Đ brahđm cəFƏrov

Daşıyıcılarlamübarizə.Kəndtəsərrüfatıbitkilərininvirusxəstəliklərindənqor
unmasındaviruslarındaşıyıcılarıolanhəşəratvəvirusinfeksiyasınınrezerva-
toruolanalaqotlarıiləmübarizəninböyükəhəmiyyətivardır. 
Viruslarındaşıyı-
cılarıiləmübarizənikimyəviüsullahəyatakeçirirlər. 
Onlarlamübarizədəxüsu-

133
 
 
siləsisteminsektisidlərsəmərəlidir, 
çünkiməhzonlaruzunmüddətəbit-
kilərihəşəratlardanmühafizəedir. 
Viruslaradavamlısortlar. 
Virusxəstəlikləriiləmübarizə-
dəsəmərəlivəiqtisadicəhətdənyararlıüsul-kəndtəsərrü-
fatıbitkilərininvirusadavamlısortları-nınbecərilməsidir. 
Artıqbirçoxvirusxəstəliklərinəqarşımüxtəlifölkələrdədavamlısortlaryaradılmışdır. 
Misalüçün, 
örtülüşəraitdəbecərilənSonataF
1
, 
RusiçF
1
vəKarlsonF
1 
pomi-
dorsortlarıtütünmozaikasıvirusunaqarşıdavam-lıdırlar. 
Vaksinasiya.Vaksinasiyavəyaçarpazmühafizə 
– 
bitkininvirusunzəifpatogenliştammıiləyoluxdurulmasıdır, 
buonu 
virusundahagüclüştammıiləsirayətlənmədənmühafizəedir. 
Prinsipetibarıləbitkilərinvaksinasiyasıinsanvəheyvanvaksinasiyasındanfərqlənmir. 
Hərikihaldaorqanizmdəmüdafiəxassə-ləriəmələgəlir,  yəniinfeksiyayaqarşıimmu-
nitetformalaşır. 
Lakinheyvanvəbitkilərdəimmunitetinmexanizmimüxtəlifdir. 
Heyvanlardaqandamüdafiəanti-telasıəmələgəlir, 
həminantitelxəstəliktörədicinininkişafınaimkanvermir, 
bit-
kilərdəisəvaksinasiyanınsəmərəsiviruslarıninterferensiyasıhalınaəsaslanır, 
bitkiyəilkinolaraqyeridilmişvirusunzəifştammı, 
həminvirusundahagüclüştammınınçoxalmasınamaneolur. 
Aqrotexnikitədbirlər. 
Virusxəstəlikərininyayılmasımüəyyəndərəcədəkəndtəsərrüfatıbitkilərininbecərilm
ə
texnologiyasındnçoxasılıdır. 
Bunagörədəaqrotexnikitədbirlərvirusxəstəliklərindənmühafizəkompleksinədaxildi
r.  Əkinmüddəti,  bitkilərinsıxlığınınvəziyyətikompleksədaxilolanəsasvasitələrdən-
dir. 
Optimalsəpinmüddətinidaşıyıcıhəşəratlarınmiqra-
siyasıvəyakütləviuçuşmüddətindənasılıolaraqtəyinedirlər. 
Ə
gərdaşıyıcıerkənmiqrasiyaedirsə, 
imkandaxi-
lindəsəpinidahagecmüddətəkeçirirlər; 
buhaldabitkidaşıyıcıhəşə-
ratlakontaktdaolabilmirvəyoluxmaehtimalıaşağıdüşür. 
Ə
gərdaşıyıcıhəşə-
ratlarınmiqrasiyasıgecbaşverirsə,  ondasəpinindahatezkeçirilməsiməqsədəuyğun-
dur, 
onunüçünki, 
daşıyıcılarınəmələgəlmədövrübitkiləryaşlıolsunlar. 
Beləhaldamüvafiqolaraqdavamlılıqyüksəlirvəondayoluxmanınnəticələridəazzərərl
iolabilir. 
Lakinbütünbuhallardabitkilərinbiolojiinkişafxüsusiyyətlə-
rinəzərəalınmalıdır. 
Çoxillikmüşahidələrvəədəbiyyatməlumatlarınıntəhliligöstərirki, 
sıxəkinlərdəbitkilərinvirusxəstəlikləriiləyoluxmasıfaiziazalır. 
La-
kinçoxsıxlıqeynizamandaməhsuldarlığınaşağıdüşməsinəsəbəbolur. 
Onagörədəoptimalsıxlıq, 
normalsəpin, 
səpinmüddətivəs. 
kimiaqrotexnikitədbirlərkompleksielmiəsaslarlahəyatakeçirilməlidir. 

134
 
 
Terapiyatədbirləri.Kəndtəsərrüfatıbitkilərininvirusxəstəliklərindənmühafi
zəsindəterapiyatədbirləridəönəmliroloynayır. 
Termoterapiya, 
kimyate-rapiya, 
viruslarıningibitorlarıvəs. terapiyatədbirlərinintərkibhissəsidir. 
Termoterapiya. 
Birçoxhallardabitkidəolanvirusinfek-
siyasınıyüksəktemperaturuntəsiriiləyənitermoterapiyailəözünətabeetməkmümkün
dür. 
Buqaydailəvegetativyollaçoxalanbitkiləriçoxlusaydaviruslardanazadetməkmümkü
ndür.  Đstiliktəsirikimiqaynarsu  (50-55
0
C)  vəyaqaynarhavadanistifadəedirlər. 
Temperaturvəekspozisiyanı 
(işləməmüddəti) 
virusvəyoluxanbitkininbiolojixüsusiyyətlərindənasılıolaraqvariasiyaedirlər. 
Đş
ləmərejiminielənizam-layırlarki, 
viruslarinaktivasiyaolunsunlar, 
bitkitoxumalarıisəhəyatilikqabiliy-yətlərinisaxlasınlar.  Buzamaneləşəraityaradır-
larki, 
bitkininvəvirusuntempe-raturahəssaslığımaksimumtəşkiletsin. 
Beləki, 
eyniyüksəktemperaturzamanısuhavayanisbətənbitkinidahagüclüzədələyir. 
Məsələn, 
çiyələk 
ş
itilləri 
35
0
Ctemperatursudahəyatilikqabiliyyətini 
7 
saat,havadaisə 7 sutkayasaxlayır. 
Kartofyumurularınauzunmüddət 
37-40
0
Ctemper-
turilətəsiretdikdəonlarölürlər. 
Ə
gərbelətemperaturişləmə-
siniadişəraitlənövbələşdirsək,  misalüçün,  günərzində  4  saatmüddətindəqızdırsaq, 
onlarzədələnmir, 
yarpaqqıvrılmasıvirusununinaktivasiyasıisə 
6 
həftədənsonrabaşverir. 
Termoterapiyadantoxum, 
ə
kin, 
çalaqmateriallarınıvirusxəstəliklərindənazadetməküçünistifadəedirlər. 
Yüksəktemperaturuntəsiriilətoxumlardaolanvirusinfeksiyasınısəmərəliformadaləğ
vetməkmümkündür. 
Məsələn, 
pomidortoxumlarını 
1-2 
günmüddətində 
70
0
Ctemperaturdasaxlamaqla 
tütünmozaikavirusununtamməhvinəsəbəbolur, 
eynizamandabitkinintoxumalarınınkeyfiy-yətiaşağıdüşmür. 
Termoterapiyayoluiləviruslarıtamləğvetməkmümkünol-masada, 
yük-
səktemperaturşəraitindəonlarbitkilərdəyavaşyayılırvəçoxalırlar. 
Nəticədə, 
bitkiyəyüksəktemperaturlutəsirdövründəəmələgələnzoğlardavirusolmayabilir. 
Bunagörədətermoterapiyanıadətənapikalmeristemkulturame-
toduiləbirgəistifadəedirlər. 
Bitkiləriəvvəlcədənyüksəktemperaturadasaxlayır, 
yalnızsonraonlardantəpəmeristemlərikəsirlər. 
Buzamanvirusinfeksiyasındanazadbitkilərinçıxımıgüclənir. 
Kimyaterapiya.Virusinfeksiyasıiləmübarizədəkimyəviüsulməhdudəhə-
miyyətkəsbedir. 
Viruslarhüceyrədaxiliparazitlərolduğunakimyəvimaddə-
ləreynizamandavirusvəbitkihüceyrəsinətəsiredirlər. 
Bunagörədəvirusuməhvedənkimyəvimaddələr, 
bitkihüceyrələriüçüntoksikiolmamalıdır. 
Buistiqa-

135
 
 
mətdədünyaölkələrindəçoxsaylıtədqiqatlaraparılsada,  nəticələryoxdur.  Beləliklə, 
müasirkimyəvipreparatlarlavirusxəstəliklərinəqarşıdərmanlamalaraparılmır. 
Viruslarıningibitorları.  Bəzibirləşmələr  (purinvəpirimidonlarınanaloqları) 
viruslarınçoxalmasınıləngidir, 
lakinonlarıməhvetmir. 
Beləmaddələriviruslarıningibitorlarıadlandırırlar. 
Bubirləşmələrkimyəvitərkibinəgörəçoxmüxtəlifdirlər. 
Viruslarıningibitorlarıarasındaproteidlər, 
qlikoproteidlər, 
polisa-xaridlər, 
nukleinturşuları 
(RNT) 
vəaşağımolekullubirləşmələraşkaredilmişdir. 
Təsirmexanizminəgörəonları  2  qrupabölürlər:  yoluxmavəçoxalmaingibitor-ları. 
Yoluxmaingibitorlarıviruszərrəcikləriniblokadaedir, 
nəticədəviruslarinfeksiyalılığınıitirirlər. 
Çoxalmaingibitorlarısahibbitkininhü-
ceyrələrindəmad- 
dələr  mübadiləsini  dəyişirlər,  bununda  da  bitkinin  virusa  qarşı  davamlılığı  yük-
səlir. 
Cədvəl 4.2 
Bəzibitkilərinvirusxəstəlikləriiləmübarizəzamanıtermoterapiya 
rejimi (Nyland, Gobesn, 1969) 
 
Xəstəlik 
Sahibbitki 
Đş
ləmərejimləri 
Temperatur, 
0
C 
Vaxt 
Qayda 
Gavalıdanekrozluhəlqəviləkəlik 
gavalı 
38 
17 
sutka 
hava 
albalı 
35 
36 saat 
su 
Armudqabığındanekroz 
armud 
37 
28 
sutka 
hava 
Almadaxlorozluhəlqəviləkəlik 
alma 
38 
7 sutka 
hava 
Çiyələyinkompleksxəstəlikləri 
çiyələk 
43 
30 
dəqiqə 
su 
Kartofyarpaqlarındaqıvrılma 
kartof 
50 
17 
dəqiqə 
su 
KartofunX, M, Svəs. 
viruslarıilətörədilənxəstəliklər 
kartof 
38 
7 sutka 
hava 
 
Đ
ngibitorların bəzilərindən praktikada istifadə edirlər. Belə ki, ali bitkilərin 
antibiotikləri  olan  imanin  və  areparin  tütün  və  pomidorda  tütün  mozaika  virusu 
ilə mübarizədə səmərəlidirlər.
 
 
4.8. VĐROĐDLƏR 

136
 
 
 
Viroidlərqrupunavirusaoxşarparazitagentlər  (orqan,  cism)  aidedilirlər. 
Viruslardanfərqliolaraq, 
virionlarınxarakteriknukleoproteidhissəcikləriyox-dur. 
ViroidləraşağımolekullubirzəncirliRNT-dənibarətdir. 
Onlarsahibbitkininhüceyrələrininbiosintetiksisteminədaxilolur, 
buzamanonlarınsonrakıreplika-siyalarıtəminolunur. 
K.V.Popkovaya  (2005)  görəviroidlərinkəşfiTeodorO.Dinerə  (1971)  məx-
susdur. 
Alimkartofyumrularınıtədqiqedərkən, 
xüsusiyyətlərinəgörəviruslar-
danfərqlənənhissəcikləraşkaretmişdir. 
O.Dinerkartofyumrularındaiynəşəkil-
liliktörədicisiniöyrənənzamanvirusolojiüsullarlamüəyyənedilməsimümkünolmaya
nvirusaoxşarhissəciklərintədqiqatınabaşlanğıcvermişdir. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Şə
k. 4.2. Viroidlərlə kartof yumrularının yoluxması zamanı 
                        miləbənzərlik: a- sağlam yumrular; b – xəstə yumrular 
 
Y.M.ŞeludkovəV.Q.Reyfman 
1978-ciildə 
«Viroidlər 
- 
patogenlərinyenisinfidir» 
adlıişlərindəonlaratamxarakteristikavermişlər. 
Viroidinbaşlıcavətəbiikomponentinukleinturşusudur: onlarvirionəmələgətirmirlər, 
antigenfəal-lığamalikdeyil, 
kiçikmolekullukütləyəmalikdir, 
termo-
düzümlüdürvəyüksəkparazitliyiiləfərqlənirlər. 
Sitruslardaekzokortis, 
payızgülündəcırtdanlılıq, 
xiyar-
daxlorotikçillikvədigərfitopatogentörədicilərviroidlərəaidedilir. 
a                            b 

137
 
 
Ə
vvəlləryuxarıdaadıçəkilənxəstəlikləriviruslaraaidedirdilər. 
Viroidlərintörətdiklərixəstəliklərinsimptomlarıaşağıdakılardanibarətdir: 
böyüməningecik-məsi, 
bitkininvəyaonunorqanlarınınölçülərininazalması, 
rəngintensivliyininzəifləməsi, 
yarpaqlardaxloroz.Viroidlərəkinmaterialı, 
toxumlayayılır,  bitkidənbitkiyəmexanikiyollaötürülür.  Beləki,  sitruslardaekzo-
kortisxəstəliyinitörədənviroidcalaqzamanıyayılır. 
Vi-
roidlərinəsasdiaqnostikaüsullarıbitki - indikator, elektronmikroskopuhesabedilir. 
Bitkilərinviroidlərdənmühafizəsivirusxəstəliklərindənmühafizəiləox-şardır. 
Sağlaməkinmaterialı,  meristemkultura,  termoterapiya,  calaqzamanıbıçaqlarınvə 
ya 
kəsici 
alətlərin 
dezinfeksiyaedilməsimühafizətədbirlərisistemi-
ninəsasınıtəşkiledir. 
 
 
 
 
FəsilV 
 
Bitkixəstəliklərivəmübarizə 
 
5.1. KƏNDTƏSƏRRÜFATIBĐTKĐLƏRĐNĐNXƏSTƏLĐKLƏRĐ 
Đ
LƏMÜBARĐZƏÜSULLARI 
 
Bitkilərəmələgəlməxarakterivətəbiətinəgörəçoxlusaydaxəstəliktörə-
diciləriiləsirayətlənirlər. 
Xəstəliyinəmələgəlməsivəinkişafıməhsuldarlığınaşağıduşməsi, 
məhsulunkeyfiyyətininpisləşməsi, 
daşınma, 
satılmavəyararlılıqgöstəriciləriiləxarakterizəolunmaqla, 
təsərrüfatformasındanasılıolmayaraq, istehsalmüəssisəsinəböyükitkilərvurur. 
Mədənibitkilərbecərilənzamanonlarınnormalbö-
yüməvəinkişaflarınıtəminetməküçünkompleksaqrotədbirlərsistemihəyatakeçirilir. 
Đ
ntensivtex-
nologiyazamanıaparılantədbirləradətənxəstəliktörədicilərintoplanmasınavəyayılm
asınasəbəbolur 
(məsələn, 
birtərəfliqaydadaazotlugübrələrdənistifadə). 
Ə
saskəndtəsərrüfatıbitkilərininbecərilməsininmüasirtexnologiyasın-
dabaşlıcadiqqətgübrədozalarınınyüksəldilməsinəyönəlir.  Buzamanaqrobiosenoz-
lardayarananşəraitxəstəliktörədicilərinzərərliyininartmasınasəbəbolur. 
Kəndtəsərrüfatıbitkilərininetibarlımüdafiəsiozamantəminedilirki, 
be-
cərməzamanımüxtəlifmühafizəüsullarıbir-birinitamamlayır, 
aparılantədbirlərbitkilərinnormalböyüməvəinkişafınaköməketməklə, 

138
 
 
torpaqdainfeksiyaehti-yatınınazalmasıiləxarakterizəolunur. 
Dənli-
taxılbitkilərindəsürmə, 
pas, 
üzüm-dəmildyuvəoidium, 
almadaunluşehvədəmgilləmübarizədəaparılantədbirlərkompleksxarakterdaşımalıd
ır. 
Başlıcaxəstəliklərəqarşımübarizəməsələlərinəbaxılarkən, 
konkretzonanınmeteorolojişəraitininəzərdənqaçırmaqolmaz. 
Sonillərbirtəsərrüfatsistemindəndigərinəkeçirilməsi, 
respublikanınmən-
furermənilərləmüharibəşəraitindəolması,  bəzən  fermerlərdəmaliyyəçatışmaz-lığı, 
ölkəyəyararsız, 
vaxtıötmüşvəkeyfiyyətsizpestisidləringətirilməsiəkinlər-
dəinfeksiyaehtiyatınınhəddənartıqtoplanmasınasəbəbolmuşdur. 
Bunagörəbecərməzamanıxəstəliklərləbağlıqarşıyaçıxançətinlikləraşağıdagöstərilə
nmübarizdəüsullarınınbir-birinitamamlamasınəticəsindəaradanqaldırılabilər: 
aqrotexniki,  bioloji,  kimyəvi,  fiziki-  mexaniki,  bitkikarantini,  seleksiya-  toxum-
çuluqüsulları.  Xəstəliklərlə  mübarizə  üsulları  müxtəlif  olsa  da  onların  bir-birini 
tamamlaması bütövlükdə kənd təsərrüfatı bitkilərini yoluxduran göbələk, bakteri-
ya, virus, ali çiçəkli parazitlər və s. kimi mikroorqanizmlərdən qorumada etibarlı 
zəmin yaradır.  
5.2. AQROTEXNĐKĐMÜBARĐZƏÜSULU 
 
Aqrotexnikimübarizəüsulununmahiyyətibitkilərinnormalböyüməvəinkişafın
ıtəminedən, 
müxtəliftədbirlərihəyatakeçirməkləekolojişəraityarat-maq, 
eynizamandaxəstəliktörədicilərinyayılmasıvəinkişafınınqarşısınıalmaq-
danibarətdir 
(torpağınşumlanması, 
toxum, 
səpinqaydası, 
gübrələmə, 
suvarmavəs.). 
Torpağınbecərilməsxemi. 
Torpaqmüxtəliforqanizm-
lərinnormalinkişafetdiyitəbiimühitdir, 
onagörədəo, 
küllimiqdardamikroorqanizmlərləəhatəolunmuşdur. 
Birçoxkəndtəsərrüfatıbitkilərininxəstəliktörədiciləriqış-
lamaqüçünməhztorpaqdanistifadəedirlər. 
Dənlilərdəkökçürümələri, 
fuzarioz, 
pam-bıqdasoluxmavəs. 
xəstəliklərintörədiciləriməhztorpaqdaqışlayır.Torpaqbe-
cərildikcəondaolanmikroorqanizmlərin, 
habeləxəstəliktörədicilərinindətərkibidəyişir.Torpağınbecərilməsixüsusiyyəti, 
müddətivəşumundərinliyionunstruk-turunuvəfizikixassələrini, 
habelərütubətvətemperaturudəyişir. 
Buxəstəliktö-
rədicilərinindəhəyatşəraitinətəsiredir, 
birsırapatogenorqanizmləriməhvedirvəyainkişafınıməhdudlaşdırır.Torpağınbecəri
lməsipasxəstəlikləriiləmübari-zədəmühüməhəmiyyətkəsbedir. 
Tökülmüşdənlərdəbuğdadaqonurpas,  çov-dardapasxəstəliktörədicilərininuredino-
sporlarısaxlanılır, 
oradanisəpayızlıq-larıncücərtilərinəyoluxur. 
Buğdanıngövdəpasıxəstəliyininteleytosporlarısa-mançöplərindəqalır. 

139
 
 
Torpaqerkənüzlənərkənbitkiqalıqları, 
onunlabirlikdəisəgöbələklərinuredonosporlarıməhvolur. 
Dənli-taxılbitkilərininməhsultoplanışındandərhalsonra  torpağınüzlən-məsi, 
dərinşumunaparılmasıbuğdadakökçürümələriiləmübarizədəəhəmiyyət-
litədbirlərdəndir. 
Şə
kərçuğunduruplantasiyalarındatorpağınmüntəzəmolaraqkətmənlənsivəyayumşa
ldılmasıkökyeyənxəstəliyiiləmübarizəninəsasınıtəş-kiledir. 
Gübrələmə.  Gübrələrintətbiqibitkininquruluşuvəfiziolojixassələrinidə-yişir, 
buisəxəstəliklərəqarşıdavamlılıqvəyahəssaslıq 
kimiməsələlərətəsiredir.Azotlugübrələrbitkilərdəkutikulaqatınınqalınlığınıazaldır, 
assimilyasiyaorqanlarınınböyüməsinigücləndirir, 
birsıraxəstəliktörədicilərinəqarşıdavam-lılığıaşağısalır. 
Fosforgübrələrikutikulaqatınıqalınlaşdırır, 
mexanikitoxuma-
larındahagüclüinkişafınasəbəbolur. 
Çuğundurunerkəninkişaffazasındafos-
forlaqidalanmasıköksistemininböyüməsinisürətləndirir, 
cücərtilərinkökyeyənxəstəliyinəqarşıdavamlılığınıyüksəldir.Fosforvəkaliumgübrə
ləribuğdanınbö-yüməenerjisiniyüksəldir,  pasvəfuzariozxəstəliklərinəqarşıdavam-
lılıqamilininizamlayır. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındagöstərilirki, 
fosforvəkaliumgübrələriqarğıdalınınqovuqlusürmə, 
kələmşitillərininqaraayaqxəstəlikləriiləyoluxma-
sınınaşağıdüşməsinədətəsiredirlər. 
Gübrələrtorpağınkimyəvitərkibinidəyişir, 
torpaqreaksiyasınımədənibit-
kilərinxəstəliktörədiciləriiləazyoluxmasıistiqamətinəyönəldir, 
yənigübrə-
ləmədənsonratorpaqdayarananşəraitgöbələklərinböyüməvəinkişafınamənfitəsirgö
stərir. 
Torpağafosforvəkaliumgübrələrininverilməsiiləkartofunfitof-
torozlayoluxmadərəcəsiazalır. 
Buonunlaizaholunurki, 
torpaqpH 
4,8 
olduqdaxəstəliktamamiləinkişafetmir.Mikroelementlərbitkilərdəgedənmaddələrm
ü-badiləsiproseslərinigücləndirir, 
bununladaxəstəliklərəqarşıdavamlıqyüksəlir. 
Misinmikrodozalarıkartofunfitoftorozlayoluxmasınıaşağısalır, 
bortərkibligübrələrçuğundurunözəkçürüməsiiləsirayətlənməsinidəfedir, 
molibdenduzlarıilətoxumlarındərmanlanmasıdənli-taxılbitkilərininpas, 
sürməvəbaşqaxəstəliklərəqarşıyoluxmafaiziniaşağısalır. 
Beləliklə, 
gübrələrbitkilərinxəstəliklərdənmühafizəüsuludeyil, 
lakinon-
larınxəstəliktörədicilərinəqarşıdavamlılığınıyüksəldənbaşlıcaamillərdəndir. 
Növbəliəkin. 
Xəstəliklərinəmələgəlməsininqarşısınıalmaqdaənəhəmiy-
yətliaqrotexnikitədbirlərdənbirinövbəliəkindir. 
Onunböyükfitopatolojiəhə-
miyyətivardır. 
Đ
llərüzrəbitkilərinnövbələşdirilməsipatogenlərintoplan-
masınınqarşısınıalır. 
Növbəliəkinsayəsindətorpaq-
dayaşayanmikroorqanizmlərinsayıodərəcədəaşağıdüşürki, 
artıqəkinlərəiqtisadizərərvurabilmirlər. 

140
 
 
Kələmdəkilaxəstəliyitörədicisininsistalarıtorpaqda 
5-6 
ilsaxlanılır, 
müvafiqolaraqkə-
ləmvəhəminfəsiləyədaxilolandigərbitkiləryalnızhəminmüddətbaşaçatdıq-
dansonraəvvəlkiəkinyerinəqaytarılmalıdır. 
Növbəliəkindəbitkilərinövbələşdirərkənxəstəliktörədicilərinixtisaslaş-
masıdanəzərəalınmalıdır. 
Beləki, 
sahədəkələmdənsonrakartofəkinləriniplan-
laşdırmaqolmaz, 
onagörəki, 
Erviniyacinsinədaxilolanbakteriyakələmdəse-
liklibakterioz, 
kartofdaqaraayaqxəstəliklərinintörədicisidir.Eynixəstəliktörə-
diciləriolanbitkiləribir-birindənizoləedilmiş, 
müəyyənməsafədəbecərməkolar. 
Phytophthorainfestanshəmkartof, 
həmdəpomidorbitkilərindəfitoftorozxəstəliyinintörədicisidir. 
Adətən, 
xəstəliyininkişafıkartofdabaşlayır, 
sonraisətörədicipomidorakeçir. 
O, 
havayoluiləyayılır, 
onagörədəmüəyyənməsafəizolyasiyasıolmadıqdapomidormeyvələrininkütləvisurə
tdəfitoftorozlayolux-masıbaşverir. 
Bunöqteyinəzərdənəmtəəlikvətoxumalmaqməqsədiləbecəri-lənplantasiyalardabir-
birindənmüəyyənməsafədəyerləşdirilməlidir, 
ə
kshaldahərikisininqarşılıqlıyoluxmasıbaşverir. 
Yazlıqdənli-
taxılbitkiləriüçünyazdavirusvəfitoplazmaxəstəlik-
lərininmənbəyionunlayanaşıyerləşdirilmişpayızlıqlardır. 
Çünkiburadaxəstəliklərinkişafahələpayızdabaşlayırlar. 
Torpaqpato-
genləriiləmübarizədənövbəliəkinintətbiqionuninfeksiyamənbələrindənazadolunm
asınaxidmətedir. 
Sağlamtoxumvəəkinmaterialı. 
Birçoxxəstəliktörədiciləritoxumvəəkinmaterialıvasitəsiləötürülür. 
Yal-
nıztoxumvasitəsiləbuğdavəarpanıntozsürməsi, 
helminthosporoz, 
kələmvəpomidorunbirsıraxəstəlikləriyayılır. 
Ə
kinmaterialıiləkartofunfitoftoroz, 
qaraayaqvəbaşqaxəstəlikləriötürülür. 
Sira-
yətlənmiştoxumvəəkinmaterialıbitkixəstəliklərininəsasmənbələrindənbiridir. 
Eynizamandatoxumlarınsirayətlənməsinəvəəkinkeyfiyyətlə-
rinəsəpinvəəkinmateriallarınınbecərməşəraiti,  habelətoxumunsəpinəhazırlanması 
– 
seçmə, 
tə-mizləmə, 
sortirov-
kavəbaşqaaqrotexnikitədbirlərəhəmiyyətlitəsirgöstərirlər. 
Buaqrotexnikitədbirlərməhsuldarlığınyüksəldilməsiiləyanaşı, 
xəstəliklərləmübarizəyə, 
onlarınxəstəliyəda-
vamlılığınıartırmağaistiqamətləndirilməlidir. 
Toxumsahə-
lərindəməhsuldarlığavəxəstəliklərədavamlılığınagörəgüclüsort-
larınyetişdirilməsinaminəbütünaqrotexnikitədbirlərhəyatakeçirilməlidir. 
Qar-
ğ
ıdalıbitkisininfuzarioz, 
niqrosporioz, 
diplodioz, 
bakteriozxəstəliklərinəqarşıdavamlı, 

141
 
 
düzgünseçilmişkalibrlitoxumlardanistifadəedil-məlidir. 
Bununüçüntoxumseçimitarladabaşlayır, 
yənisağlam, 
normalinkişafetmişbitkilərinsira-
yətlənməmişqıcalarıseçilirvətoxumüçüntədarükedilir. 
Toxumlarınmütləqçəkisivəölçüləriəhəmiyyətkəsbedir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarınagörə, 
payızlıqbuğdanınsəpininiiritoxumlarlaapardıqda, 
kiçiktoxumlaranisbətənbərksürməiləyoluxmadərəcəsikəskinazalır. 
Bunagörədəbitkininsort-
larınındavamlılığınıbərksürməyəqarşıyüksəltməküçüntoxumlarınkiçikqarışığında
n, 
sürməkisə-ciklərindən 
(soruslarından) 
cidditəmizlənməsiməsləhətgörülür.Toxumlarınka-librləşdirilməsi, 
kiçiktoxumlarınkənarlaşdırılması, 
yüksəkcücərməvəböyüməenerjilitoxumlasəpinşəkərçuğundurundakökyeyənxəstəl
iyiiləmübarizədəböyükəhəmiyyətkəsbedir. 
Məlumdurki, 
buğdadafuzariozyalnıztorpaqiləyox, 
toxumilədəkeçir, 
onlarıtəmiz-
ləməyoluiləxəstəlikləsirayətlənmənimüəyyəndərəcədəaşağısalmaqolur. 
Beləliklə, 
aqrotexnikitədbirlərkompleksindətoxumvəəkinmaterialları-
nınsəpinəhazırlanmasımühüməhəmiyyətkəsbedir, 
toxumlarınseçilməsiimmuno-
lojiəhəmiyyətkəsbetməklə, bitkilərinxəstəliklərədavamlılığınıyüksəldir. 
Səpinmüddətivəyığım. 
Səpinmüddətidüzgüntəyinedildikdəbirçoxxəs-
təliklərinqarşısınıalmaqmümkünolur, 
buaqrotexnikitədbirçoxlusaydakəndtəsərrüfatıbitkiləriüçünhəllediciroloynayır. 
Səpininerkənkeçirilməsizamanıtorpaqdadavamlısurejimitəminolunur, 
bitkilərişıqdanyaxşıistifadəedir, 
vege-tasiyadahatezbaşaçatır. 
Erkənsəpinzamanıyazlıqbuğdafuzarioz, 
kökçürümə-ləri, 
pas, 
unluşehxəstəlikləriiləzəif, 
ancaqbərksürməiləgüclüsirayətlənir. 
Aqrotexnikiqaydadavəsəpinmüddətindəaparılanəkmələrzamanıyulafsürmə, 
arpatozvədaşsürmə, 
dənli-paxlalıbitkilərfuzarioz, 
kartoffitoftorozlazəifyolu-
xurlar.Bitkixəstəlikləriiləmübarizədəməhsulunqısamüddətdəitkisiztoplan-
masıböyükəhəmiyyətkəsbedir. 
Buxüsusilədənli-taxılbitkilərininpasxəstəlik-
lərinəaiddir, 
onagörəki, 
uredonosporlarkövşəndəqışlayırvəpayızlıqbitkilərincücərtilərininsirayətlənməsiüç
ünəsasinfeksiyamənbəyirolunuoynayır. 
Fitosanitartədbirlər. 
Bitkimühafizəsindəfitosanitartədbirlərinfeksiyamənbəyininməhvedilməsinəyönəl
mişdir. 
Gələcəkvegetasiyailindəbitkilərinyoluxma-
sındaəsasroloynayaninfeksiyamənbələriaşağıdakıkimiolabilər: 
məhsultoplanandansonrasahədəqalanyoluxmuşbitkiqalıqları, 
qışlayanxəstəbitkilər,  öz-özünəbitənxəstəbitkilər,  alaqlar,  toxumvəəkinmaterialı, 
habeləbaşqarayonlardanhavacərəyanıvasitəsilədaxilolaninfeksiya.  Fitosanitartəd-

142
 
 
birlərbitkilərinmühafizəsinisəmərəlişəkildətəminedəbilir. 
Bitkiqalıqlarınınbasdırılması, 
torpaqdaolanmikrob-
antaqonistlərinhəyatfəaliyyətləriüçünəlverişlişəraityaradılması, 
mikroorqanizm-
lərinköməyiiləbitkiqalıqlarınınparça-lanmasınınsürətləndiril-
məsivəbaşqafitosanitartədbirlərpatogenlərintoplan-
masıvəyayılmasıproseslərininqarşısınıalır. 
Ayrı-ayrıbitkilər, 
xüsusiləağacvəkolluqlaramüna-
sibətdədəprofilaktikitədbirlərdənistifadəolunur. 
Xəstəbudaqlarvəzoğlarbudanır, 
bağdankənarlaş-dırılır, 
budanmayeriisəmüdafiəpreparatlarındanbiriilədərmanlanır. 
Meyvəağaclarındaənçoxrastgəlinənadixərçəngxəstəliyiiləmübarizədəbutədbirçoxə
həmiyyətlidir.Almavəarmuddadəmgilxəstəliyinintörədicilərisirayət-
lənəntökülmüşyarpaqlardaqışlayır, 
qışlamadanson-
radaxəstəliktörədicinininkişafıdavamedir, 
kisəmərhə-
ləsisayəsindəyetişənaskosporlaryenidənilkinsirayət-lənmətörədirlər. 
Bununqarşısınıalmaqüçünpayızdayarpaqlartöküləndənsonraağacaralarının  25-30 
smdərinlikdəşumlanıb, 
sirayətlənmişyarpaqlarınbasdırıl-
masınınböyükəhəmiyyətivar. 
Beləliklə, 
fitosanitartədbirlərxəstəliklərləmübarizəsisteminintərkibhis-
səsiolmaqla, aqrotexnikanınmühümelementlərindəndir.