Đ brahđm cəFƏrov

5.8. ĐNTEQRĐR MÜBARĐZƏ ÜSULU 
 
Đ
nteqrir bitki mühafizəsi (inteqrated plant protection) anlayışı kimyəvi mü-
barizə üsulunun birtərəfli qaydada genişlənməsinə ilk cavab reaksiyasının ifadəsi 
kimi  keçən  əsrin  50-ci  illərində  baş  vermişdir.  Onun  baş  verməsi  zamanı  diqqət 

152
 
 
mərkəzində istehsalçıların sağlamlığı və ya ətraf mühitin mühafizəsi dayanmırdı. 
Bu gün biz belə hesab edirik ki, təbiətdə qarşılıqlı bioloji əlaqələrin kifayət qədər 
hesabatının  aparılmaması  kimyəvi  mühafizə  vasitələrinin  tətbiqini  müvəffəqiy-
yətli  edə  bilməz.  1959-cu  ildə  ABŞ-da  kimyəvi  və  bioloji  tədbirlərin 
(inteqratedcontrolconcept) inteqrasiyası barədə ilk məqalə dərc edildi. 
1959-cu ildə zərərli heyvanlar və bitkilərlə beynəlxalq bioloji mübarizə təş-
kilatı (Đnternational organization for Biological Control of Noxious Animals and  
Plants) inteqrir bitki mühafizəsi üzrə ilk beynəlxalq işçi qrupunu holland alimi de 
Fluiterin rəhbərliyi altında yaratdı. Təsadüfi deyildir ki, inteqrir mühafizə üzrə ilk 
işlər meyvəçilik sahəsində aparıldı, belə ki, kimyəvi mübarizə zamanı ilkin prob-
lemlər, yəni zərərli və faydalı orqanizmlərin formasının dəyişməsi, insektisidlərə 
qarşı rezistentlik məhz burada yaranmışdır. 
“Đnteqrir bitki mühafizəsi” anlayışı elə əvvəldən müxtəlif mənalarda işlənsə 
də  onu  iki  qaydada  başa  salmağa  çalışırdılar:  1.Bütöv,  ekoloji  oriyentasiyalı, 
keyfiyyətcə yeni bitki mühafizəsi; 2.Zərərli orqanizmlərlə mübarizədə kimyəvi və 
qeyri  kimyəvi  metodların  sadə  kombinasiyası.  Müvafiq  olaraq  ekoloji  qarış-lıqlı 
ə
laqələr müxtəlif cür hesablanırdı. Müxtəlif nüanslar “inteqrir bitki müha-fizəsi” 
anlayışından  seçilirdi:  “Đnteqrir  mübarizə”  (inteqratedcontrol-  ĐC;  zərərverici-
lərin inteqrir menecmenti (inteqrated pest management - ĐPM)). 
Đ
BM-nin ilk definitsiyası FAO-nun işçi qrupu tərəfindən 1964-cü ildə belə 
formalaşmışdır:  “iqtisadi,  ekoloji  və  toksikoloji  yol  verilən  üsulların  çoxşəkilli 
sistemi olub, zərərli orqanizmlərin sayını iqtisadi zərərlilik həddindən aşağı saxla-
mağa imkan verir, əsasında və ilk planda düşüncəli surətdə təbii məhdudlaşdırıcı 
amillərin istifadəsi və nizamlama mexanizmləri durur”. 
Rusiyada keçən əsrin 70-ci illərində “inteqrir bitki mühafizəsi” bioloji, aq-
rotexniki,  kimyəvi,  fiziki  və  bitki  mühafizəsində  tətbiq  edilən  digər  metodların 
optimal  kombinasiyası  kimi  qəbul  edilir  və  bununla  da  konkret  ekoloji-coğrafi 
zonada  müəyyən  bitkidə  zərərli  növlərin  sayının  nizamlanması  ilə  həyata  keçi-
rilir.  Đnteqrir  mübarizə  üsuluna  Azərbaycanda  da  yanaşma  təxminən  yuxarıdakı 
kimidir. 
Đ
nteqrir  mübarizəsi  AFR-da  qəbul  olunan  “Bitki  mühafizəsi  haqqında”  qa-
nununda  aşağıdakı  şəkildə  əksini  tapmışdır:  “Davamlı  sortların  becərilməsi  və 
bitkiçilik  texnologiyalarının  istifadəsi  bioloji  və  biotexnoloji  tədbirlərin 
tətbiqininüstünlüyü 
 
və 
 
kombinasiyası 
ilə 
həyatakeçirilir, 
kimyəvi 
mühafizəvasitələrinin 
istifadəsi imkan daxilində aşağı salınır”. 
1991-ci ildə Avropa Đttifaqının definitsiyasında inteqrir bitki mühafizəsinin 
tərifi belə səslənir: bioloji, biotexnoloji, kimyəvi, fiziki, aqrotexniki və seleksiya 
xarakterli tədbirlərin tətbiqi ona yönəldilir ki, zərərli orqanizmlərlə yoluxma aşağı 

153
 
 
olsun  ki,  təsərrüfata  ziyan  dəyməsin    və  bu  zaman  kimyəvi  vasitələrin  istifadəsi 
ə
n sonuncu həddə  qədər məhdudlaşsın. 
Đ
ngilis dilli ədəbiyyatda ĐBM-nin 70 müxtəlif variantı səsləndirilir və tərif-
lərin  hamısı  identik  deyildir,  lakin  bütün  hallarda,  ĐBM  sistemli  yanaşma  kimi 
başa düşülür və onun daim inkişafda olması bildirilir. 1992-ci ildə Rio de Joney-
rada BMT-nin ətraf mühit və inkişaf üzrə keçirilən konfransında  elan edilmişdir 
ki,  inteqrir  bitki  mühafizəsi  ümumi  bitki  mühafizəsinin  sonrakı  inkişafını  istiqa-
mətləndirən ümumdünya xəttidir. 
Đ
BM-nin  bütün  definitsiyaları  özündə  3  əsas  yekunu  birləşdirir  və  onun 
məqamlarını xarakterizə edir: 
-inteqrir bitki mühafizəsi razılaşdırılmış kompleks yanaşma olub, bitkilərin 
becərilməsi zamanı davamlılıq məsələlərinin xüsusi diqqətdə saxlanmasını təmin 
edir; 
-təbii  nizamlama  mexanizminə  kömək  edən  ekoloji  tələblərin  və  hərəkət-
lərin yerinə yetirilməsini təmin edir; 
-bütün  profilaktiki  tədbirlərin  yerinə  yetirilməsi  zamanı  bitkilərin  kimyəvi 
mühafizə vasitələrinin tətbiqini məqsədyönlü və iqtisadi səmərəli edir. 
Đ
BM  kimyəvi  mühafizə  vasitələrinin  tətbiqini  inkar  etmir,  lakin  həmin  tət-
biqi tələb olunan minimuma qədər məhdudlaşdırır. ĐBM –nin mahiyyəti  yeni sis-
tem yanaşmadır. Hələlik demək olmaz ki, praktikada ĐBM tamamilə realizə edil-
mişdir. 
Đ
BM – nin əsas yeri və prinsipləri: 
1.ĐBM sistem xarakter daşıyır və kompleks  yanaşma tələb edir; 
2.ĐBM  iqtisadi  və  sosial  aspektlərin  tarazlığı  nəzərə  alınmaqla  ekoloji  tə-
ləbləri  özündə  birləşdirir.  Bu  zaman  ekoloji  təhlükəsizlik  və  davamlı  inkişaf 
çərçivəsində təsir təmin edilir; 
3.ĐBM  konseptində  profilaktiki  mübarizə  tədbirləri  düzünə  və  terapevtik 
tədbirlərdən üstünlük təşkil edir; 
4.ĐBM bütün qərarların qəbulu zamanı dərin elmi əsaslandırma tələb edir; 
5.ĐBM elmi əsaslandırılmış sistem kimi texniki tərəqqi və yeni elmi dəyər-
lərdən  istifadə  edir,  habelə  yeni  informasiyanın  realizə  edilməsi  və  təqdimatına 
yüksək tələbkarlıq nümayiş etdirir. 
Đ
nteqrir bitki mühafizəsinin elementləri: 
-ĐBM-nin  elementləri  bitki  mühafizəsi  üzrə  görülən  bütün  tədbirlərdir; 
abiotik və biotik stress amillərindən dəyən zərər  və itkilər; alaq otları, zərərveri-
cilər və xəstəliklərlə mübarizədə düzünə itkilər. 
Đ
BM-nin profilaktiki tədbirlərinə aşağıdakı elementlər aiddir:  
-zərərli  orqanizmlərin  gətirilməsinin  və  yayılmasının  qarşısının  alınması  
(daxili və  xarici karantin); 

154
 
 
-aqrosenozlarda,  landşaftlarda  faydalı  həşəratların  çoxalması  və  inkişafını 
özünizamlayan  mexanizmlərin  gücləndirilməsi  (növbəli  əkin,  aralıq  bitkilər,  tor-
pağın becərilməsi); 
-becərilmə  yerlərində  mədəni  bitki  növlərinin  torpaq  iqlim  şəraitinə  olan 
tələbatına əməl edilməsi; 
-növbəli əkinə və aralıq bitkilərin becərilməsinə əməl edilməsi; 
-torpağın əsas və əkinqabağı işlənməsi, bu zaman torpaq-iqlim şəraiti, onun 
zərərli orqanizmlərə təsiri; 
-balanslaşdırılmış mineral gübrələrin verilməsi; 
-xəstəlik, zərərverici və başqa stress amillərinə qarşı, yalnız həmin regionda 
becərilən  yararlı  sortların  seçilməsi,  sağlam  səpin  və  əkin  materialından  istifadə 
edilməsi; 
-optimal əkin müddəti, səpin norması, basdırılma dərinliyi, bitkilərin tarlada 
optimal yerləşdirilməsi; 
-ümumi fitogigiyenanın bütün tələblərinə əməl edilməsi. 
Đ
nteqrir bitki mühafizəsinin düzünə tədbirlərinə aşağıdakılar aiddir: 
-bioloji  mübarizə  tədbirləri:  yırtıcı  və  parazitoidlərin  gətirilməsi,  yırtıcı  və 
parazitoidlərin kütləvi çoxalması və  yayılması, virus, bakteriya və  göbələk mən-
şə
li preparatların tətbiqi, özünü məhv etmə üsulu və başqaları; 
-mexaniki  və  fiziki  mübarizə  tədbirləri:  mexaniki,  texniki,  elektromaqnit 
ş
üaları ilə işləmələri; 
-kimyəvi mübarizə tədbirləri; 
-əkin və materiallarının kimyəvi dərmanlanması; 
-bioloji  fəal  maddələrin  tətbiqi:  böyümə  maddələri,  atraktantlar,  repellent-
lər, feromonlar. 
Bütün adları çəkilən ĐBM elementləri texnoloji reqlamentlərə uyğun olaraq 
dəqiq yerinə yetirilməlidir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

155
 
 
FəsilVI 
 
Dənli və dənli-paxlalı bitkilərin xəstəlikləri 
 
6.1. BUĞDABĐTKĐSĐNĐNXƏSTƏLĐKLƏRĐ 
 
Buğdanın bərk və ya iylənən sürməsi – Tilletia caries (DC.) Tul., 
TilletialaevisKuehn. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Basidiomycota  şöbəsi,  Ustilaginomycetes  sinfi, 
Ustilaginales sırası, Tilletiaceae fəsiləsi, Tilletia cinsi 
Sinonimləri: 
Tilletia  cariesüçün  =  T.tritici  (Bjerk.)  Ç.Winter;  Tilletia  laevisüçün  = 
T.foetida (Wallr.) Ziro. 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
Buğdanın  bərk  və  ya  iylənən  sürməsi  dünyanın  taxılçılıqla  məşğul  olan 
bütün ölkələrində –ABŞ, Çin, Hindistan, Kanada, Argentina, Fransada  geniş ya-
yılmışdır. 
RusiyanınQaratorpaq, 
Belarus, 
Ukraynanınqərbvilayətlərində, 
Ş
imaliQazaxıstanda, 
SibirvəUzaqŞərqdə, 
OrtaAsiya, 
Zaqafqaziyarespublikalarındabuxəstəliyinyayılmasıhaqqındakifayətqədərədəbiyy
atməlumatlarımövcud-dur. 
Ukraynanınmeşə-
səhrahissəsindəvəMərkəziQaratorpaqrayonlarındahərikinövəbirlikdərastgəlinir. 
SonillərAzərbaycanınəksərrayonlarında(xüsu-siləTər-tər, Goranboy,Samux, Göy-
göl) xəstəlikyayılmaarealınıgenişləndirir. 
T.cariesvəT.laevis 
həyattsiklivəəmələgətirdiklərisimptomlaragörəox-
ş
ardırlar.  Növlərteliosporlarınmorfologiyasına  (T.cariesnövündəteliosporlartozlu, 
T.laevis-dəhamar) 
vəyayılmazonalarınagörəfərqlənirlər. 
Törədicilərte-
liosporşəklindətoxumlardavəyaquraqlıqzonalardatorpaqdasaxlanılır. 
Səpin-
dənsonrateliosporlarcücərirvəhaploidbazidiosporlarla 
(sporidi) 
bazidilərfor-
malaşırlar. 
Bazidisporlarınmayalanmasındansonradikariotikinfeksionhiflərəmələgəlir. 
Beləhiflərbuğdanıncücərtisinədaxilolur. 
Tö-
rədicibitkininböyüməkonusunaçatırvəsonrakımüddətlərdəonunlabirlikdəinkişafed
ir. 
Đ
nkişafedənpatogençiçəktoxumluğunadüşənzamangöbələyinmitselitoxumalardaya

156
 
 
yılır. 
Sirayətlənənbitkilərinbuğumaralarıqısaldığın-
danadətənsağlamlardankiçikdir, 
onlarınsünbülləriisəboruyaçıxmafazasındagöy-
yaşılrəngliolurlar. 
Đ
nfeksiyayauğramışsünbülləryaşılrəngdəuzunmüddətqalır, 
eynizamandaonlarsağlamlaranisbətəndahanazikdirlər. 
Törədicininmitseliinkişafetdikcətündkipləşmişfraq-mentlərətransforma-
siyaolunur, 
onlardanisəgələcəkdəteliosporlarformalaşırvə 
«sürməkisələri» 
ə
mələgəlirlər.  Xəstəliksünbüllərəmələgələnzamanmüşahidəedilir.  T.cariesgöbə-
ləyiiləyoluxmuşdənisüdyetişməfazasındasıxanzamanon-
danüçmetilaminiyiverənboztəhərmayeayrılır. 
Eləbunagörədəbuğdanınbərksürməsinəeynizamandaiylənənsürmədədeyilir. 
Buğdabiçilənzamansürməsoruslarıdağılır, 
sporlarsağlamdənlərinsəthinəvətorpağatökülürlər. 
Sələfbit-
kisibuğdaolduqdaonlartorpağatökülənteliosporlarvasitəsiləsirayətlənirlər. 
Lakinbiçiniləəkinarasımüddət 
1,5-2 
aytəşkiletdikdətorpağatöküləntelio-
sporlarmikroorqanizmlərtərəfindənməhvedildiyindəninfeksiyamənbəyiolabilmirlə
r. 
Onagörədəxəstəliyinbaşlıcainfeksiyamənbəyibuğdatoxumlarınıntükcüklərinəilişib
qalanteliosporlardır. 
T.cariesgöbələyininteliosporlarışaraoxşar, 
açıqvəyatündqəhvəyirəngli, 
ölçüləri 14-25 x 12,6-21 mkm-dir. Örtüyütorlu, adətən 5 künclüdür. 
T.laevis göbələyininteliosporlarıellipsoidalvəyauzunsov, tündqəhvəyirəngli, 
ölçüləri 13,5-22,5 x 12,6-18 mkm-dir. Örtüyühamardır. 
Torpaqda  teliosporların  maksimum  cücərməsi  40-60%-lik  nisbi  rütubətdə 
qeydə  alınmışdır,  buğda  cücərtilərinin  ən  güclü  yoluxması  isə  5-10
0
C  tempera-
turda 
baş 
verir. 
Nəticədəpayızlıqbuğdagecikmişəkinmüddət-
lərindəvəyazlıqlardahaerkənsəpindəgüclüsurətdəyoluxurlar. 
Xəstəlik törədici buğda növlərinin əksəriyyətində yaşaya bilir, eyni zaman-
da  o  tritikale,  arpa,  çovdar  və  başqa  ot  bitkilərində  qeydə  alınmışdır.  Müha-
fizətədbirlərininrəngarəngolmasınabaxmayaraq, 
xəstə-
likbuğdaüçünzərərliliyinisaxlayır. 
Xüsusiləfermertəsərrüfat-
larındatoxumlarınkimyəvidərmanlanmasıaparılmayandazərərlilikdahadagüclənir. 
Bərksürməiləsirayətlənmənəticəsin-dəməhsuldarlıqvədəninkeyfiyyətiaşağıdüşür. 
Xəstəlikləyoluxmuşbitkilərqış-dadonurvəbaşqaxəstəliklərəqarşıhəssaslaşırlar. 
Onlardadəninkütləsiaşağıdüşür, 
gövdələrinuzunluğuqısalır, 
sünbülünölçüləridəyişir, 
köksistemizəifinkişafedir. 
Bununlaəlaqədarbərksürmənəticəsindədolayıitkilərdüzünəitki-lərdən 
5-6 
dəfəçoxdur. 
Mübarizətədbirləri.Buğdabitkisinibərkvəyaiylənənsürməxəstəliyin-
dənqorumaqüçünelətədbirlərhəyatakeçirilməlidirki, 
xəstəliyinkütləviinkişa-
fınınqarşısıalınsın. 
Tədbirlərsistemiölkəninhərbirregionuüçünxəstəliyinin-

157
 
 
kişafqanunauyğunluqları, 
bitkininbecərilməşəraitivəintensivtexnologiyanıntələblərinəzərəalınmaqlaişlənməl
idir. 
Toxummaterialınınhazırlanmasınaciddifikirverilməlidir. 
Toxumçuluğunelmiəsaslarlainkişafetdirilməsielit, 
superelittoxummateriallarınınyetişdirilməsinəzəminyaradır. 
Buğdanıntoxummaterialıhindsürməsivəsarıbakteriozkimikarantinmənşəlixəstəlik 
törədicilərdənazadolmalıdır. 
Təmizləmə, 
kalibirləşdirmə, 
toxum-
larınistihavailəqızdırılmasısür-mələrəqarşıənəhəmiyyətlitədbirlərdəndir. 
Toxumlarınsürməiləyoluxmasınınfitoekspertizasınınaparılması, 
kimyəvitoxumdərmannormalarınındifferen-
sasiyaedilməsinəimkanyaradır.Onagörədəaqrotexnikitədbirlərkompleksinəəməled
ilməklə, 
xəstəliyəqarşıdavamlısortlardanistifadəedil-
məsiekolojitəmizməhsulalınmasınaistiqamətlənir. 
Xü-
susilənövbəliəkinsisteminəciddiəməledilməli, 
eynisahə-
dətəkrarsəpinlərəyolverilməməlidir. 
Müasirdövrdəçoxsaylıtoxumdərmanlarısintezedilmişvəistehsalatdatət-
biqəburaxılmışdırki, 
nəticədəbuğdaəkinlərininkütləvisurətdəbərkvəyaiylə-
nənsürməiləsirayətlənməsininqarşısınıalmaqmümkündür. 
Toxummaterialınındərmanlanmasısəpindən 
1,5-2 
ayqabaqvəyasəpinqabağıdaaparılabilər. 
Bugünölkəninpestisidbaza-
rındatətbiqüçünyararlıtoxumfungisidləriçoxsaylıdır. 
TMTD (1,5-2,0 kq/ton); vitavaks (3 l/ton); divident (2 kq/ton); premis (1,0-
1,2 
kq/t); 
raksil 
(0,4-0,5 
l/t); 
skarletME 
(0,5 
l/ton). 
Dərmanlamazamanıbirtontoxum 
10 
lsuiləisladıldıqdansonragöstərilənpreparatlardanbiriiləverilənməsarifdədərmanlanı
r. 
Qeydedilməlidirki, 
respublikamızınpestisidbazarınınçeşididaimtəzələnirvəsiyahıyayenidərmanlardaxi
ledilir. 
Gələcəkdəyenito-xumfungisidləri-
nintətbiqəburaxılmasıtəbiihesabedilməlidir. 
 
Buğdanıngövdəsürməsi – Urocystis tritici Koehn. 
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Basidiomycota  şöbəsi,  Ustilaginomycetes  sinfi, 
Ustilaginales sırası, Tilletiaceae fəsiləsi, Urocystis cinsi 
Müasiradı: 
Urocystis agropyri (Preuss) J.Schroet. 
Biolojiqrupu:  
Biotrof 
 

158
 
 
XəstəlikOrtaAsiyaTürkRespublikalarının, 
AzərbaycanvəGürcüstanınbuğdaəkinlərindəyayılmışdır. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarınagörəxəstəliyəmənbəxarakterliStavropol, 
KrasnodarölkəsivəKrımınbuğdasahələrindədərastgəli-nir.Bitkilərcücərtifazasın-
dayoluxmağabaşlayırlar. 
Mitselbitkiüzrəyayılır, 
ə
v-vəlcəyarpaqlarda, 
sonrayarpaqqınlarında,  azhallardagövdədətelilərxəttşəklində  (uzunluğu  2  mm-
dənbirneçəsm-əqədər) 
ə
mələgəlir. 
Beləteliləriniçərisiqararəngliteliosporküt-
ləsiilədoludur. 
Epidermispartlayanzamantelilərüzəçıxır, 
çılpaqlaşırlar. 
Teliosporlarqaraqəhvəyi, 
həlqəvi, 
20-45 
x12-38 
mkmdiametrlidir. 
Biraylıqistirahətdövründənsonrateliosporlarıntəpəsində 
2-4 
silindrikbazidi-
sporlardanibarətbazidiinkişafedir. 
Xəstəliktörədicininteliosporlarıtor-
paqdabirildənçoxolmayanmüddətdəhəyatilikqabiliyyətinisaxlayır. 
Herbarimaterialındavətoxumlarınsəthindəbumüddət 4-5 ildir. Buğdanıngövdəsür-
məsiyazdavəyaydayarpaqlarüzərindəəmələgəlir. 
Xəs-
tələnmişbitkiləradətənböyümədənqalır, 
bəzənyarpaqlarqıvrılır, 
sünbüləmələgəlmir. Həttaformalaşansünbülbeləgüclüşəkildəəyilir. 
Torpağınaşağırütubəti  (10-15%)  və  10-20
0
Ctemperaturinfeksiyaprosesi-
nəəlverişlişəraityaradır.  Sporlarıncücərməsiüçünoptimalşərait  18-24
0
Ctem-pe-
raturvə 60% nisbirütubətdir. 
Buğdanıngövdəsürməsiiqtisadiəhəmiyyətkəsbedənxəstəliklərqrupunaaidde-
yildir. 
Xəstəliyinzərəribuğdabitkilərininboyununqısaolması, 
azmiq-
dardayarpaqəmələgəlməsivəonlarınölçülərininkiçikliyiiləxarakterizəolunur. 
Xəstəbitkilərsağlamlaranisbətən 5 dəfəazməhsulverirlər. 
Mübarizətədbirləri. Buğdanınbərkvəyaiylənənsürməsindəolduğukimidir.  
 
Buğdanıntozsürməsi –  Ustilago tritici (Pers.) Rostr.  
 
Təsnifatdayeri: 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Basidiomycota  şöbəsi,  Ustilaginomycetes  sinfi, 
Ustilaginales sırası, Ustilaginaceae fəsiləsi, Ustilago cinsi 
Sinonimləri: 
Ustilago tritici (Pers.) Đens., U.vavilovii Jacz. 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
Tozsürməxəstəliyidünyanınbuğdabecərilənbütünölkələrindəgenişya-
yılmışdır. 
Ölkəmizintaxılçılıqlaməşğulolanfermertəsərrüfatlarındavədigəraqrarqurumlarınsa
hələrindədətozsürməkifayətqədəryayılmaarealınamalik-dir. 
XəstəlikRusiyaFederasiyasındabütünərazidəəsasənyazlıqyumşaqbuğdasortlarıüçü

159
 
 
ntəhlükəmənbəyidir. 
Đ
sticənubrayonlarındapatogenhəmdəpayızlıqbuğdalaraciddizərərvurur.Tozsürməs
ünbüllərinəmələgəlməsidövrüzühüredir. 
Xəstəliyinnəticəsindəsünbülünbütünhissələridağılır 
(miloxuistisnaol-maqla), 
yoluxan sünbülcüklərqarasporkütləsinəçevrilir. 
Buğdanıntozsürməxəstəliyinintörədicisimitselformasındatoxumun 
rü-
ş
eymindəsaxlanılır. 
Toxumuncü-
cərməsiiləeynizamandamitselinfəallaşmasıbaşverirvəo, 
bitkininböyümənöqtəsinədoğruyayılmağabaşlayır. 
Sün-
bülünəmələgəlməsidövrüpatogenonunbütünformalaşmışhissələrindəoturur.  Son-
rakımüddətdəmitseldənteliosporlarəmələgəlirvəsirayətlənmişsünbüldənəvə-
zinəyalnızqarasporkütləsisaxlayır. 
Küləyinköməyiiləsporlarqonşusağlambitkilərədaşınırvəçiçəkləməzamanıonlarıyol
uxurlar. 
Çiçəyindişiciyinədüşənteliosporlarcücərirlər. 
Te-
liosporlarcücərənzamanhaploidbazidiformalaşdırır, 
ancaqonunüzərindəbazidisporlar  (sporidilər)  əmələgəlmir.  Mayalanmamüxtə-
liftipikihaploidhüceyrəarasındabaşverir. 
Mayalanmışhüceyrələrinfeksiondikariotikhiflərəbaşlanğıcverirki, 
onlardaçiçəyinyumurtalığınaçatırlar. 
Usti-lagotritici 
göbələyininteliosporlarıdiyircəkli, 
zeytuni-qəhvəyirəngli, 
tikanlı, 
5-9 
mkmdiametrlidir.Teliosporlarıncücərməsivəmitselinböyüməsiüçünoptimaltemper
atur  23-25
0
Cvənisbirütubət  60-95%  -dir.  7-8
0
Ctemperaturzamanıbitkitoxumala-
rındamitselinböyüməsidayanır, 
buamildəsürməninpayızlıqbuğdadazəifəmələgəlməsiiləizahedilir. 
XəstəliktörədiciTriticum,  Hordeum,  Secale,  Aegilops,  Elimus,  Agropiron, 
Elytrigia,  Haynaldiacinsləriniyoluxur.  Mühafizətədbirlərinielmiəsaslarlaapar-
madıqdazərərdahayüksəkolur. 
Məhsulitkisitozsürməiləyoluxansünbüllərinmiqdarınaproporsionaldır. 
Tozsürməsiçoxzərərlixəstəlikdir. 
Sirayətlənmişbit-
kilərdədənçıxımıkəskinformadaaşağıdüşür. 
Xəstəliyinümumiyayılmasıortahesabla 
0,1-1% 
təşkiledir. 
A.E.Drujimin, 
B.A.Krupnov 
(2000), 
V.A.Zaxarenko-ya 
(2000) 
görəmüha-
fizətədbirlərihəyatakeçirilməyəndəxəstəlikləyoluxmariskimüəyyənqədərartır.  
Mübarizətədbirləri.Buğdanıncırtdansürməsindəolduğukimidir.  
 
Buğdanınunluşehi - Blumeria graminis (DC.) Speer 
f. sp. triticiMarchal. 
 
Təsnifatdayeri: 

160
 
 
Fungi  vəya  Mycota  aləmi,  Ascomycota  şöbəsi,  Euascomycetes  sinfi,  Ery-
siphales sırası, Erysiphaceae fəsiləsi, Blumeria cinsi 
Sinonimləri: 
 Acrosporium  monilioides  Nees,  Erysiphe  graminis  DC.,  Oidium  monilioi-
des (Nees) Link. 
Biolojiqrupu: 
Biotrof 
 
Avropa,  Asiya,  Afrika,  AmerikavəAvstraliyaqitələrindəyayılmışdır.  Xəs-
təlikRusiyadada, 
xüsusiləŞimaliQafqazdavəMərkəziQaratorpaqrayonların-da, 
Ukrayna,  Belorus,  Baltikaölkələri,  Gürcüstanınbuğdaəkinlərindətəhlükəli-dir. 
Azərbaycanındabuğdaəkinlərindərastgəlinirvəgetdikcəyayılmaarealıge-nişlənir. 
Unluşehənçoxyarpaqlardaəmələgəlir, 
lakinbitkininbütünyerüstühissə-
ləriniyoluxabilir.  Gövdə,  yarpaq,  yarpaqqınlarıvəsünbülxəstəlikləsirayətlənirlər. 
Ağunlutozluörtükformasındazühüredir, 
azsonraunlugörkəmalır, 
təd-
ricənçirklibozrəngdən, 
qonurvəpasvari-
qəhvəyirəngəqədərdəyişənkipmitselyastıcıqlarınaçevrilir. 
Mitselsəhti, 
budaqlanandır. 
Böyüyənhiflərinucunda 
3,5-7 
mkmdia-
metrliəmziyəoxşarapressoriyalarəmələgəlir. 
Apressoriyalardanqaus-
toriyalarçıxırlarvəonlarbitkitoxumasınınhüceyrələrinədaxilolurlar. 
Konidida-
ş
ıyanlardüz,  birhüceyrəli,  yüngülcədartılmışdır.  Konidilərzəncirdəbirhüceyrəli, 
rəngsiz,  ellipsoidal,  limonaoxşardır.  Kleystotesişarşəkilli,  110-280  mkmdiametr-
li, 
çıxıntılarıbirneçədənçoxsaylıyaqədərdir. 
Çıxıntılarkleystotesininaltyarısın-
dayerləşirlər,  adətənzəifinkişafedən,  mitselli,  nazikdivarlı,  sadə,  nadirbudaqla-
nan,  adətənkleystotesinindiametrindənqısadır.  Asklar  (kisələr)  6-30  ədəd,  4-8 
sporludur.  Askosporlarellipsoidal,  oval  20-24  x  10-14  mkmölçülü,  zəifrəngli, 
sarıtəhər, 
nadirhaldainkişafedirlər. 
Göbələkmitselvəkonidilərləpayızlıqbuğ-
danıncücərtilərindəvəyerətöküləndənlərdə, 
kleystotesilərləisəbitkiqalıqların-da 
(yazlıqbuğdabecərilənrayonlarda) 
qışlayırlar. 
Yazdavəyaydagöbələkəvvəl-
cəpayızlıqbuğdadakonidialmərhələdəinkişafedir,  oradanisəyazlıqbuğdayakeçirlər. 
Boruyaçıxmafazasındanbaşlayaraqpatogenkisəmərhələsiniforma-
laşdırmağabaşlayır. 
Avqustdanoktyabrakimiyetişməvəaskosporlarınuçuşubaşverir.  Eləonlardapayız-
lıqlarıncücərtilərivəyerətöküləndənlərüçüninfeksiyamənbəyirolunuoynayırlar. 
Havanın 
+30
0
C-dənyüksəktemperaturuunluşehininkişafınıləngidir. 
Bit-
kilərbirqaydaolaraq 
0-20
0
Ctemperaturadavə 
50-100%-liknisbirütubətdəyolu-
xabilirlər.  Konidilərhavanınnisbirütubəti  95-100%  olduqdavə  3-31
0
Ctempe-
raturda  (optimal  14-17)  cücərirlər.  Rütubətlihavayetişmənivəaskosporlarınuçu-
ş
unusürətləndirir, quruhavaisəbuprosesləriləngidir. 

161
 
 
Xəstəlikyarpaqsəthininassimilyasiyasınınazalmasınavəxrolofilindağıl-
masınasəbəbolur. 
Güclüyoluxmazamanıgövdələrinmiqdarıazalır, 
sünbülləməgecikir, 
lakinyetişməsürətlənir. 
S.S.Saninvəbaşqalarının 
(2002) 
məlumatlarınaəsasənxəstəliyintəsirindənməhsulitkisi  10-15%,  bəzən  30-35%-
ə
çatır.