Đ brahđm cəFƏrov

1
 
 
 
 

2
 
 
 
 
 
Đ
BRAHĐM CƏFƏROV 
 
 
 
 
 
 
 
FĐTOPATOLOGĐYA 
 
 
 
 
 
Azərbaycan  Respublikası  Təhsil  Nazirinin  15  dekabr 
2011-ci  il  tarixli,  2088  nömrəli  əmri  ilə  dərslik  kimi 
təsdiq edilmiş və qrif verilmişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – «Elm» - 2012 
   
 

3
 
 
 
Elmi redaktoru: 
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Naxçıvan  
bölməsinin Bioresurslar Đnstitutunun direktoru, biologiya elmləri  
doktoru, professor, AMEA-nın müxbir üzvü 
Talıbov Tariyel Hüseynəli oğlu 
 
 
Rəyçilər: Amerika Birləşmiş Ştatları Đllinois Universitetinin  
                 Bitki mühafizəsi üzrə professoru 
Məhəmməd Babadost 
 
V.M.Kokova adına Kabardin-Balkar Dövlət Kənd Təsərrüfatı  
Akademiyasının rektoru, Rusiya Federasiyası Aqrar Akademiyasının  
akademiki, Rusiya Federasiyasının əməkdar elm xadimi,  
Rusiya Federasiyasının ali peşə təhsilinin fəxri işçisi,  
kənd təsərrüfatı elmləri doktoru, professor  
Jerukov Boris Xajmuratoviç 
 
K.A.Timiryazev adına MKTA- Rusiya Dövlət Aqrar  
Universitetinin  Bitki mühafizəsi laboratoriyasının  
müdiri, biologiya elmləri doktoru, professor  
Cəlilov Fevzi Seidumeroviç 
 
Qırğızıstan Respublikası Oş Dövlət Universitetinin Elmi işlər və  
beynəlxalq əlaqələr üzrə prorektoru, biologiya elmləri doktoru, professor  
Jumabayeva Taasilkan Tokdomamatovna  
 
Đ
brahim Cəfərov. Fitopatologiya. – Bakı: “Elm”, 2012,  -561 s. 
 
 
Dərslik fitopatologiyanın ümumi və xüsusi hissələrini əhatə edir. Onun ümumi fitopatolo-
giya  hissəsində  bu  elmin  əmələ  gəlməsi  mərhələləri,  elmdə  praktik  istiqamətin  inkişafı,  burada 
azərbaycanlı alimlərin rolu ilə yanaşı, xəstəlik haqqında təlim, patoloji proses və onun mahiyyəti, 
göbələklər, bakteriyalar, viruslar və digər mikroorqanizmlər haqqında müasir məlumatlar öz əksi-
ni  tapmışdır.  Bundan  başqa  ümumi  hissədə  xəstəlik  törədicilərin  müasir  təsnifatda  yeri,  təsnifat 
mövqeyindən  asılı  olaraq  mədəni  bitkilərdə  törətdikləri  patomorfoloji,  fizioloji,  biokimyəvi  pro-
seslər və dəyişkənliklər haqqında məlumatlar onu daha da zənginləşdirir. 
Dərsliyin xüsusi hissəsində tədris proqramına uyğun olaraq çoxlu sayda bitkilərin göbələk, 
bakteriya, virus və s. mənşəli xəstəliklərinin yayılması, zərəri, bioloji inkişaf xüsusiyyətləri, habe-
lə xəstəliklərə qarşı mübarizə tədbirləri öz əksini tapmışdır. 
Dərslik  Azərbaycan  Dövlət  Aqrar  Universitetinin  Aqronomluq,  Torpaqşünaslıq  və  aqro-
kimya  ixtisasları,  eləcə  də  universitetlərin  biologiya  ixtisasları  üzrə  təhsil  alan  çoxsaylı  tələbə, 
magistrant, dissertant, doktorant, müəllim və bu sahədə çalışan mütəxəssislər üçün nəzərdə tutul-
muşdur. Kitab ölkənin müxtəlif bölgələrində fəaliyyət göstərən fermerlər üçün də yararlı ola bilər. 
 
 
 

4
 
 
 
 
 
MÜNDƏRĐCAT 
 
GĐRĐŞ......................................................................................................................7 
 
Fəsil   1 
Bitki xəstəlikləri haqqında ümumi məlumat 
1.1. FĐTOPATOLOGĐYANIN QISA ĐNKĐŞAF TARĐXĐ....................................10 
1.2. ELMDƏ PRAKTĐK ĐSTĐQAMƏTĐN ĐNKĐŞAFI..........................................13 
1.3. FĐTOFATOLOGĐYANIN ĐNKĐŞAFINDA AZƏRBAYCANLI  
       ALĐMLƏRĐN ROLU.....................................................................................14 
1.4. XƏSTƏLĐK HAQQINDA ÜMUMĐ MƏLUMAT........................................18 
1.5. BĐTKĐ XƏSTƏLĐKLƏRĐNĐN TĐPLƏRĐ VƏ SĐMPTOMLARI....................25 
1.6. BĐTKĐ XƏSTƏLĐKLƏRĐNĐN TƏSNĐFATI..................................................38 
 
F ə s i l   II 
Göbələklər – kənd təsərrüfatı bitkilərinin xəstəlik törədiciləridir 
2.1. FĐTOPATOGEN GÖBƏLƏKLƏRĐN BĐOLOGĐYASI................................40 
2.2. GÖBƏLƏKLƏRĐN BĐOLOJĐ XARAKTERĐZƏSĐ.......................................42 
2.3. GÖBƏLƏKLƏRĐN QĐDALANMASI VƏ ÇOXALMASI...........................46 
2.4. GÖBƏLƏKLƏRĐN ĐNKĐŞAF TSĐKLĐ VƏ ONLARIN 
       ĐNKĐŞAFINDA XARĐCĐ MÜHĐT AMĐLLƏRĐNĐN ROLU.........................53 
2.5. GÖBƏLƏKLƏRĐN TƏSNĐFATI..................................................................54 
 
Ə
SAS TAKSONOMĐK QRUPLARIN SƏCĐYYƏSĐ 
2.6. ĐBTĐDAĐLƏR ALƏMĐ – PROTOZOA.........................................................55 
2.7. XROMĐSTA ALƏMĐ – CHROMISTA.........................................................57 
2.8. HƏQĐQĐ GÖBƏLƏKLƏR ALƏMĐ – MYCOTA VƏ YA FUNGĐ...............62 
 
Fəsil  III 
Bakteriyalar -  bitkilərinxəstəliktörədiciləridir 
3.1. BAKTERĐYALARVƏONLARINTÖRƏTDĐKLƏRĐ 
XƏSTƏLĐKLƏR............................................................................................87 
3.2. BAKTERĐOZLARIN ÜMUMĐ SƏCĐYYƏSĐ...............................................88 
3.3. BĐTKĐLƏRĐN BAKTERĐYALARLA YOLUXMASI 
       ZAMANI ƏMƏLƏ GƏLƏN FĐZĐOLOJĐ DƏYĐŞĐKLĐKLƏR.....................90 
3.4. BAKTERĐYALARIN BĐOLOGĐYASI.........................................................93 
 

5
 
 
3.5. BĐTKĐLƏRĐN BAKTERĐOZLARDAN MÜHAFĐZƏSĐ.............................100 
3.6. AKTĐNOMĐSETLƏR VƏ ONLARIN TÖRƏTDĐKLƏRĐ 
       XƏSTƏLĐKLƏR..........................................................................................107 
3.7. FĐTOPLAZMALAR (MĐKOPLAZMALAR)..............................................109 
 
Fəsil  IV 
Viruslar - bitkilərinxəstəliktörədiciləridir 
4.1. VĐRUSLARVƏONLARINTÖRƏTDĐKLƏRĐXƏSTƏLĐKLƏR............115 
4.2. VĐRUSLARIN BĐOLOJĐ SƏCĐYYƏSĐ.......................................................114 
4.3. VĐRUSLARIN YAYILMASI......................................................................117 
4.4. VĐRUS XƏSTƏLĐKLƏRĐNĐN SĐMPTOMLARI........................................119 
4.5. VĐRUSLARIN PATOGENLĐK MEXANĐZMĐ...........................................122 
4.6.FĐTOPATOGEN VĐRUSLARIN NOMENKLATURA VƏ 
       TAKSONOMĐYASI.....................................................................................124 
4.7. VĐRUS XƏSTƏLĐKLƏRĐNDƏN BĐTKĐLƏRĐN MÜHAFĐZƏSĐ...............125 
4.8. VĐROĐDLƏR................................................................................................128 
 
FəsilV 
Bitkixəstəliklərivə onlara qarşı mübarizə üsulları 
5.1. KƏNDTƏSƏRRÜFATIBĐTKĐLƏRĐNĐNXƏSTƏLĐKLƏRĐ 
Đ
LƏMÜBARĐZƏÜSULLARI....................................................................130 
5.2. AQROTEXNĐKĐ MÜBARĐZƏ ÜSULU......................................................131 
5.3. BĐOLOJĐ MÜBARĐZƏ ÜSULU..................................................................134 
5.4. KĐMYƏVĐ MÜBARĐZƏ ÜSULU...............................................................137 
5.5. FĐZĐKĐ-MEXANĐKĐ MÜBARĐZƏ ÜSULU................................................139 
5.6. SELEKSĐYA - TOXUMÇULUQ  ÜSULU.................................................139 
5.7. BĐTKĐ KARANTĐNĐ....................................................................................141 
5.8. ĐNTEQRĐR MÜBARIZƏ ÜSULU...............................................................143 
 
F  ə s i l  VI 
Dənli və dənli-paxlalı bitkilərin xəstəlikləri 
6.1. BUĞDA BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..................................................146 
6.2. ARPA BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ......................................................172 
6.3. QARĞIDALI BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..........................................185 
6.4. ÇƏLTĐK BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..................................................198 
6.5. DƏNLĐ-PAXLALI BĐTKĐLƏRĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ................................206 
6.6. YONCA BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..................................................221 
 
F  ə s i l  VII 
Texniki  bitkilərin xəstəlikləri 

6
 
 
7.1. KARTOF BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.................................................231 
7.2. PAMBIQ BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.................................................246 
7.3. GÜNƏBAXAN BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.......................................260 
7.4. ŞƏKƏR  ÇUĞUNDURU  BĐTKĐSĐNĐN  XƏSTƏLĐKLƏRĐ......................275 
7.5. TÜTÜN BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ...................................................293 
 
F  ə s i l  VIII 
Tərəvəz  bitkilərinin xəstəlikləri 
8.1. KƏLƏM BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..................................................310 
8.2. POMĐDOR BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..............................................329 
8.3. TAĞLI BĐTKĐLƏRĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ...................................................343 
8.4. BADIMCAN VƏ BĐBƏR BĐTKĐLƏRĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.................366 
8.5. SOĞAN VƏ SARIMSAQ BĐTKĐLƏRĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.................383 
8.6. KƏRƏVĐZ FƏSĐLƏSĐ (YERKÖKÜ, KƏRƏVĐZ, CƏFƏRĐ,  
       ŞÜYÜD VƏ CIR HAVUC) BĐTKĐLƏRĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..............402 
 
F  ə s i l  IX 
Meyvə və giləmeyvə bitkilərinin xəstəlikləri 
9.1. TUMLU MEYVƏ BĐTKĐLƏRĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.............................414 
9.2. ÇƏYĐRDƏKLĐ MEYVƏ BĐTKĐLƏRĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ...................440 
9.3. ÜZÜM BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.....................................................474 
9.4. ÇĐYƏLƏK BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ...............................................493 
9.5. QARAĞAT BĐTKĐSĐNiN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..............................................506 
9.6. MORUQ BĐTKĐSĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ..................................................512 
9.7. SĐTRUS BĐTKĐLƏRĐNĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.............................................519 
9.8. SUBTROPĐK BĐTKĐLƏRĐN XƏSTƏLĐKLƏRĐ.........................................533 
 
Ə
DƏBĐYYATLAR............................................................................................546 
Xəstəlik törədicilərin latın adlarının göstəricisi................................................550 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

7
 
 
 
 
 
 
GĐRĐŞ 
 
Son onillikdə həyatın müxtəlif sahələrində ölkəmizin qazandığı nailiyyətlər 
təhsilimizdən də yan keçməmişdir. 
2010-cu  ildən  tamamilə  Boloniya  prosesinə  qoşulan  Azərbaycan  təhsili 
Avropanın ən ali dəyərlərinə inteqrasiya etməkdədir.Kredit təhsil sistemi ali mək-
təbdə  çalışan  hər  bir  müəllimdən  keyfiyyətcə  dəyişilməyi  tələb  etməklə,  müasir 
təhsil texnologiyaları və informasiya sistemlərindən layiqincə istifadə edə bilməyi 
qarşıya bir məqsəd kimi qoyur. Təhsilin müasir müstəviyə keçidi tələbələrin ana 
dilində yazılan dərsliklərə, dərs vəsaitlərinə, metodiki tövsiyələrə tələbatının ödə-
nilməsindən  keçir.  Elə  bu  baxımdan  “Fitopatologiya”  fənni  üzrə  müasir  tələbat-
lara cavab verən dərsliyin yasılması məqsədə müvafiq hesab edilməlidir. 
Fitopatologiya yunan sözü olub (phyton-bitki, pathos – xəstəlik, loqos – elm 
deməkdir)  bitki  xəstəliklərindən  bəhs  edir.  Đnsanları  ta  qədim  zamanlardan  yük-
sək məhsul almaq yolunda çaşdıran məsələlərdən biri də digər canlı orqanizmlər 
kimi  bitkilərin  də  xəstələnməyidir.  Bitki  xəstəlikləri  mürəkkəb  patoloji  proses 
olub, son nəticədə  canlı  orqanizmin zəifləməsi, onda patomorfoloji, patofizioloji 
və biokimyəvi proseslərin posulması ilə xarakterizə edilir. Bu zaman məhsuldar-
lıq  aşağı  düşür,  istehsal  edilən  kənd  təsərrüfatı  məhsullarının  keyfiyyəti  pisləşir, 
ə
mtəəlik qabiliyyəti zəifləyir. Bəs bitki nədən xəstələnir? Burada çoxsaylı amillər 
qarşısında dünyanın hətta inkişaf etmiş ölkələrinin alimləri və tədqiqatçıları belə 
çaş-baş qalırlar. Son illər dünyada baş verən iqlim dəyişkənlikləri, katakilizmlər, 
ekoloji tarazlığın pozulması və bəzən nəzarətdən çıxması, daha çoxlu sayda abio-
tik  və  biotik  stress  amilləri  göstərilən  prosesləri  daha  da  sürətləndirir.  Dünyanın 
bir  tərəfində  yay  aylarında  leysan  yağışları  tökür,  qar  yağır,  çaylar  məcrasından 
çıxır,  digər tərəfində meşə yanğınları ara vermir, havanın gündəlik orta  hərarəti 
40-45
0
C-dən aşağı düşmür. Afrikada aclıqdır, Asiyanın bir çox ölkələrində ərzaq 
qıtlığıdır, Amerika və Avropanın yüksək elmi bəzən təbiətin şıltaqlıqları ilə baca-
ra bilmədiyindən minlərlə hektar kənd təsərrüfatı sahələri ya yanır, ya da su altın-
da qalır. Bütün bu problemlər azmış kimi minlərlə mikroorqanizmlər öz qidalan-
malarını təmin etmək üçün kənd təsərrüfatı sahələrinə daim hücumlar etməkdədir. 
Göbələklər, bakteriyalar, viruslar, viroidlər, aktinomisetlər, fitoplazmalar, rikket-
silər, ali  çiçəkli parazitlər və s. xəstəliklərin baş  verməsində birbaşa iştirak edir-
lər.  Ədəbiyyat  mənbələrinin  məlumatlarına  əsasən  baş  verən  xəstəliklərin  70-
80%-i məhs göbələklərin payına düşür. Lakin son illər dünyanın müxtəlif ölkələ-
rindən  daxil  olan  məlumatlar  və  şəxsi  müşahidələrimiz  göstərir  ki,  bakteriya  və 
virus  mənşəli  xəstəliklərin  sayı  artmaq  tendensiyası  ilə  davam  edir.  Hazırda  elə 

8
 
 
yabanı və ya mədəni bitki tapmaq mümkün deyildir ki, onda 3-4, bəzən daha cox 
bakteriya və virus mənşəli xəstəliklərə rast gəlinməsin. Bütün bununla yanaşı son 
illər  abiotik  stress  amillərinin  təsiri  altında  da  çoxlu  xəstəliklər  əmələ  gəlmək-
dədir. Abiotik stress amilləri fiziki və kimyəvi olmaqla 2 böyük qrupa bölünürlər. 
Đş
ıq  çatışmazlığı,  hədsiz  işıqlanma,  işıqlanmanın  uzunluğu,  ultrabənövşəyi  və 
ionlaşdırıcı şüalanmalar, buz qabığı, elektromaqnit şüaları, külək, dolu və c. kimi 
fiziki, rütubət, oksigen və qida müddələrinin çatışmazlığı, duzların  yüksək kəsa-
fətliyi,  ağır  metallar,  torpaq  məhlulunun  reaksiyası  kimi  kimyəvi  stress  amilləri 
də  bitkilərin  xəstələnməsinə,  onların  daim  stress  vəziyyətində  qalmasına  səbəb 
olurlar.  Bu  nöqteyi  nəzərdən  fiziki  və  kimyəvi  abiotik  stress  amillərinin  təsiri 
altında baş verən xəstəlikləri qeyri-parazit xəstəliklər adlandırırlar. 
Biotik  stress  amillərinin  qrupuna  daxil  olan  göbələk,  bakteriya,  virus  və  s. 
mikroorqanizmlərin  törətdikləri  xəstəlikləri  isə  parazit xəstəliklər  kimi  dəyərlən-
dirirlər. Parazit və qeyri –parazit xəstəliklər arasında kəskin sərhəd  yoxdur. Tor-
paq,  hava  və  suda  hər  hansı  bir  amilin  çatışmazlığı  və  ya  artıqlığı  bütövlükdə 
bitkini zəiflədir, bu zaman ətrafda olan çoxsaylı patogen orqanizmlər ona hücum 
edir və nəticədə patoloji proses başlayır. 
Fotopatologiyanın öyrənilməsi zamanı qeyri-parazit və parazit xəstəliklərin 
dinamikası izlənməli, xəstəliyin inkişafına və ya onun depresiya getməsinə səbəb 
olan amillər aydınlaşdırılmalı, patogenin inkişafının qarşısını alan tədbirlər kom-
pleksi həyata keçirilməlidir. Əks təqdirdə epifitotiyalar və ya xəstəliklərin kütləvi 
inkişafı baş verir. Dünən bu və digər ərazi üçün yad olan xəstəlik törədici yayılma 
arealını genişləndirir və tədqiq olunan ərazi üçün populyar bir növə çevrilir.  
Bu  baxımdan  fitopatologiya  digər  praktiki  və  nəzəri  elm  sahələri  kimi  bir 
sıra bölmələri özündə birləşdirir: 
-simptomologiya; 
-etiologiya; 
-patoloji morfologiya, anatomiya, fiziologiya və biokimya; 
-epifitotologiya; 
-bitkilərin immuniteti; 
-gigiyena, profilaktika və terapiya. 
Fitopatologiyanın yuxarıda göstərilən bölmələri üç blok məsələləri  özündə 
birləşdirir: 
1.Bitkinin fərdi xəstəlikləri ilə əlaqədar suallar məcmusu- xəstəlik törədici-
ləri,  bitkidə  onların  inkişafı,  həssas  və  davamlı  bitkilərin  yoluxmaya  cavab 
reaksiyası; 
2.Populyasiyalarda bitki xəstəlikləri, təbii fitosenozlarda və aqrosenozlarda 
epifitotiyaya təsir edən amillər; 
3.Diaqnostika,  hesabat,  proqnoz  və  bitkilərin  mühafizəsi  ilə  əlaqədar  da-
vamlı sortların seleksiyası da daxil olmaqla tətbiqi tədqiqatlar bloku. 

9
 
 
Bütün bunlara rəğmən bitki xəstəliklərinin zərəri həddindən artıq böyükdür. 
Bəzən bu rəqəmləri təsəvvür etmək belə çətindir. Bu gün dünyada və ölkəmizdə 
ə
rzaq təhlükəsizliyi birinci yerdə durur. Azərbaycan insanının təhlükəsiz ərzaq tə-
minatında  birbaşa  iştirakı  olan  bu  günün  tələbəsi,  sabahın  isə  mütəxəssisi  bütün 
bunları unutmamalı, həm bioloji, həm də kənd təsərrüfatı elmi olan fitopatologi-
yanın öyrənilməsində öz səylərini əsirgəməməlidir. 
Xəstəlik törədicilərin arealı daim genişlənir. Dünən iqtisadi baxımdan əhə-
miyyətsiz hesab edilən növlərin zərərvermə həddi yüksəlir. Torpaq- iqlim şəraiti, 
bitkinin  becərilmə  texnologiyası,  bu  və  ya  digər  xəstəlik  törədiciyə  qarşı  sortun 
həssaslığı  və  ya  davamlılığı  xəstəliyin  arealının  genişlənməsində,  zərərvermə 
həddinin  artmasında,  nəhayət  simptomologiya  və  epifitotologiyada  öz  sözünü 
deyir.  Müxtəlif  xəstəlik  törədicilərin  əmələ  gətirdikləri  oxşar  simptomlar,  bəzən 
son  nəticədə  patogenin  düzgün  diaqnoz  edilməməsi  nəticə  etibarı  ilə  mübarizə 
tədbirlərinin də səmərəliliyini aşağı salır. Hələ qədim zamanlardan məlumdur ki, 
min dərdin min bir də dərmanı da vardır.  Bu baxımdan bitki xəstəliklərinə qarşı 
mübarizə  üsulları  da  çox  şaxəlidir.  Bitkilərin  normal  böyüməsi  və  inkişafını  sti-
mullaşdıran aqrotexniki tədbirlər kompleksi nəticəsində müxtəlif mənşəli xəstəlik 
törədicilərin  inkişafını  azaltmaqla,  ekoloji  təmiz məhsul  alınmasına  yardımçı  ol-
maq  günün  ən  aktual  məsələlərindən  biridir.  Lakin  onunla  yanaşı  bioloji,  fiziki-
mexaniki, kimyəvi, karantin tədbirləri elmi əsaslarla tətbiq etməklə, inteqrir mü-
barizənin ümumi sistemə daxil olması yüksək bioloji səmərəliliyi təmin edə bilir. 
Hörmətli  oxucu  !  Bu  bir  dərslikdir,  fitopatologiyanın  müxtəlif  bölmələrini 
özündə təcəssüm etdirir. Kitab 3 illikzəhmət nəticəsində ərsəyə gəlmiş, sahə üzrə 
ə
n son yeniliklərin verilməsinə, onun oxunaqlı və məzmunlu olmasına səylər gös-
tərilmişdir. Kitabda əksər xəstəliklərin rəngli fotoşəkilləri verilmişdir. Bu fotoşə-
killərin  bir  qismi  müəllif  tərəfindən  çəkilmiş,  bir  qismi  isə  internet  saytlarından  
götürülmüşdür.  Hər  bir  şəkilin  müəlliflik  hüququna  hörmət  edilərək  onların  ya 
soyadları,  ya  da  saytın  ünvanı  göstərilmişdir.  Hesab  edirik  ki,  müxtəlif  xəstəlik-
lərin  simptomlarını  əks  etdirən  bu  rəngli  fotoşəkillər  fitopatologiyanı  tələbələrə 
daha asan başa düşməyə kömək edəcəkdir. Müəllif olaraq bütün fotoşəkilləri in-
ternet saytlarında  yerləşdirən insanlara çox sağ ol deyir,  gələcək  fitopatoloqların 
yetişməsi üçün göstərilən bütün səylərə görə mütəxəssislərə təşəkkür edirik. Onu 
da qeyd etmək istəyirəm ki, dərsliyə rəy verən hörmətli professorların təklifləri və 
göstərdikləri nöqsanlar kitab nəşrə hazırlanarkən nəzərə alınmışdır. 
Dərslik ilə əlaqədar bütün təklif və iradlarınızı aşağıdakı elektron ünvana 
göndərə bilərsiniz: 
e-mail: [e-mail] 
 
 
 

10
 
 
 
 
Fəsil   1 
 
Bitki xəstəlikləri haqqında ümumi məlumat 
 
1.1. FĐTOPATOLOGĐYANINQISAĐNKĐŞAFTARĐXĐ 
 
Fitopatologiyanıninkişafıqədimzamanlaratəsadüfedir. 
Đ
nsanlarhərvəcləəkibbecərdikləriməhsulunmüxtəlifamillərnəticəsindəitkiyəgetməs
ininsəbəb-lərinibaşadüşməyəçalışırdılar.  Lakinbuelədəasanməsələdeyildi.  Yal-
nızXVIIəsrinortalarındaRobertHukvəMarçelloMalpiqiilkdəfəgöbələyiböyütməklə
qızılgüldəpasxəstəliyinintörədicisinimüşahidəetdilər. 
Sadəcəolaraqhəminalimləronusərbəstorqanizmkimiqəbuletməyərək, 
bit-
kininhəyatfəaliyyətininməhsuluhesabedirdilər. 
Göbələklərintəbiətialimlər, 
tədqiqatçılarüçünqaranlıqolaraqqalırdı. 
FransızbotanikiM.Tullet 
1775-ciildətəsdiqetdiki, 
sürmə-buğdatoxum-
larınınsürmətozuiləzibillənməsininnəticəsidir, 
butozisə 
-«yoluxdurucuzə-
hər»inötürülməsindəfəalagentdir, 
eləonuntəsirialtındadasünbülqaraküt-
ləyəçevrilir. 
1807-ciildədigərfransızbotanikiBenediktPrevoeksperimentlərləsübutetdiki, 
sürməxəstəliyinininkişafınınsəbəbiparazitgöbələkdir. 
Tədqiqatçıalimgöbələyinbitkiyədaxilolmasıprinsiplərini, 
oradainkişafınıtəsəvvüretmədənhə-
minxəstəliyəqarşımübarizəməsələlərinidüşünürdü. 
BenediktPrevobuğdato-
xumlarınınmiskuporosuvəmiskarbonatladərmanlanmasıiləəlaqədarbirsıratəcrübəl
ə
rqoyaraq, 
müəyyənləşdirdiki, 
toxumlarındərmanlanmasısürməiləmü-
barizədəsəmərəlidir. 
Beləliklə, 
Prevodeməkolarki, 
buğdanınbərkvəyaiylənənsürməxəstəliyiiləmübarizəprobleminihəlletdi. 
UzunmüddətmüxtəlifölkəbotanikləriAvstriyaalimiFransUnqerindün-
yagörüşününtəsirialtındaidilər. 
Beləki, 
Unqerhesabedirdiki, 
bitkişirələrininxəstəlikvəziyyəti- 
xəstəliyinsəbəbidir, 
göbələkorqanizmləriisə- 
onlarınnəti-cəsidir. 
XəstəliklərintörənməsiiləəlaqədartədqiqatlardayarananmüəyyənxəttyalnızX
IXəsrinotuzuncuillərininaxırlarına, 
qırxıncıillərinəvvəllərinətəsadüfedir. 
Alimləribitkinininkişafınınfərdiliyivəhüceyrəviquruluşununproblem-
ləridahaçoxcəlbetməyəbaşladı. 
Bubaxımdanyeniistiqamətfiziolojibotanikaadınıaldı. 

11
 
 
Tədricənfiziolojitədqiqatlargöbələklərhaqqındaolanelmə-mi-
kologiyayadasirayətedirvəonaistiqamətlənirdi.  Budövrdəikiistiqamətelm  üçün 
daha bö- 
yükəhəmiyyətkəsbedirdi: 
1) Göbələklərininkişaftsiklininöyrənilməsi; 
2) Parazitnövlərintədqiqivəbitkixəstəlikləriningedişindəonlarınrolu. 
ParisAkademiyasınınüzvi, 
professor, 
fransalıalimbotanikLuiReneTül-
yansürmə, 
pas, 
unluşehvəbaşqaxəstəliklərintörədiciləriolangöbələklərinin-
kişaftsikliniöyrəndi. 
TədqiqatçıalimözqardaşıŞarlTülyaniləbirlikdəpleo-
morfizmhadisəsini 
– 
yənieynigöbələyinmüxtəlifsporvermətipləriniöyrəndilər. 
Pleomorfizminkəşfinəqədərsporverməninhərbirformasısərbəstgö-
bələknövükimibaxılırdı. 
Eləhallardasporverməformalarınınmor-
fologiyasıkəskinşəkildəfərqləndirilirdi, 
onlarımüxtəlifcinslərə, 
fəsilələrə, 
həttasiniflərəaidedirdilər. 
Tülyanqardaşlarınınənböyükxidmətiondanibarətol-
muşdurki, 
onlargöbələk-lərininkişafprosesləriniməhzsporlarıncücərmə-
sindənbaşlamışdılar. 
Alimlərunluşehxəstəliklərinitörədəngöbələklərinmisa-
lındasporverməninmüxtəliffor-malarıarasındaəlaqəolduğunumüəyyənetdilər. 
Onlarsübutetdilərki, 
oidiumgöbələyiunluşehxəstəliyinitörədən 
–Blumeria 
graminis inkişafmərhələlərindənbiridir. 
Tülyanqardaşlarınınişlərindənsonraqəbulolunduki, 
pasgöbələklərininikisərbəstqrupumövcuddur: 
piknidvəetsidədaxilolmaqlaetsisporverməmərhələsi, 
uredinioiləteliomər-
hələləriözündəbirləşdirənuredinosporvermə. 
LakinbuikiböyükqruparasındaolanəlaqələriaçmaqTülyanlaranəsibolmadı. 
ElmifitopatologiyanınintensivinkişafıXIXəsrinortalarındanbaşlanmışdır. 
Mikroskopunyaranması,  ÇarlzDarvinin  (1809-1882)  təkamülnəzəriyyəsininkəşfi, 
hüceyrəhaqqındatəlimvəs. 
elmiinkişafabaşlanğıcverdi. 
FransızalimiLuiPaster 
(1822-1895), 
almanmikrobioloquRobertKoxun 
(1843-1910) 
işlərixüsusiəhəmiyyətkəsbedirdilər. 
Onlarmikroorqanizmlərinmayelərdəöz-
özünəəmələgəlməsikonsepsiyasınırəddedərək, 
xəstəliklərinbaşverməsininpa-
razitarnəzəriyyəsinəbaşlanğıcvermişoldular.  Lakinelmifitopatologiyanınformalaş-
masındahəlledicirolalmanmikoloquHenrixAntondeBariyəməxsusdur. 
1861-ciildəAntondeBarikartofunfitoftorozxəstəliyihaqqındaelmi 
ə
sə-rini 
dərcetdirdi.  BuxəstəliyininkişaftarixiAvropaüçünçoxağırdır.  Fitoftorozxəstəli-
yinintəsirindənkartofbitkilərininkütləvisurətdəməhvolmasıhələXIXəsrin 
30-
cuillərindənməlumdur. 
1843-cüildəxəstəlikQərbiAvropadafəlakət 
xarakteridaşıyırdı.  1845  və  1847-ciillərdəfitoftorozBöyükBritaniya,  Belçika, 
Fransa,  Almaniyanınqərbhissəsi,  Rusiyanınşimal-qərbindəbecərilənəksər  kar-
tofsahələriniyoluxdurmuşdu. Bunuinsanlarbirbədbəxtlikkimiqəbuledirdilər. 

12
 
 
AntondeBarinintədqiqatlarıxəstəliyinsəbəbləriniaçmağaşəraityaratdı, 
o, 
xəstəliyininkişafprosesinisəciyyələndirdi, 
xəstəliktörədicini 
[Phytophthora 
infestans  (Mont.)  de  B.]aşkaretdi.  Alimxəstəliyininfeksiontəbiətiniaydınlaş-
dırmaqüçünilkdəfəbitkilərinsüniyoluxdurulmasımetodundanistifadəetdi. 
Onuntəcrübələrigöbələyinbiologiyasınınöyrənilməsinəyardımçıoldu. 
Tədqi-
qatlarlaxəstəliktörədicininbitkiyədaxilolmaxüsusiyyətləri, 
orqanizmdəyayıl-
maxarakteri, 
böyüməsivəinkişafıtəsdiqləndi. 
AntondeBarisahibbitkinincanlısəthindəsporlarıcücərdərək, 
mitselintoxumayadaxilolmasınıizlədi.  Sonrakımərhələdəonunüzərindəkonididaşı-
yanlarlakonidiləridəmüşahidəetdi. 
A.deBari, 
M.S.Voronin, 
onlarınşagirdlərivəardı-
cıllarıfitopatologiyanınelmiəsasınıyaratdılar. 
Alim-
lərindiqqətmərkəzindəyalnızgöbələklər  –  bitkilərinxəstəliktörədiciləridururdular. 
Yenixəstəliklərhaqqındaməlumatlartezbirzamandatoplandı. 
Bunlarınhamısınıntörədicilərifitopatogengöbələkləridi 
(kar-tofdafitoftoroz, 
üzümdəmildyu, 
kələmdəkila, 
dənlitaxıllardasürməvəbirçoxbaşqaları). 
Buxəstəliktörədicilərihaqqındaaparılantədqiqatlargöbələklərinpa-to-
genliyihaqqındabilikləridahadamöhkəmləndirirdi. 
XIXəsrin 
60-
cıillərindəfitopatoloqvəmikrobioloqlarsübutetməyəçalışdılarki, 
bitkilərinfito-
patogenbakteriyalarlayoluxmasınımümkünsüzhesabedir, 
beləbakteriyalarınvarlığınaetirazedirdilər. Lakin zaman öz sözünü deyirdi. 
Bakteriozlarhaqqındatəlimvəonunyaradılma-
sındagərginzəhmətiolanamerikalıfitopatoloqErvinSmitdir 
(1854-1927). 
O, 
nəinkiəksərbitkilərinbakte-riozmənşəlixəstəlikləriniöyrəndi, 
həmdəfitopatolojitədqiqatlardabakteriolojimetodikalarıişlədi. 
Beləliklə, 
bakteriologiyafitopatologiyadasərbəstistiqamətkimiformalaşdı. 
1915-ciilüçünartıq 
144 
cinsəmənsubbitkilərdəfitopa-
togenbakteriyalartapılmışdı. 
XIXəsrin 
20-
ciillərindəisəbitkilərdəqeydəalınanbakteriozlarınsayı, 
heyvanvəinsanlardakıbakteriozlardanartıqidi. 
XIXəsrinsonlarındafitopatolojitədqiqatlardadahabirobyekt-yenipato-
genlərqrupu  –  viruslarüzəçıxdı.  1892-ciildəRusiyadaD.Đ.Đvanoski  (1864-1920) 
tütününxəstəliyinininfeksiontəbiətinieksperimentlərləsübutetdivəqeydəaldıki, 
həminxəstəliyintörədicisibakterialfiltrvasitəsiləötürülməqabiliyyətinəmalikdir. 
Yənixəstəbitkininşirəsibakterialfiltrdənkeçdikdəinfeksiyalılığınısaxlayır. 
D.Đ.Đvanovskinintəcrübələrini 
1898-ciildəhollandmikrobioloquM.Beyer-
niktəkraretdi. 
O, 
tütününxəstəliyinintörədicisinifiltrləşənvirusadlandırdı.Bit-
kixəstəliktörədiciləriarasındaviruslarınrolununmüəyyənləşdirilməsifitopato-
logiyadadahabiristiqamətə 
– 
virusologiyaelminətəkanverdi.Bitkilərdərastgəlinənvirusmənşəlixəstəliklərinöyrə

13
 
 
nil-
məsindəməşhuramerikalıbiokimyaçıvəvirusoloqĐ.Stenlininxidmətləriəvəzsizdir. 
Y.Stenlivirushissəcikləriniayır-
maqüçünfermentzülallarıntəmizlənməsindəkimyəvimetodlardanistifadəet-mişdir. 
Artıq  kənd  təsərrüfatı  bitkilərinin  xəstəlik  törədiciləri  arasında  yuxarıda 
göstərilən  mikroorqanizmlərlə  yanaşı,  viroidlər,  fitoplazmalar,  aktinomisetlər, 
rikketsilər və s. də ayrıca bir qanad kimi patoloji proseslərin əmələ gəlməsində və 
gedişatında iştirak edirlər.