Đ brahđm cəFƏrov

1.2. ELMDƏPRAKTĐKĐSTĐQAMƏTĐNĐNKĐŞAFI 
 
XXəsrinəvvəllərindəartıqfitopatologiyadaxəstəliklərinöyrənilməsiüsul-ları, 
xəstəliktörədicilərihaqqındaməlumat, 
onlardanbəzilərinəqarşımübarizətədbirlərivaridi. 
Sonrakıdövrdəodahapraktikistiqamətgötürdü. 
Bitkilərinxəstəlik-
lərdənmüdafiəsiüçünəllərindəngələnhərşeyiedirdilər. 
Lakinəksərhal-
lardabucalışmalarsəmərəverəbilmirdi. 
1802-ciildəKarolIIIGeorgininbağba-
nıVilyamForsaytmeyvəbitkiləriniunluşehxəstəliyindənqorumaqüçünəhəng-
kükürdhəlimindənistifadəetdivəxəstəliktörədicininvurduğuzərəriəhəmiy-
yətlidərəcədəaşağısalabildi. 
Təxminəneləhəmindövrlərdəmüxtəlifbitkilərixəstəliklərdənqorumaqüçünkükurdü
nsarırənglisuspenziyasındanistifadəedilmişdi. 
GöbələklərüçünmispreparatınıntoksikiolmasınıhələBenediktPrevo 
(1755-
1819) 
müəyyənetmişdi. 
Bununardıncabirneçədigərtədqiqatçılardasəthiolaraqmisbarədəfikirlərsöyləmişdil
ə
r. 
Lakinmispreparatınıngöbələklərətəsiriiləəlaqədartədqiqatlardaənböyükəməkfrans
alıalimA.Millardeyə 
(1838-1902) 
məxsusdur. 
A.Millardeilkdəfəmistərkibli 
«bordo»  məhlulunuüzümdəmildyuxəstəliyinintörədicisiPlasmopara viticola Berl. 
et de Toni-yəqarşıtətbiqetdi. Tədricənkimyəvimühafizəvasitələrininarsenalıgeniş-
lənməkdədavamedir, 
ar-
tıqbirsıraüzvimənşəlidigərfungisidlərdəndəistifadəüçünyararlanırdılar. 
Xəstəliktörədicininvəyasahibbitkininizoləolunmuşqaydadaöyrənilmə-
sininfərqindəolanbirqrupalimlərtədqiqatlarınıdahada  genişləndirərək,  sahibbitki, 
parazitvəətrafmühitamillərikontekstindəbuməsələlərədiqqətedirdilər. 
BuistiqamətininkişafındaböyükrolrusiyalıalimT.D.Straxovaməxsusdur. 
Onuntədqiqatlarıaydınşəkildəgöstərdiki, 
aqrotexnikanın 
(gübrələmə, 
səpinmüddətivəbaşqaları)  ayrı-ayrıelementləridənlibitkilərinsürməxəstəliyiiləyo-
luxmasınagüclütəsirgöstərir. 
Müvafiqolaraqaqrotexnikanıdəyişərək, 
parazitvəsahibbitkininqarşılıqlıəlaqələriniarzuolunanistiqamətəyönəltməkolar. 

14
 
 
Ali-mintədqiqatlarınınnəticələribitkilərinxəstəliklərdənqorunmasıtədbirlərisiste-
minədaxiledilmişdir. 
FitopatologiyaelminininkişafındatədqiqatçıalimA.A.Yaçevskininxid-
mətləriəvəzsizdir. 
O, 
1901-ciildəPeterburqşəhərindəRusiyaüçünilkmikobio-
lojivəfitopatolojistansiyanıyaratdı, 
1907-ciildəisə 
«mikrobiologiyavəfitopa-
tologiya»  üzrəBürotəsisetdi.  Sonrakıillərdəhəminbüroümumittifaqelmi-  təd-
qiqatbitkimühafizəinstitutununmikologiyavəfitopatologiyaşöbəsinəçevrildi. 
BulaboratoriyabirçoxillərərzindəkeçmişSovetlərĐttifaqınınmüxtəlifbölgələ-
rindəçalışanmikoloqvəfitopatoloqlarıbirləşdirərəkelmimərkəzəçevrildi. 
A.A.Yaçevskinintələbələridönmədənfitopatologiyanıninkişafınaöztöv-
hələriniverirdilər. BunlarıniçərisindəA.S.Bondartsev, S.Đ.Vanin, V.Q.Tranşel və 
digərlərifərqlənirdilər. 
Onlarıntədqiqatsahələriçoxsahəliolmaqla, 
klassiktəd-
qiqatlarınaparılmasıüçünəhəmiyyətliidi. 
XIXəsrinsonuXXəsrinəvvələrimikologiyavəfito-
patologiyaelmlərinindönməzinkişafıiləyaddaqalmışdır. 
Artıqnəinkixəstəliktörədicilərinözü, 
eləcədəonlarınixtisaslaşmışformalarıöyrənilirdi. 
Đ
sveçalimiY.EriksonvəprofessorA.A.Yaçevski  1894-cüildəbir-birlərindənxəbər-
sizmüəyyənetdilərki, 
xətlipasxəstəliyinintörədicisinin(Puccinia 
graminis 
Pers.)müxtəlifnövdənlibitkiləriyo-
luxmaqxüsusiyyətinəgörəfərqlənənbirneçəfiziolojiformalarımövcuddur. 
1917-ciildəamerikalıalimE.Stekmen 
«ras» 
adlanandahakiçikfiziolojiformanınvarlığınıaşkaretdiki, 
buraslarmüxtəlifsortlarıyoluxmaqxüsusiy-yətinəgörəfərqlənirlər. 
Müəyyənmüddətsonrafiziolojiixtisaslaşmışformalarıbirçoxdigərgöbələklər, 
bakteriyalarvəçiçəkliparazitlərüçündəkəşfedildi. 
AliçiçəklibitkilərinparazitizminiĐsakQriQoryeviçBeylin 
(1883-1965) 
öyrənmişdir. 
BitkilərinimmunitetihaqqındatəlimlərüzrəilkcəhdlərrusalimiN.Đ.  Va-vilova 
(1887-1943) 
məxsusdur. 
«Đnfeksionxəstəliklərəqarşıbitkilərinimmuni-teti» 
adlımonoqrafiyasındaalimbitkilərdəimmunitetəmələgəlməsininqanunauyğun-
luqlarınıtəyinedənəsasvəziyyətiformuləetdi, 
immunitetüçünselek-
siyanınəsaslarınıqoydu. 
N.Đ.Vavilovbitkiimmunitetininonungenetikxüsusiy-
yətləriiləəlaqəliolduğunudönmədəngöstərirdi. 
Aliminyolunudigərləri, 
ocüm-
lədən,P.M.Jukovski, 
M.S.Dunin, 
D.D.Verderevski, 
B.A.Rubin, 
K.V.Popkovavəbaşqalarıdavametdirərəkbitkiimmu-
nitetininəsaslarınıyaradabildilər. 
BakterialxəstəliklərintədqiqindəM.V.Qorlenko, 
mikobiolojitədqiqat-
lardaM.K.Xoxryakovunişlərigələcəkfitopatoloqlarnəsliüçünörnəkdir. 
 

15
 
 
1.3. FĐTOFATOLOGĐYANINĐNKĐŞAFINDAAZƏRBAYCANLI 
ALĐMLƏRĐNROLU 
 
Ölkəmizinrəngarəngtorpaq-iqlimşəraiti, 
yabanıvəmədənibitkiflora-
sınınzənginliyiburadamüxtəliftoksonomikqruplaradaxilolangöbələkalə-
minindəformalaşmasınasəbəbolmuşdur. 
BunöqteyinəzərdənAzərbaycanda-
immüxtəlifölkələrdənolantədqiqatçıalimlərindiqqətinicəlbetmişdir. 
Bu-
nabaxmayaraqrespublikamızdamikolojifloranınöyrənilməsiXXəsrinəvvəl-
lərinəqədərepizo-dikvətəsadüfixarakterdaşımışdır. 
Ə
ksərhallardaisəgöbə-
ləklərinvəgöbələkmənşəlixəstəliklərintədqiqinəmütəxəssismikoloqvəyafitopa-
toloqlartərəfin-dəndeyil, 
floristiktədqiqatlaraparanbotaniklərtərəfindəncəhdləredilmişdir.Bunarəğmən 
1927-ciiləqədərmüəyyənmikolojimateriallartoplanmışdır.  
V.Đ.Ulyanişevə  (1952)  görə  Azərbaycanda  ən  böyük  mikoloji  herbari  ma-
terialı A.B.Şelkovnikov tərəfindən toplanmış, bu materialların işlənməsində bota-
nik  N.N.Voronixin  də  iştirak  etmişdir.  Bundan  əlavə  az  miqdarda  mikoloji  ob-
yektlər  F.N.  Aleksenko,  N.N.Speşnev,  N.N.Voronixin,  Y.E.Kuşke,  P.Đ.Naqornıy 
və digərləri tərəfindən toplanmışdır. 
1914-cüildəY.Đ.VoronovNaxçıvanMuxtarRespub-
likasınınNaxçıvanvəCulfarayonlarınınətrafındailkgöbələknümunələriniyığmışdır. 
Tədqiqatçıtərə-findənsürməvəpasgöbələklərinəaidedilən 
6 
növmüşahidəedilmişdir.  Həminnövlərhaqqındaməlumatlar  1915  və  1923-
cüillərdə «Qafqazmikoflorasıhaq-qındaməlumatlar» toplusundanəşretdirilmişdir. 
Azərbaycandaəsaslımikolojitədqiqatlarınbaşlanmasıisəgörkəmlimiko-
loqalim, 
ölkəmizdəmikologiyaelmiməktəbininbanisi, 
Azərbaycanmiko-
biotasıüzrəçoxcilidliəsərləriiləAzərbaycanıXXəsrinIIyarısındadünyami-
kologiyaelmininönsıralarınaçıxaranValeriĐvanoviçUlyanişevinadıiləbağ-
lıdır.1927-ciildəölkəmizdəişləməyədəvətedilmişV.Đ.UlyanişevAzərbay-
canınkəndtəsərrü-fatıüçünmühümsayılanbirsıraproblemlərintədqiqi, 
ocümlədənpambıqdavilt, 
hommozxəstəliklərinə, 
dənli-taxıllardavəmeşədəpa-
razitlikedəngöbələklərəqarşımübarizəüsullarınınişlənibhazırlanmasıiləməşğulolm
uşdur.1937-ciildəakademikA.A.Qrossheymintəklifiiləo, 
BotanikaĐnstitutu-
naişəqəbuledilmişvəhəminildən 
1992-ciiləkimiAzərbaycandamikologiyaelmi-
ninyaranması, 
inkişafı, 
mikolojiherbarimateriallarınınyradılması, 
millikadrlarınhazırlanma-sındaböyükişlərgörmüşdür.Alimgöbələklərüzrətəd-
qiqatlarınıAzərbaycandamikologiyasahəsindəilkmonoqrafiyakimi1952-1962-
ciillərdə  «Azərbaycanmikoflorası»  adıaltında  3  cilddə  (4  kitab)  çapetdirir.  Aka-
demikinperonosporagöbələklərininöyrənilməsinəhəsrolunan  4-cücildəsəri  1967-
ciildənəşredil-mişdir. 

16
 
 
AkademikV.Đ.Ulyanişevöztədqiqatlarındabölgəçərçivəsindənçıxaraq, 
XXyüzilliyin 
60-cıillərində 
«SSRĐsürməgöbələklərinintəyinedicisi», 
sonralarisəakademikV.F.Kupreviçləbirgə 
«SSRĐ-ninpasgöbələklərinintəyin-
edicisi» 
monoqrafikəsərlərininəşretdirmişdir.Aliminrəhbərliyialtındarespublikamızda  12 
namizədlik, 3 doktorluqdissertasiyalarımüdafiəedilmişdir. 
ArtıqXXəsrinortalarındaAzərbaycandamikolojitədqiqatlarlayanaşıfito-
patolojiişlərdəsürətləaparılmağabaşlayır.1950-ciillərdəC.B.Aslanov, 
S.Q.Abdullayev, 
X.A.Đsmayılov, 
S.R.Cəfərovvədigərləribuvəyadigərkəndtə-
sərrüfatıbitkilərininxəstəlikləriniöyrənir, 
onlaraqarşımübarizətədbirlərisiste-
miniişləyibhazırlayırlar. 
Azərbaycanmikologiyasıvəfitopatogiyasıelmlərininəndəyərlisimala-
rındanbiriSankt-PeterburqməktəbininyetişdirməsiHəmzəRəhimoğluĐbrahi-
movdur. 
ProfessorH.Đ.Đbrahimovuntədqiqatlarıkəndtəsərrüfatıbitkiləri-
ninənmüxtəlifxəstəliklərinintədqiqinəhəsredilmişdir.  Onunhələ  1954-cüildəbiolo-
giyaelmləridoktoruM.K.Xoxryakovunredaktəsiilənəşretdirdiyi 
«Me-
lankonialgöbələklərininbəzicinslərininsəciyyəsi»  adlımonoqrafiyasıkeçmişSSRĐ-
dəmikoloqlartərəfindənqəbuledilənfundamentaləsərlərdənbiridir.Müəllifintəd-
qiqatlarınınbirhissəsiisəvertikalzonallıqdanasılıolaraqBöyükQafqazıncənubhissə-
sindəmüxtəlifgöbələklərinyayılmaqanunauyğunluqlarınıntədqiqinəhəsredilmişdir. 
H.Đ.Đbrahimovtərəfindən 
15-əqədərelmlərnamizədlərihazırlanmış-dırki, 
onlardaölkəninfitopatologiyasınıninkişafınadəyərlitöhfələrinivermişlər 
(S.Əh-
mədov, C.Đsgəndərov, B.Əliyev, N.Đmanovvəbaşqaları).  
Ölkəmizdəmikologiyavəmikrobiologiyaelmlərinininkişafında 
1950-
ciillərdənsonrabiologiyaelmləridoktoru, 
professorMehdiyevaNisəƏşrəfqızı-
nınxidmətləriəvəzsizdir. 
O, 
122 
elmiişin, 
2 
monoqrafiyanın, 
yırtıcıgöbələklərüzrəelmifilminvəs.  müəllifidir.  N.Ə.Mehdiyeva  1950-ciildən 
1958-ciiləqədərAzərbaycanınşimal-şərqhissəsindəntoplanan 
450-dənçoxmik-
roskopikgöbələklərinnövtərkibiniöyrənmişdir.  
Ə
sastədqiqatistiqamətitorpaqgöbələkləriolanN.Ə.Mehdiyevahəmingöbələk-
lərinnövtərkibini,  ekologiyavəsistematikasınıöyrənmişdir.  Alimtərəfindən  80 
ə
dədyenigöbələkcinsvənövləriaşkaredilmiş-dir. 
Yırtıcıgöbələklərsahəsindəkeç-
mişSSRĐ-ninənaparıcımütəxəssislərindənbirivəyırtıcıgöbələklərinilktəyinedi-
cisininmüəllifidir. 
Onunrəhbərliyialtında 
10 
namizədlik, 
2 
dok-
torluqişimüdafiəolunmuşdur. 
XXyüzilliyin 
1970-80-ciillərindəfitopatologiyaelmidahayüksəkinki-
ş
aftempinəçatırdı. 
Ölkəmizdəkəndtəsərrüfatıməhsullarıistehsalınınsabitləşməsi, 
onunyüksəkinkişafı,  aqrarsahəyədövlətqayğısı,  eynizamandakəndtəsərrüfatıbitki-
lərininxəstəliklərininaşkaredilməsivəonlarınbaşlıcalarınaqarşımüba-
rizəişlərinitəkmilləşdirməyitələbedirdi. 
Artıqbuillərdərespublikamızdabirfitopa-

17
 
 
tologiyaməktəbiyaranırdı. 
Buməktə-
binyetirmələrindənbiriolanÜrfətAğaoğluRəhimovAzərbaycandabecəriləntərəvəzv
ə
bostanbitkilərininxəstəliklərivəonlaraqarşımübarizəsahəsindətədqiqatlaraparırvə
nəticəetibarılə 
1970-ciildəhəminmövzudadoktorluqdissertasiyasıedərək, 
biologiyaelmləridoktorualim-likdərəcəsinialır. 
UzunillərAKTA-
nınfitopatologiyakafedrasınarəhbərlikedə-rək, 
həmtədqiqatlarınıdavametdirir, 
həmdəbitkimühafizəsiüzrəmütəxəssishazırlığınaöztöhfəsiniverir. 
ProfessorÜ.A.Rəhimovbitkimühafizəsi, 
ə
sa-
sənfitopatologiyakursuüzrəçoxsaylımetodikgöstəriş,  proqramlarvədərsvəsaitləri-
ninmüəllifidir. 
EləhəminillərdəbiologiyaelmləridoktoruFiruddin 
Qara 
Babayevölkə-
mizdəstratejibitkilərdənsayılanpambığınviltvəhommozxəstəlikləriniöyrənir, 
eynizamandafitopatologiyasahəsindəelmikadrlarınhazırlanmasıişindəyaxın-
daniştirakedirdi. 
1950-ciillərinortalarından 
1960-cıiləqədərAzərbaycanbitkilərimüha-
fizəstansiyasındakiçikelmiişçivəzi-
fəsindəçalışanAxundovTofiqMustafaoğluhəmindövrlərdəŞəki-
Zaqatalazonasındaqozmeyvəlibitkilərinxəstəlikləriniöyrənmiş, 
onlaraqarşımübarizətədbirləriişləyibhazırlamışdır. 
Sonradantədqi-
qatçıalimAzərbaycanEANəbatatĐnstitutununibtidaibitkilərinsistematikasışöbəsind
ə
çalışmış, 
eksperimentalmikologiyalaboratoriyasınınmüdiri, 
1982-
ciildənömrününsonunaqədərisəibtidaibitkilərşöbə-
sininmüdirivəzifələriniicraetmişdir.1961-ciildənbaşlayaraqbirmikoloqkimiNax-
çıvanMuxtarRespublikasınınmikoflorasınıöyrənməyəbaşlayır, 
1972-
ciildəhəminişimüvəffəqiyyətləbaşaçatdırırvədoktorluqdissertasiyasımüdafiəedir. 
T.M.Axundov 
1973-cüildənölkəmizinmüxtəlifregionlarınınmikoflorası-
nınöyrənilməsiüzrətədqiqatlaraparmışdır.  O,  «Azərbaycanıngöbələkləri»  çox-
cilidlimonoqrafiyalarınıntərtibedilməsindəböyükişlərgörmüşdür. 
Onunrəh-
bərliyialtında 4 namizədlikdissertasiyasıyerinəyetirilmişdir. 
AzərbaycandamikologiyaelminininkişafındaxidmətiolanalimlərdənbiridəElş
adSəladdinoğluHüseynovdur. 
AlimSankt-Peterburqməktəbininyetirməsidir. 
Tələbəlikvəaspirantlıqilləriniməhzhəminşəhərdəkeçirmiş, 
mikolo-
giyavəfitopatologiyaelmlərininsirlərinirusalimlərindənöyrənmişdir. 
SonralaruzunillərAzərbaycanEABotanikaĐnstitutundaçalışmış, 
1989-cuil-
dəmeşəbitkilərindəparazitlikedənmikromisetləriöyrənərək, 
doktorluqdisser-
tasiyasınımüdafiəetmişdir. 
Ölkəmizdəmüxtəlifbitkilərinmiko-
biotasınıntədqiqiiləməş-ğulolanE.Hüseynov, 
eynizamandamillikadrlarınhazırlığıişindədəyaxındaniştiraketmişdir. 
HazırdaTürkiyəCümhuriyyətindəyaşayırvəişləyir. 
 

18
 
 
MüasirAzərbaycanmikologiyasınındəyərlisima-
larındanbiriAğavəliŞavəlioğluĐbrahimovdur. 
Tədqiqatçıalim 
1970-
ciildənbaşlayaraqApşerondazeytunbitkisininmikobiotasınıöyrənməyəbaşlayır. 
Aparılantədqiqatlarnəticə-
sindədünyadailkdəfəzeytunbitkisininvegetativorqanlarından 
55 
növbio-
trofvəsaprotrofgöbələknövləriaşkaredilir. 
Nəticədə 
1995-ciildəM.V.Lomo-
nosovadınaMoskvaDövlətUniversitetindədoktorluqdisserta-
siyasımüdafiəedirvəbiologiyaelmləridoktorualimlikdərəcəsialır. 
Qeydetməklazımdırki, 
zeytununmikobiotasınıdünyadatədqiqedənyeganəalimA.Ş.Đbrahimovdur. 
Ağavəlimüəllimeynizamandamikologiyasahəsindəgəncmütəxəssislərhazırlı
ğ
ındayaxındaniştirakedir.  Hazırdaaliminrəhbərliyialtındaçalışançox-saylıaspirant, 
dissertantvəmagistrlərölkəninmüxtəlifrayonlarındamikolojitəd-qiqatlaraparır. 
Sonillərdəprofessorunrəhbərliyialtında 8nəfərelmlər namizə-dihazırlanmışdır.  
1990-cıildənbaşlayaraqrespublikamızdaçəyirdəklimeyvəbitkilərininmi-
kobiotasımüəlliftərəfindəngeniştədqiqedilmişdir. 
Çəyirdəklimeyvəbitkilə-
rininmikobio-
tasınınkomplekstədqiqinəticəsindəölkəmizdəilkdəfəxəstəliktörədicilərinnövtərkib
i, 
ayrı-ayrıgöbələkxəstəliklərininyayılmasınadairfaktikimaterialtoplanmış, 
ə
sasxəstəliklərinbiolojixüsusiyyətləri, 
ayrı-
ayrıxəstəliklərəqarşısortlarındavamlılığıöyrənilmişdir. 
Tədqiqatnəticə-
sindəalınanelmiyeni-liklərölkəmizdə,  eləcədəAstana,  Moskva,  Xarkov,  Nalçik,  
Mahaçqala, 
Daşkəndvədigərşəhərlərdəkeçirilənmüxtəlifelmikonfranslardavəbeynəlxalqsim-
po-ziumlardaməruzəolunmuşdur. 
HazırdakəndtəsərrüfatıelmləridoktoruĐ.H.Cəfə-
rovunrəhbərliyialtındamüxtəlifkəndtəsərrüfatıbitkilərininmikobiotası,  
xəstəlikləri, 
 
zərərlipatogennövlərəqarşımübarizətədbirləriişiaspirant, 
dissertantvəmagistrlərtərəfindənyerinəyetirilməkdədir. 
ÖlkəmizdəfitopatologiyanıninkişafındaAzərbaycanETBitkiMühafizəsiĐnstit
utuəməkdaşlarınındaböyükxidmətlərivardır. 
22 
yanvar 
1959-
cuildəAzərbaycanETBitkiMüha-
fizəsiĐnstitutuyaradıldıqdanbugünəqədəronuntərkibindəfitopatologiyaşöbəsifəaliy
yətgöstərir. 
Ş
öbəninəməkdaşlarıpambıq, 
üzüm, 
meyvə, 
tərəvəzvəs. 
bitkilərinxəstəliklərininöyrənilməsivəonlaraqarşımübarizətədbir-
lərininişlənməsisahəsindəmühümtədqiqatlaraparmışlar. 
Ayrı-
ayrıillərdəinstitutunfitopatologiyaşöbəsindəçalışanelmlərdoktorlarıH.R.Đbra-
himov, 
F.Q.Babayev, 
elmlərnamizədləriSəfərovS.A., 
AbuzərliZ.Ə., 
BağırovM.M.,  BəbirovQ.H.,  MəmmədovA.X.,  ĐmanovN.M.,  CabbarovS.F., 

19
 
 
QarayevN.X., 
Ə
liyevT.M. 
vəbaşqalarıyuxarıdagös-
tərilənelmiişlərinyerinəyetirilmə-sindəyaxındaniştiraketmişlər. 
BununlayanaşıölkəmizdəfitopatologiyanıninkişafınaETƏkinçilik, 
ETPambıqçılıq, 
ETTərəvəzçilik, 
ETÜzümçülük, 
ETBağçılıqvəSubtropikbitkilərinstitutlarınınmüvafiqşöbələrinin,eləcədəAzərbayc
anDövlət  Aqrar  Universi-teti  Bitkiçilik  və  bitki  mühafizəsi  kafedrasıəməkdaş-
larıdaönəmlitöhvələrinivermişlər. 
 
1.4. XƏSTƏLĐK HAQQINDA ÜMUMĐ MƏLUMAT 
 
Bitkixəstəliyipatolojiprosesolub, 
bitki, 
xəstəliktörədicivəətrafmühitamillərinintəsirialtındabaşverir. 
XəstəlikhaqqındailktərifhələXIXəsrinəvvəllərindəA.Frank 
(1815), 
O.Dekandol 
(1832) 
tərəfindənverilmişdir. 
Alimlərhesabetmişlərki, 
bitkininnormalfiziolojivəziyyətindənhərhansıbirkənarlaşmasıonunxəstəliyidir. 
Beləanlayışbitkixəstəliyihaqqındabirtərəflitəsəvvüryaradır, 
xəstəliyəyalnızfiziolojihalkimibaxır, 
onasəbəbamillərbarədəisəfikiryaratmır. 
BirsıraəlavələrləbunöqteyinəzəriXXəsrinalimlərindənS.Đ.Rostovsev, 
A.Ş.Bondarsev, E.Stekmen, Dj.Xarrarvəbaşqalarıdamüdafiəetmişdir. 
Bitki  xəstəliyi  haqqında  orjinal  təlim  məşhur  alim,  fitopatoloq  N.A.Nau-
mova  (1926)  məxsusdur:  “Bitki  xəstəliyi  filogenezdə  bitki  orqanizmi  ilə  mühit 
arasında formalaşan münasibətlərin pozulmasının nəticəsidir”.  
Bitki  xəstəliyi  -bütöv  bitkini  və  ya  onun  ayrı-ayrı  orqanlarına  toxunan  və 
bəzən bitkinin vaxtından əvvəl məhv olmasına səbəb olan normal həyati proseslə-
rinin pozulmasıdır (F.T.Brooks, 1953).  
Bitki  xəstəliyi  haqqında  müasir  anlayış  DÜĐST  24507-81-ə  aiddir:  «Fito-
patogenin  və  ya  əlverişsiz  mühit  şəraitinin  təsiri  altında  hüceyrə,  toxuma,  orqan 
və  bütövlükdə  bitkidə  normal  maddələr  mübadiləsinin  pozulması  xəstəlikdir» 
(K.V.Popkova, 1989). 
Sonrakı  illərdə  də  müxtəlif  alimlər  bu  fikirləri  daha  da  təkmilləşdirməyə 
çalışmış  və  məsələyə  öz  nöqteyi  nəzərlərindən  yanaşmışlar.  Fitopatoloq  alim 
A.Belyayev (1999) hesab edir ki, bitki xəstəliyi - bitki orqanizminin strukturunun 
və  funksiyalarının  patogenlə  qarşılıqlı  əlaqələr  nəticəsində  pozulmasıdır,  bu  isə 
bioloji məhsuldarlığın aşağı düşməsinə və ya bitkinin məhv olmasına səbəb olur.  
Xəstəliyinintensivinkişafıbitkininvəpatogeninbiolojixüsusiyyətləri, 
ha-
beləətrafmühitşəraitindənasılıdır.  Xəstəlikbitkininayrı-ayrıorqanlarınıyoluxmaqla, 
ə
kinlərin, 
plantasiyalarınbütövməhvolmasınasəbəbolabilir. 
Adətən, 
pato-
genintəsirialtındatoxumalarınquruluşvəstrukturununpozulmasıhipertrofiya 
(hüceyrəninformasınındəyişməsivəölçülərininartması), 
hiperplaziya 
(hü-

20
 
 
ceyrəmiqdarınınartması),  nekroz  (hüceyrəvətoxumanınbəzihissələrininməhvol-
ması), matserasiya (toxumanınyumşalmasıvətökülməsi) hadisələribaşverir. 
Bitkinindaxilindəgedənanatomo-morfolojidəyi-
ş
ikliklərxaricdənnekrozluləkələr, 
çürümələr, 
ş
işlər, 
yumrular, 
meyvə, 
çiçəkvəyarpaqlarındeformasiyasıformasındaözünübiruzəverir. 
Qeydetməklazımdırki, 
bitkidəgedənfiziolojivəstrukturpozulmalaronunməhsuldarlıqgöstəricilərinətəsiredi
r: birçoxhallardaməhsulkəskinazalır, başqahaldaisəonunkeyfiyyətipisləşir. 
Patolojiproses. Xəstəbitki- özünəməxsusbiolojisistemdir, onunçərçivə-
sidaxilindəikiorqanizmin- bitkivəpatogeninböyüməsi, inkişafıbaşverir. 
Hələ 1922-ci ildə T.D.Straxov bitkidə baş verən  patoloji prosesə  yeni şərh 
verərək göstərmişdir ki, bitki orqanizmində patoloji proses bir sıra xüsusiyyətlər-
lə, o cümələdən bitkinin və patogenin xassələri və ətraf mühitin bəzi amilləri ilə 
şə
rtlənir.  Buna  görə  də  bitki xəstəliklərinin  hərtələfli  öyrənilməsi  prosesindəaşa-
ğ
ıdakıları nəzərə almaq lazımdır: 
1.Bilavasitə xəstəlyin səbəbinin öyrənilməsi; 
2.Xəstə  bitkinin  xüsusiyyətlərinin  tədqiq  edilməsi,  sahib  bitkinin  və  pato-
genin qarşılıqlı əlaqələrinin öyrənilməsi; 
3.Patoloji prosesin inkişafına təsir edən ətraf mühit şəraitinin öyrənilməsi. 
Qeydedilməlidirki, 
patolojiprosesdəyişkənvəidarəolunandır.  
Bitkininvəpatogeninirsixassələriniseçməkvədəyişməklə,  ekolojişəraitidüzgünqiy-
mətləndirməkvəseçməklə, 
habeləinsantərəfindənbitkininnormalböyüməsivəinkişafıüçünedilənişlərinəzərəal
maqla, 
xəstəliyiidarəetməkmümkündür. 
Buamillərinköməyiiləbitkininxəstəliyəqarşıdavamlılığınıgücləndirməkvəyazəiflət
məkolar. 
Eləhəminamillərinköməkliyiiləpatogenlərinqidamühitinidəyişməklə, 
yənibununladapatogenüçünqeyri-adi, 
ocümlədənəlverişlişəraityaradılabilər. 
YuxarıdagöstərilənamillərinəzərəalanT.D.Straxov 
(1962) 
yazır: 
«Ətrafmühitamillərininköməyiiləbütünsortxüsusiyyət-
lərininseçilməsivəqidalanmaşəraitinidəyişməklətəkamülprosesinəticəsindəformal
aşanparazitvəbitkiqarşılıqlıəlaqələrinipozmaqolar». 
Patolojiprosesininkişafıhaqqındadeyilənfikirlərdünyanınbirsıraalim-
ləritərəfindənqəbuledilirvətəkmilləşdirilir.  BunöqteyinəzərdənE.Qoyman  (1954), 
E.Müller, 
B.Lefler 
(1995), 
Y.T.Dyakov 
(2001) 
vəbaşqa-
larınınfikirlərimaraqkəsbedir. 
Alimlərgöstərirlərki, 
ə
trafmühitamillərihəmyoluxmayaqədərxəs-
təliktörədicininhəyatınavəbitkininhəssaslığına, 
eləcədəxəstəliyingedişidöv-
ründəonlaragüclüsurətdətəsiredəbilirlər. 
Bitkilərdəgedənpatolojiprosesqarşılıqlıəlaqəlivəqar-
ş
ılıqlışərtlənmişmorfolojivəfizioloji-biokimyəvidəyişmələrləmüşayətolunur. 

21
 
 
Adətənpatolojiprosesbitkininhəyatfəaliyyətinimüəyyənedənkompleksqarşılıqlıəla-
qələrinpozulmasınagətiribçıxarır. 
Patomorfolojidəyişikliklər.Buqəbildənolandəyişikliklərbitkininvəyaonuna
yrı-ayrıorqanlarınınformasınındəyişməsi, böyüməsininpozulmasıilə sə-ciyyələnir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, 
patogenintəsirialtındayoluxmuşbitkilərdəböyüməningüclənməsivəyagecik-
məsiqeydolunur.  
Bərkvəyaiylənənsürməxəstəliyi 
(Tilletia 
caries 
Tul.) 
iləyoluxmuşbuğdabitkilərideməkolarki, 
həmişəsağlam-
lardanzəifböyüməsivəazməhsuldarlığıiləfərqlənir. 
ÜçyarpaqyoncabitkisinindəaskoxitozxəstəliyinintörədicisiAs-cochyta  imperfecta 
Peck.iləyoluxmasınəticəsindəgövdələrinsayıvəuzunluğuazalır,  bitkidəpaxlaların, 
paxladaisədənlərinsayıaşağıdüşür.  
Adətən, 
kəndtəsərrüfatıbitkilərininvirusmənşəlixəstəlikləriəhəmiyyətlidərəcədəböyüməyət
ə
siredir, 
həttabitkilərdəcırtdanlılığınəmələgəlməsinəşəraityaradır. 
Böyüməninpozulmasıbitkininvəyaonunayrı-ayrıorqanları-
nındeformasiyasıilədəözünübiruzəverir. 
Beləki, 
südləyənbitkisininpasxəstləiyiiləyoluxması 
(Uromyces 
pisi 
Schroet.) 
bütövbirbitkinindeformasiyasıiləmüşayətolunur. 
Pomidordastolburçiçəklərindeformasiyasınasəbəbolur. 
Buradaxəstə-
liktörədicirolundafitoplazmaiştirakedir. 
Birçoxpatogenbakteriyalar  (Pseudomonas  tumefaciens  Stev.)sürməgöbə-
ləkləri  (Ustilado  zeae  Unqer.),  tafrinagöbələkləri  (Taphrina  cerasivəbaşqaları) 
bitkilərdəpatolojidəyişikliklərəsəbəbolur. 
Bupatolojidəyişikliklərnəticə-
sindəsahibbitkininmüxtəliforqanlarındafırlar, 
ş
işmələr, 
qabarmalar, 
törəmələrvəyadeformasiyamənşəlianormalböyümələrəmələgəlir. 
Patolojiprosesininkişafıhüceyrəvətoxumalardapozulmalarlayaddaqalır. 
Xəstəbitkidəgedənanatomikdəyişikliklərinəsastipləri-  hipertrofiya,  hiperpla-ziya, 
metaplaziya, degenerasiyavənekrozdur.