınagörədördsıraya- 
Hyphomycetales, 
Melanconiales, Sphaeropsidales, Mycelia steriliavəyaMycelialesbölünürlər. 
Müasirdövrdəanamorfgöbələklərinsistemindəüçsinifbirləşdirilir: 
Hifo-
misetlər  –  Hyphomycetes,  Coelomisetlər  –  Coelomycetes,  Aqonomisetlər  –Ago-
nomycetes (Sterilmitsellər- Mycelia sterilia). 
Hyphomycetes sinfi 
MüasirtəsnifatagörəhifomisetlərsırasıgöbələkləriHyphomycetes 
sinifinəaiddir. 
Tək-təkkoremiyavəspo-
rodoxiformalıkonididaşıyanlaramaliknövləribirləşdirir. 
Konididaşıyanlarekzogenmitseldəyerləşirvəyaağızcıq, 
örtücüto-
xumalarındağılmasıyoluiləsubstratınsəthinəçıxır.  Konididaşıyanlarsadə,  müx-
təlifcürbudaqlanan,  qısavəuzunolur.  Konidilərbirvəçoxhüceyrəli,  eninəvəuzu-
nunaarakəsməli,  oval,  ellipsvari,  sapvəyabaşqaformalıdır.  Onlarkonidida-
ş
ıyanlardamüxtəlifqaydadayerləşir:  tək-tək,  başcıqda,  zəncirdə.  Mitsel,  koni-
didaşıyanlar, konidilərrəngsizvərəngliolabilir. 
Hifomisetlərtəbiətdəgenişyayılmışlar. 
Onlargöbələk-
lərinçoxsaylıekolojiqruplarınaaiddirlər:  torpaq,  kserofillər  (oduncaqdayaşayırlar), 
bitkilərinpara-zitləri,  yırtıcılar,  su,  mikofillər  (parazitkimibaşqagöbələklərdəya-
ş
ayanlar), en-tomofil (həşəratlardaparazitlikedənlər) vəbaşqaları.  
Hifomisetlərəkəndtəsərrüfatıbitkilərindəxəstəliklərtörədənçoxsaylıfitopatog
ennövləraiddirlər: 
kartof, 
çuğundur, 
kətan, 
pambıq, 
tərəvəz, 
meyvə, 
vədekorativbitkilər. 
Çoxsaylınövləriqidaməhsullarıvəyemlərinkeyfiy-
yətininitməsinəsəbəbolur.  
Hyphomycetes  alisıranıngöbələkləridördfəsiləyəbölünür:    Moniliaceae,  
Dematiaceae, 
Tuberculariaceae, 
Stilbaceae. 
Onlarbir-
birindənkonidaşıyanlarınvəkonidilərinrəngivəpaylanmaxarakterinəgörəfərqlənirlə
r.  
Moniliaceaefəsiləsinəçoxlucinsvənövlərdaxildir. 
Fəsiləninnümayəndə-
lərininmitseli, 
konidaşıyanlarıvəkonidilərirəngsizdir, 
bəzənkonidilərrənglidə 
olabilərlər. 
Moniliacinsifitopatolojibaxımdanmaraqlıdır. 
Bucinsinmitselien-

88
 
 
dogendir, konidilərzəncirformasındaformalaşır, sonraayrı-ayrıhüceyrələrəda-ğılır. 
M.fructigena,  M.cinerea,  M.mali,  M.obolonga  -  müvafiqolaraqtumlumey-
vəbitkilərindəmeyvəçürüməsi, 
çəyirdəklilərdəbozmeyvəçürüməsivəalmadamoniliyayanığıxəstəliklərinintörədicil
ə
ridir.  
Botrytiscinsinə 
daxil 
olan 
növlərmeyvəvətərəvəzbitkilərindəbozçürü-
məxəstəliyinitörədirlər. 
Bucinsingöbələklərininkonididaşıyanlarıağacvaribudaqlananolub, 
konidilərielliptikdir. 
B.cinereameyvə, 
tərəvəzvəgiləmeyvə-lərdəbozçürümə, 
B.alliisoğandaboğazçürüməsixəstəliklərinintörədiciləridir. 
Oosporacinsigöbələklərininmitseliekzogen,  konidiləriçəllək  və  ya  şar- 
şə
killidir,  əksər  növlər  saprotrofdur.  Patogen  növlərin  əmələ  gətirdikləri  xəstə-
liklər 
oosporoz 
adlanır. 
O.lactis 
pomidor 
meyvələrində 
çürümə 
xəstəliyiniəmələgətirir.  
Oidiumcinsikonididaşıyanlarızəifinkişaflı, 
konidilərizəncir 
formasında 
düzülmüşdür. 
Cinsinnövləriunluşehxəstəliklərinitörədənkisəligöbələklərinkonidimərhələsidir. 
ÜzümdəoidiumvəyaunluşehxəstəliyinintörədicisiUnci-nula 
necatorkonidimərhələsindəO.tuckeriadınıdaşıyır. 
Verticilliumcinsigöbələkləriüçünzəif 
budaqlanmışkonididaşıyanlarxa-
rakterikdir.  Konidilərbirhüceyrəli,  kiçikdirlər.  Bəzinövləripambıq,  kartof,  tərə-
vəz,  giləmeyvəvəmeyvəbitkilərindəsoluxmaxəstəliyinitörədirlər.  V.dahliae  – 
pambıqdavertisilliozsoluxmaxəstəliyinintörədictsidir. 
Penicilliumcinsigöbələklərininkonididaşıyanlarıtəpəhissədəsalxıma-
bənzərbudaqlanandır. 
Konidilərzəncirdədüzülürlər. 
Azsaylıfitopatogennövlərisitrusmeyvələri, 
pambıq, 
soğanaqvətoxumlardagöyvəyaşılkiflənməxəstəli-yinintörədiciləridir.  
Aspergilluscinsigöbələkləriüçünşarvəyasancaqşəkillişişmişkonididaşı-
yanlarxarakterikdir. 
Konidilərzəncirdətoplanırlar. 
A.nigermüxtəlifbitkimən-
şə
lisubstratlardaqarakiflənməxəstəliyinitörədir.  
Trichodermacinsigöbələklərininkonidilərişarşəkilliolub, 
başcıqdatopla-
nırlar. 
Bəzinövləriçürümələrtörədir. 
T.lignorumgöbələyindənfitopatogenmik-
roorqanizmlərləbiolojimübarizədəistifadəolunur.  
Trichotheciumcinsininkonidiləriikihüceyrəli, 
rəngsiz, 
konididaşıyanlarısadəvəuzunsovdur. 
Ə
nçoxadicəhrayıkiflənməəmələgətirənsaprotrofT.ro-seumnövüməlumdur.  
Ramulariacinsinümayəndələriüçünsadəqısakonididaşıyanlarxarakte-rikdir. 
Silindrikvəyaovalkonidiləribir-üçarakəsməlidir. 
R.tulasneiçiyələkyar-
paqlarındaağləkəlikxəstəliyinitörətməkləfitopatolojimaraqkəsbedir. 

89
 
 
Dematiaceaefəsiləsinədaxilolangöbələklərinmitsel, 
konididaşıyanvəko-
nidiləritünd,  zeytuni,  qəhvəyi,  qonur,  qara  rənglidir.  Bəzihallardakonidilərde-
məkolarki, 
rəngsizdəolabilirlər. 
Bəzicinslərkəndtəsərrüfatıbitkilərindətəh-
lükəlixəstəliklərintörədiciləridir.  
Cladosporiumcinsigölələklərininkonididaşıyanlarızəifbudaqlanan, 
koni-
dilərbirhüceyrəlivəya  1-2  arakəsməli,  ovalvərənglidir.  C.fulvumpomidoryar-
paqlarındaqonurləkəlikxəstəliyinintörədicisidir.  
Fusicladiumcinsigöbələkləriüçün 
1-2 
arakəsməli, 
qısakonididaşıyanlarxarakterikdir. 
Konidilərəvvəlcəbirhüceyrəli, 
sonraikihüceyrəli, 
yumurta, 
armudvəyasancaqşəkillidir. 
Fusicladiumdendriticumalmadadəmgilxəstəliyitörədi-cisininkonidimərhələsidir. 
Cercosporacinsigöbələklərininkonididaşıyanlarıtopaşəklindətoplanmış, 
zeytunivəyaqəhvəyirənglidir.  Konidilərşəffafrəngli,  bəzənisərəngsiz,  uzun-sov, 
çoxsaylıarakəsməlidir. 
Cinsinbütünnümayəndələrimeyvə, 
gövdə, 
saplaqvəyarpaqlardaləkəliklərəmələgətirməkləbitkiparazitləridir. 
C.beticolamətbəxvəşəkərçuğundurundaəngenişyayılmışvətəhlükəliserkosporozxə
stəliyinintörədicisidir. 
BufəsiləninHelminthosporium, 
Drechslera, 
Alterna-
riavəs.cins-
lərininnümayəndələrikəndtəsərrüfatıbitkilərindəmüxtəlifmənşəlixəstəliklərintörəd
icilərikimiməhsuldarlığabuvəyadigərdərəcədəzərərvururlar.  
Tuberculariaceaefəsiləsiningöbələklərimüxtəlifrəngli, 
yastıcıqformalıkonidispormərhələsiiləxarakterizəolunur. 
Konidilərrəng, 
formavəquruluşla-rınagörəmüxtəlifşəkillidir. 
PatogennövlərFusariumvəTuberculariacinslərin-dətoplanmışlar. 
Fusariumcinsininnövlərindəkonidispormərhələsifövqalədəmüxtəlifşəkillidir
.  Makrovəmikrokonidilərverirlər.  Konidiləroraqşəkilliəyridir,  mitselçoxzamanağ, 
ağ-qırmızı, 
qırmızı-yasəmənivəyaqonurrənglidir. 
Bəzinövlərdəxlamidospor, 
bəzihallardasklerosiyalarəmələgəlir. 
Fuzariumunəksərnövləribitkilərininxəstəliktörədiciləridir. 
F.oxysporiumkətan, 
kartof, dənlilər, tərəvəzvəbaşqabitkilərdəfuzariozxəstəliyinintörədicisidir. 
Tuberculariacinsinümaynədələriüçünşəffaf, 
çoxzamanqırmızıkonidi-
yastıcıqlarxarakterikdir. 
Budağınqabığınınyarığıvasitəsiləüzəçıxırlar. 
Koni-
dilərbirhüceyrəli, 
şə
ffaf, 
yumurtavəyasilindrikdir, 
konididaşıyanlarsadədir. 
T.vulgaris, 
qarağat, 
albalıvətozağacıağaclarındazoğlarınqurumasıxəstəliyinintörədicisidir. 
Stilbaceaefəsiləsinədaxilolangöbələklərinkonididayı-
ş
anlarıkoremiyadabirləşmişlər. 
Ə
həmiyyətlicinsqrafiumdur. 
Graphiumulmiqaraağacdahollandxəstəliyinintörədicisidir. 
Coelomycetes sinfi 

90
 
 
MelanconialessırasınadaxilolangöbələklərmüasirtəsnifatagörəCoelo-
mycetessinifinəaiddir. 
Konididaşıyanların 
yastıcıqvəyadisklərivardır. 
Beləspormərhələsinilojaadlandırırlar. 
Adətənlojasubstratayüklənmişvəziyyətdəolur. 
Yuxarıdanisə 
sahibbitkininepidermisi, 
kutikulasıiləörtülmüşolur. 
Yetiş-
dikdənsonrakonidilərörtüyüçırırvəsəthəçıxır.  
Busırayadaxilolangöbələklərbitkilərdələkəlikvəantraknoztiplixəstə-
liklərəmələgətirir. 
Antraknozzamanıyalnızyarpaqlardaləkəlikinkişafetmir, 
eynizamandameyvə, zoğvəgövdədə dədərinyaralarinkişafedir. 
Sırayabirfəsilədaxildir. 
Melonconiaceaefəsiləsindəçoxlusaydafitopa-
togennövlərtoplanmışdır. 
Bunöqteyinəzərdənkollektotrixum 
(Colletotrichum) 
cinsimaraqlıdır.Colletotrichumcinsininkonididaşıyanlarıqısa, 
dağınıqyerləşir. 
Konidiləroval, 
yumurtaşəkillivəbirhüceyrəlidir. 
Cinsinnümayəndələriqabaq, 
kənaf, lobyavəbaşqabitkilərdəantraknozxəstəliyinitörədirlər: 
- C.lindemuthianumlobyadaantraknozxəstəliyinintörədicisidir; 
- Gloesporiumcinsininkonidiləriyumurtaşəkilli, birhüceyrəlidir; 
- G.ampelophagumüzümdəantraknozxəstəliyinitörədir. 
Marssoninacinsiningöbələkləriüçünşəffaf, 
ikihüceyrəlikonidilər, 
tündrənglilojaxarakterikdir. 
M.potentillaef.fra-
gariaçiyələkyarpaqlarındaqonurləkəlikxəstəliyinintörədicisidir. 
Sphaeropsidales vəya Pycnidiales sırası 
MüasirtəsnifatagörəbusıranıngöbələkləriCoelomycetessinifinəaiddir.  
Onadaxilolannövlərinkonidiləripiknidlərdəəmələgəlir. 
Piknidlərşarvəyaar-
mudşəkillidir. 
FitopatolojinöqteyinəzərdənSphaeropsidaceaefəsiləsigöbə-
ləkləriəhəmiyyətkəsbedir.  
Phomacinsinümayəndələrişarşəkilli, 
ellipsvari, 
substratayüklənmişpik-
nidvəbirhüceyrəlirəngsizkonidilərləxarakterizəolunur. 
Onlarınəksəriyyətisaprotrofvəyafakültətivparazitlərdir. 
Törətdiklərixəstəliklərfomozadlanır. 
Ph.exiqua 
-46 
fəsiləyəmənsubbitkilərdəformozxəstəliyinitörədir. 
Sphaeropsiscinsiningöbələkləriüçünşarşəkillipiknidlər, 
yumurtayaoxşartündrənglipiknosporlarxarakterikdir. 
Ə
ntəhlükəlinövlərdənolanS.malorummeyvəağaclarındaqaraxərçəngxəstəliyinintör
ə
dicisidir. 
Ascochytacinsigöbələklərininkonidiləriikihüceyləri, 
rəngsizdir. 
Onunnövləriqidalanmatipinəgörəparazitlərdir.  Törətdiklərixəstəlikləraskoxitozad-
lanır. A.pisi – noxuddaaskoxitozxəstəliyiniəmələgətirir. 
Diplodiacinsinümaynədələriüçünikihüceyrəli,  rənglikonidilərxarakte-rikdir. 
D.zeae – qarğıdalıdadiplodiozxəstəliyinintörədicisidir. 

91
 
 
Septoriacinsigöbələklərinkonidiləriçoxhüceyrəli, 
sapvəyasilindrikşə-killi, 
rənglidir.  Onlarınböyükbirhissəsimüxtəliffəsilələrinbitkilərindəpara-zitlikedirlər. 
Ə
ntəhlükəlinövlərdənbiriS.nodorumbuğdadaseptoriozxəstəli-yinintörədicisidir.  
Cytosporacinsigöbələkləriüçünbirhüceyrəli, 
kiçik, 
rəngsizkonidilərxa-
rakterikdir. 
Piknidlərçoxkameralıolubsubstratıntoxumasınayüklənmişstroma-
lardaəmələgəlir. 
Bugöbələklərçəyirdəklimeyvəbitkilərindəgenişyayılmışsi-
tosporozvəyainfeksionqurumaxəstəliyinintörədicisidir. 
Agonomycetes sinfi (Mycelia sterilia) 
Businifəmənsubolangöbələklərspormərhələsiəmələgətirmir. 
Onlarıninkişaftsiklindəyalnızmitselvəsklerosiyamövcuddur,  bunagörədəbugöbə-
ləkləristerilmitselliləradlandırırlar. 
Mycelia 
steriliasırasınıntəsnifatımitselvəsklerosiyalarınmorfologi-
yasınaəsaslanır. Müvafiq olaraq sıranınikicinsivar: sklerotiumvərizoktoniya. 
Sclerotiumcinsigöbələklərinmitseliyaxşıinkişafetmiş, 
adətənağ, 
skle-
rosiyakiçik, həlqəvidir. S.bataticolabirçoxbitkilərdəparazitlikedir. 
Rhizoctoniacinsigöbələklərüçüntündrənglimitsel, 
tünd, 
qeyri 
– 
düzgünformalısklerosiyalarxarakterikdir. 
R.solanikartofdaqaradəmgil, 
şə
kərçuğunduru,  pambıq,  pomidorvəbaşqabitkilərincücərtilərindəçürüməxəstə-
liklərinintörədicisidir.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

92
 
 
Fəsil  III 
 
Bakteriyalar -  bitkilərinxəstəliktörədiciləridir 
 
3.1. BAKTERĐYALARVƏONLARINTÖRƏTDĐKLƏRĐ 
XƏSTƏLĐKLƏR 
 
Bakteriyalarındaböyükbirqrupudigərpatogenmikro-
orqanizmlərkimibitkilərinxəstəliktörədicilərihesabedilir. 
Onlarbuvəyadigərdərəcədəhəmmədəni, 
həmdəyabanıfloradabitkiləriyoluxaraq, 
məhsulunkəmiyyətvəkey-fiyyətgöstəricilərinəmənfitəsirgöstərirlər. 
K.V.Popkovaya  (2005)  görə  200-dənçoxbakteriyabitkilərdəxəstəliktörə-dir, 
onlarınbirhissəsiistehsalataəhəmiyyətlidərəcədəzərərvurur.  Hazırda  fito-patogen 
bakteriyaların sayı yüzlərlədir.  
Bakteriyalarınkəşfihələ 
1683-
cüildəonlarıntəsvirinivermişLevenhukunadıiləbağlıdır. 
Đ
lkvaxtlartədqiqatçılarmikroorqanizmlərinquruluşuvəxaricigörkəmiiləmaraqlanır-
dılar. 
Hələlikbakteriyalarakəndtəsərrüfatıbitki-
lərininxəstəliktörədicilərikimibaxılmırdı. 
Bakteriyalarınhəmindövrəmüvafiqtəsnifatsistemidəmüəyyənləşdirilməmişdi. 
K.Linneyonlarıheyvanataləmiiləbirləşdi-rərək,  qurdlarlaeyniləşdirmişdi.  Yalnız 
1852-ciildəbakteriyalarbitkialəminəaidedilmişdir. 
Buzamanonlarıyosunlarlabirqrupadaxiletmiş, 
həttagöbələklərininkişafıfazalarındanbirikimihesabedirdilər.LuiPastervəonunmüa
sirlərininişlərimikrobhüceyrəsininfiziologiyavəbiokimyasınahəsrolunmuş, eyniza-
mandamikroorqanizmlərimayeqidamühitlərindəsünisurətdəbecərməyəbaşla-
mışdılar. 
M.V.Qorlenko 
(1965) 
məlumatlarınagörə, 
1880-
ciildəAngelinaXesseilkdəfəolaraqbakteriyabecərməküçünaqartəklifetmişdir.Bakte
riyalarıntəsirialtındabitkitoxumalarındapatolojidəyişikliklərhaqqındailkfikirlər 
1866-cıildəM.S.Vo-
ronintərəfindənsöylənilmişdir.Sonzamanlarbakterioztiplixəstəlikləringenişya-
yılması, 
zərərlilərindaimartmasıiləəlaqədaraparılanelmi-
tədqiqatişləridahadadərinləşdirilmişdir. 
AzərbaycanRespublikasınınŞəki-Zaqatalabölgəsindəqərzəklimeyvəbit-
kilərindəbakterioztiplixəstəliklərinöyrənilməsinədairtədqiqatlarprof. 
H.Đbra-
himovaməxsusdur.Qeydolunduğukimi, 
bitkilərəböyükiqtisadizərərvuranbak-
teriyalarınarealıdaimgenişlənir. 
Beləki, 
kartofdaqaraayaq, 

93
 
 
həlqəviçürümətiplibakteriozlarıntəsirindənsaxlanmazamanıyumruların 
40-50%-
iməhvolur. 
Çoxsaylı  bakteriyalar  meyvə- tərəvəz  bitkilərinə  ciddi  zərər vurur, onları 
həm vegetasiya, həm də saxlanma dövrü yoluxdururlar. 
Məlumdurki, 
bakteriozlarnəticəsindəvurulanzərərikiformadaözünübiruzəverir: 
görünənvəgizliitkilər. 
Görünənitkilərdedikdəməhsulunmiqdarı-
nınazalmasıbaşadüşülür, 
buisəbitkininvəyaonunayrı-ayrıorqanlarınınxəs-
təlikləyoluxmasınəticəsindəbaşverir. 
Gizliitkilərdedikdəbitkininzəifləməsi, 
assimiliyasiyaaparatınınməhdudluğu, 
bitkininqidamaddələrinitoplamaqxüsu-
siyyətininaşağıdüşməsinəticəsindəəmələgələnitkilərbaşadüşülür.  Hər  iki  halda 
məhsulunkeyfiyyətipisləşir.  
 
3.2. BAKTERĐOZLARINÜMUMĐSƏCĐYYƏSĐ 
 
Bakteriozlarlamüvəffəqiyyətləmübarizəaparmaqüçünaşağıdakısuallarətrafın
daməlumatlarıntoplanmasıvacibdir:  
1.Bakteriozlarlayoluxmazamanıinfeksiyamənbələri (sxem 3.1). 
2.Bitkilərinyoluxmasınınyoluvəqaydaları (sxem3.2). 
3.Bitkidəfitopatogenbakteriyalarınçoxalmayerlərivəbitkitoxumaların-
daonlarınhərəkəti (sxem3.3). 
4.  Bakteriozlarlabitkilərinyoluxmasızamanıəmələgələn  (xariciəlamətlər) 
simptomlar (sxem3.4). 
5.Bitkibakteriozlarıiləmübarizəqaydaları (sxem3.5). 
6.Bakterialpatogenezprosesinəqarşıbitkilərinmüdafiəreaksiyası. 
Sxem3.1 
Bakteriozlarlayoluxmazamanıinfeksiyamənbələri 
(K.V.Popkova, 2005) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Toxumvəəkinmaterialı- 
ilkininfeksiyanınəsasmənbəyidir 
 
Toplanmamışbitkiqalıqlarıpatogenbakt
eriyalarıntorpaqdacəmləşməsinəimkan
verir 
 
Đ
NFEKSĐYAM
Ə
NBƏYĐ 
Xəstəbit
kilər 
 
Həşəratlarla, quşlarla, əməkalətləriilə, xəstəbitkilərinorqanlarıilə, 
havacərəyanınındəyişməsilə; 
Erwiniacinsibakteriyasınınseliklibiokütləsininküləklədaşınması 

94
 
 
 
 
 
 
Sxem3.2 
Bitkilərinyoluxmasıyollarıvəqaydaları 
(K.V.Popkova, 2005) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bitkinindüz-
günqidalanma-
sınınpozulması 
 
Patogenüçünəlveri
ş
lineytralvəyaqə-
ləvimühitreaksiyas
ı 
 
Havanın 
optimaltempe-
raturu 
25-30
0
C 
 
Bitkininsət-
hindədamcı 
suyunyığılması 
 
Bitkilərarasıəlaqənətic
ə
sində 
 
Çiçəkvasitəsilə 
 
Bitkininsəthindəyara-
lar (patogeninbitki-
yəpassivdüşməsi) 
misalüçün, 
Erwiniachrysan-
themiarılarladaşınır, 
onlarisəbitkisət-
hindəyaralar
açırlar 
 
Patogeninpektolitikfer-
mentlərininbitkiyətəsiri, 
misalüçün, 
Erwiniachrysanthemi. 
Patogentok-
sinlərininbitkiyədüşməsiza
manı – koronatinPseu-do-
monassyringae pv. corona-
faciens.Toksinləri-
nbitkiyətəsirininəlamətləri- 
yulafdayarpaqyanıqları, 
tütünyarpaqlarındaxloroz 
ə
mələ gəlir 
 
Yoluxmayayard
ımçıolanşərait 
 
Đ
nfeksiyanınbit
kiyədaxilolmay
olları 
 
Bitkitoxumalarındatəbiiyollar: 
 
Ağızcıq:  PomidordaqarabakterialləkəlikxəstəliyiXanthomonas  vesica-toria; 
Hidatodlar:  kələmdədamarbakteriozuxəstəliyiXanthomonas  cam-pestris; 
Mərcilər: 
meyvəağaclarınınköklərində, 
qaraxərçəngxəstəliyinintörədicisiRhizobium 
radiobacter; 
Mərciləryumrularda: 
kartofyumrula-
rındaadidəmgilxəstəliyinintörədicisiStreptomyces 
scabies; 
Gözcükləryumrularda: 
kartofyumrularındayaşçürüməxəstəliyinintörədicisiPecto-bacterium 

95
 
 
 
 
 
 
Sxem3.3 
Bitkidəfitopatogenbakteriyalarınçoxalmayerləri 
(K.V.Popkova, 2005) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
3.3. BĐTKĐLƏRĐNBAKTERĐYALARLAYOLUXMASI 
ZAMANIƏMƏLƏGƏLƏNFĐZĐOLOJĐDƏYĐŞĐKLĐKLƏR 
 
Bitkilərbakteriyalarlayoluxanzamanonlarınfiziolo-
giyasındadapatolojidəyişikliklərbaşverir. 
Lakinbumə-
sələlərhələlikkifayətqədəröyrənilməmişdir. 
Ə
də-
biyyatlardaxəstəbitkininfiziologiyası, 
eləcədəonunlabağ-
lıbəziməsələləraydınlaşdırılmaqdadır. 
Bitkilərbakterialləkəliklərləyoluxanzamanxəstəyar-paqlardaxlorofillinmiqdarı  32-
64%  aşağıdüşür.  Buzamanfotosintezdəazalır.  V.F.Kupreviç  (1947)  hesabedirki, 
bubitkitoxumalarınınintoksikasiyasınəticə-sindəbaşverir, 
patogeninmaddələrmübadiləsininsonməhsullarıbunasəbəbolur.  
 
Hüceyrəarası 
boşluq 
 
Ötürücütoxuma
lar 
 
Bitkidəinfeksiyanınsistemyayılm
ası- 
eynizamandaborusistemivəonaya
xıntoxuma-lardayerləşmə. To-
xumlar. Buzamanborusis-
temininbak-teriyalarlayo-
luxmasıhərzamanbaşvermir, 
onlaryalnızboru-  
larvasitəsiləyarpaq, 
gövdəvəmeyvə-
lərədoğruhərəkətedirlər. 
Nümunəkimibakterioz-
larınsistemsimptomları: solux-
ma, xloroz 

96
 
 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, 
kartofyumrularıçürüməbakteri-
yalarıiləyoluxduqdatənəffüsəvvəlcəkəskinyüksəlir, 
sonradepresiyabaşlayır. 
Buhəmyoluxmuş, 
həmdəxaricigörkəmcəsağlamyumrulardamüşahidəolunur. 
Xəstəyumrulardatemperaturdadəyişir. 
Bununlayanaşıbakteriozlarzamanıkar-
bohidrat, azotmübadiləsipozulur, fermentlərinoksidləşdiricifəallığıyüksəlir. 
 
Sxem3.4 
Bitkilərinbakteriyalarlayoluxmasınınsimptomları 
(K.V.Popkova, 2005) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yarpaqlardaləkəli
lik 
 
Bitkilərdəçırtdanlı
lıq 
 
Yarpaqlarınsolux
ması 
 
 
Yanıq- ayrı-
ayrıorqanvətoxu-
malarıntezbirzam
andaqaral-
masıvəməhvi 
 
 
Bakteriyanınboruto
pasın-
danparenximtoxu-
mayadaxilolmasıza
manıgövdəninsət-
hindəyaralar 
 
Yerüstüvəyer-
altıtoxuma-
lardaşişlər, fırlar 
(xərçəng, vərəm) 
 
 
Nekroz- toxuma-
nınməhvolması 
 
 
Qarışıqyoluxmatipi: 
birbitkidəbirneçətip
yoluxma 
 
Bitkilərinbakteriyal
arlayoluxmasınınsi
mptomları 
 
 
Xloroz-xlorofil-
lərindağılmasınəticə
sindəbitkitoxumalar
ınınsaralması 
 
Mikroskopaltındabitkitoxum
alarınınxarakterikstrukturu: 
suilədolmuşgörkəmalır, 
yağlıtəhərgörünür 
 
Bitkisəthindəbakterialseliyintoplanmasım
ə
sələn, xiyardabakterioz(Ps. syrindae pv. 
lachrymans) buğdadaqarabakterioz  
(Xanthomonastanslucens) 

97
 
 
 
 
Sxem3.5 
Bitkibakteriozlarıiləmübarizəqaydaları 
(K.V.Popkova, 2005) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Genmühəndisüsullarındanistifadəzama
nıbitkiningeno-
munundəyişməsinəistiqamətlənənişlər 
(transgenbitkilər). 
Bubitkidəistənilənxəstə-
liyəqarşıdavamlılıqgenlərinidəyişməyə
imkanverir. 
 
Toxumlarınkimyəviüsul
lazərərsizləşdirilməsi 
 
Fizikiüsullarlato-
xumlarınzərərsizləş-
dirilməsi 
(qaynarsudanistifadə) 
 
Toxumlarınzərərsiz-
ləşdirilməsininbiolojiüs
ulu (antibio-
tiklərləişləmə). 
Bitkilərinantibio-
tiklərləçilənməsi 
 
Fitopatogenbakteriyalarınanto-
qonistləriolanmikroorqanizm-
lərlətorpağınzənginləşdirilməsi, 
onlarıntoplanmasıüçünəlverişlişəraitin
yaradılması 
 
 
Bitkiyəmünasibətdəpatogenivir
ulentlikdənməhrumedənbakteri
yaarasıgenköçürmənintətbiqi 
 
Xaricdənvəbaşqarayonl
ardansəpinvəəkinmateri
alınındaşınmasızamanık
arantintədbirləri 
 
Qammaşüalarlatorpağın
dezinfeksiyası 
 
Torpaqların yararlığı 
haqqında biliklərin 
tətbiq edilməsi 
 
Torpağagübrələrin, ocüm-
lədənmikrogübrələrinverilməsi 
(mineralgübrələrinyüksəkdozası
bitkilərinxəstəliklərəqarşıdavam
lılığınıaşağısalır) 
 
BĐTKĐBAKTE-
RĐOZLARI 

98