Alisher navoiy nomidagi
ADABIYOTSHUNOSLIK – BADIIY ADABIYOT
Yüklə 0,77 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
ADABIYOTSHUNOSLIK – BADIIY ADABIYOT
TO‘G‘RISIDAGI FAN Demokratik jamiyat barpo etish, jamiyatda erkinlik hukmron bo‘lishiga erishish uchun avvalo odamlar orasida teng huquqlilik, o‘zaro birodarlik bo‘lishiga zamin yaratish kerak. Ana shunday asosga ega bo‘lmagan jamiyatda barchaning manfaatini himoya qilishga qaratilgan eng insonparvar qonunlar ham qog‘ozda qolib ketadi. Chunki bunday muhitda o‘zaro ishonchsizlik, bir-biriga begonalik, bir-biridan hadiksirash hissi hukm suradi. Odamlar orasida o‘zaro hurmat, mehr-oqibat bo‘lishi uchun esa har bir kishida vijdon bo‘lishi, har bir odam boshqalar oldida mas’ul ekanini butun vujudi bilan his etishi kerak. Adabiyot va san’at kishilarda mana shunday hissiyotni shakllantiradi. Mehr-oqibatli bo‘lish, bir-biriga hurmat bilan qarash, ko‘pchilik manfaatini o‘z manfaatidan ustun qo‘yish kabi qadriyatlar esa hamisha zarur. Chunki ular jamiyat hayotining asosini belgilaydi. Har qanday jamiyatning ma’naviy-axloqiy muhiti kishilarning onglilik darajasi, turmush tarzi bilan chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Adabiyot va san’at asarlari kishilar ongi, dunyoqarashiga ta’sir ko‘rsatadi. Mana shunday ta’sir quvvatiga ega ekanligi adabiyot va san’atning ijtimoiy ahamiyatga molikligidan dalolat beradi. Chunki barcha she’r, doston, roman, hikoya, qissa, drama, film, qo‘shiqlarda hamisha xudbinlik, ko‘zbo‘yamachilik, aldamchilik kabi illatlar qoralanib, vijdonli, diyonatli kishilar ulug‘lanadi. Shu bois bunday asarlar barcha zamonlarda qadrlanadi. Negaki insonparvarlik, vatanparvarlik, halollik, kishilar o‘rtasidagi mehr-oqibat ulug‘langan asarlarda xalqning dardi, orzu-istaklari ifodalanadi. Yuksak qadriyatlar jamiyat rivojida, kishilar osoyishta, farovon hayot kechirishida muhim ahamiyat kasb etadi. Ezgulik ulug‘langan asarlarda umuminsoniy qadriyatlar har bir kishi uchun naqadar zarurligi ta’sirchan ko‘rsatib beriladi. Ularda sabr-toqat, sadoqat, shijoat singari har bir inson uchun zarur fazilatlar sharaflanadi. Ta’kidlash joizki, adabiyot hayotni va inson dunyosini san’atning boshqa turlariga nisbatan keng aks ettiradi. Bu jihatdan san’atning hech bir turi adabiyot bilan bellasholmaydi. San’atning boshqa turlari, jumladan, kino san’ati ham kishilarning muayyan paytidagi holatini gavdalantiradi. O‘shanda ham u musiqa, tasviriy san’at, texnikaning turli vositalari hamda adabiyotga tayanadi. Badiiy asarlarda esa insonning ma’lum bir harakati, kayfiyati ham, o‘tgan kunlari to‘g‘risidagi o‘ylari ham, orzu-xayollari, ertangi kundan umidi ham, boshqalar xususidagi fikri, o‘zo‘zi bilan ichki munozarasi ham ifodalanadi. Shuning uchun kishilar doston, roman, qissa, hikoyalarda tasvir etilgan, drama, tragediyalarda ko‘rsatilgan qahramonlarning dard-alami, shodlik-quvonchi bilan tanishayotganda, ko‘nglida beixtiyor boshqalarga achinish, hamdardlik hissi uyg‘onadi. Chunki odamlar badiiy asarlar qahramonlari timsolida hayotdagi kishilarni ko‘radilar. Ularning boshidan kechirganlari, xatti- harakatlaridan muayyan xulosalar chiqaradilar. Borliqdagi hech bir narsa odamlarga hamjinslari singari ta’sir ko‘rsatmaydi. Odamlar bir-birini ko‘rib, kuzatish, bir-biridan o‘rganish orqali bilim olib, hayot haqidagi tasavvurini kengaytiradi. Adabiyot ana shu ehtiyoj zamirida vujudga kelgan. Unda odamlarning quvonch-u tashvishlari ifodalangan. Shu boisdan ertak, dostonlar yoki qadimgi yunon teatrlari sahnasida ko‘rsatilgan tragediya, komediyalar hech kimni befarq qoldirmagan. Odamlar ulardan g‘oyatda ta’sirlanishgan, o‘zlari sezmagan holda, ko‘p narsalarni “yuqtirib” olishgan. Bu narsa shu qadar ulkan, beqiyoski, uni ko‘z bilan ko‘rib, qo‘l bilan ushlashning imkoni yo‘q. Lekin ayni narsa qalbga singib, unda turli his-tuyg‘ular hosil qiladi. O‘sha paytda har bir odam o‘zida allaqanday ichki o‘zgarish ro‘y berganini sezadi. “Odam bolasi adabiyot sahifalarida o‘z dardi, g‘am- 8 9 g‘ussasi va mehr-muhabbatini ko‘rganida huzur qiladi, – deydi Robindranat Tagor. – Bu dunyoda odamning mohiyati qanchalik haqiqat bo‘lganligi yoki haqiqat qanchalik odam mohiyatiga aylanganligini – bularning hammasini tushunish uchun adabiyot dunyosi bilan tanish bo‘lish kerak. Lekin adabiyot dunyosi shunchaki fantaziyaning mahsuloti, deb tasavvur qilmaslik kerak. Bu haqiqatan butun bir olam. Bu dunyoning asosiy negizlari bizning hech qanday shaxsiy fazilatlarimizga bog‘liq emas. Real dunyoda kishilar qanday harakat qilsalar, bu olamda ham ular shunday harakat qiladilar. Lekin hech vaqt mavjud bo‘lmagan personajlarning har birida real mavjud bo‘lgan insonning aksi ko‘rinib turadi”. (Tagor R. Asarlar. Sakkiz tomlik. 8-tom. – T.: Badiiy adabiyot nashriyoti, 1965 yil. – 360 b. – 307- bet.). Albatta, badiiy asarlarda kishilarga kundalik hayot bilan bog‘liq muammolar xususida aniq maslahatlar berilib, yo‘l- yo‘riq ko‘rsatilmaydi. Yoki mahmadonalik, tamagirlik, yasama uyatchanlik kabi yaramas illatlardan qutulish, qavm-qarindosh, qo‘ni-qo‘shni, hamkasabalar bilan munosabatni mustahkamlash yuzasidan tavsiyalar berilmaydi. Lekin badiiy asarlar ta’sirida har bir kishining dilida, albatta, o‘zidagi kamchiliklarni tuzatish, nojo‘ya ishlardan o‘zini tiyish istagi tug‘iladi. Bu esa adabiyot odamlarning bir-birini tushunishi, hayotni idrok etishi va shu asosda o‘zini anglashiga yaqindan yordam berishini bildiradi. Ulug‘ hind adibining yuqoridagi fikridan ayon bo‘ladiki, insonlikning mohiyati, ya’ni odam qanday mavjudot, uning hayot dagi vazifasi nimadan iboratligini teran tushunish, idrok etish uchun, albatta, adabiyot dunyosi bilan tanish bo‘lish kerak. Chunki ayni dunyo odamni o‘ylantiradigan, tashvishlantiradigan turli muammolar mohiyatiga yetishga yo‘l ochadi. Adabiyot dunyosi bilan tanish odam boshqalarga qaraganda teranroq fikrlaydi. Chunki uning hayot haqidagi tasavvuri, dunyoqarashi keng bo‘ladi. Insoniyat azal-azaldan borliq hodisalarini bilish, o‘zi yashayotgan muhitni go‘zallashtirishga intiladi. Bu intilish zamirida mukammallikka erishish istagi turadi. Koinot sultoni sanalgan inson komillikka erishish uchun muttasil yo‘l izlaydi. San’at, adabiyot, ilm-fan aslida kishilarning komillikka intilish yo‘llaridir. Ular odamlarning qalb quvvati va aql-tafakkuri qudratini namoyon etadigan o‘ziga xos maydon sanaladi. San’at, adabiyot, ilm-fan bir-biri bilan mustahkam bog‘liq hodisalardir. Ular orasida jiddiy farq-tafovutlar bo‘lsa-da, san’at ilm-fanni yoki ilm-fan san’atni butkul inkor qilmaydi. Aksincha, ular bir-biri bilan uzviy bog‘langan holda, insonning komillikka erishishiga xizmat qiladi. Insonning komillikka erishishiga, uning o‘zligini anglashiga ta’sir ko‘rsatadigan vositalar orasida, ayniqsa, adabiyot alohida ajralib turadi. Chunki adabiyot insonning qalb quvvati va aql- tafakkuri rivojini o‘ziga xos tarzda mujassamlashtiradi. Unda qalbning hissiyot, tuyg‘ulari, aqlning mantiqli mushohada, mulo- hazalari ajoyib tarzda uyg‘unlashgan bo‘ladi. Adabiyot asarlarida kishilarning histuyg‘ulari, fikrmulohazalari obraz lar orqali aks lanadi. Histuyg‘ular qalbga xos kechinmalar sanalsa, fikrmu shohada esa miya mulki bo‘lgan ong – aqlning mahsulidir. Mumtoz adabiyotshunosligimizda so‘z san’atiga nisbatan “adabiyot” termini qo‘llanmaydi. Ushbu terminni “so‘z san’ati” ma’nosida ishlatish, she’r, doston, hikoya, masal, rivoyat, afsonalarni umumlashtirib “adabiyot” deyish XX asr avvalidan boshlangan (qarang: Sulton I. Adabiyot nazariyasi. – T.: “O‘qituvchi”, 2005. – 5–9betlar). G‘arbda ham XVII, XѴІІІ asrlargacha badiiy adabiyot “poeziya” deb yuritilgan. Sharqda “adabiyot” so‘zi o‘rnida “she’r” va “nasr” atamalari ishlatilgan. Navoiy, Bobur ham, ulardan avval, keyin yashagan shoir, adiblarimiz ham o‘z asarlarida “adabiyot” so‘zini ishlatmagan. O‘tmishda musulmon olamida “badiiy asar” deganda aruz qoidalari asosida, she’riy yo‘lda yozilgan bitiklar nazarda tu- tilgan hamda ular “nazm”, “manzuma”, muayyan tartib asosida jamlangan turli janrdagi she’riy to‘plamlar “devon” deyilgan. She’riy yo‘lda yozilmagan asarlar esa “nasr” deb yuritilgan. 10 11 “Adabiyot” arabcha so‘z bo‘lib, u “odob” (ko‘plik shakli “adab”) so‘zidan olingan. Odob-axloq esa insonni mukar- ram etuvchi, uni barcha mavjudotdan ulug‘vor qiluvchi hodi- sadir. Odob-axloq insonni barcha mavjudotlardan ustun qi- luvchi hodisagina bo‘lib qolmasdan, u kishilarni bir-biriga yaqinlashtiruvchi, dunyoning osoyishtaligi, tinchligini ta’min- lovchi, odamlarning aql-tafakkurini ravshan etuvchi tayanch omil hamdir. Shu boisdan asosi “odob”, “adab” bo‘lgan ada- biyotga azal-azaldan jamiyat ma’naviyatining poydevori sifatida qaralgan. Inson o‘zini anglash uchun borliqni, o‘z tevarakatrofidagi voqea-hodisalarni bilishga intiladi. Shuning uchun u yon- veridagi har bir hodisaga beixtiyor “Bu nima?” degan savol bilan qaraydi va unga javob topishga harakat qiladi. Moddiy hodisalarga nisbatan “nima?” degan savolni qo‘llash va bunga qanoatlantiradigan javob topish jarayoni birmuncha osonroq kechadi. Chunki moddiy narsa-buyumlarni qo‘l bilan ushlash, ko‘z bilan ko‘rish, salmog‘ini chamalash, ularni bo‘laklash, parchalash, ichki olamini aniqlash, qanday unsurlardan tarkib topganini bilish va butlash mumkin. Shuning uchun moddiy nar- salar haqida aniq, ishonchli xulosalar chiqarish imkoni bir qadar keng. Biroq nomoddiy hodisalarning nima ekanligini aniqlash, bilish, ularning mohiyatini tushunish mushkul. Masalan, barcha davrlarda qalamdan aholining barcha tabaqalari faqat yozish- chizish vositasi sifatida foydalangan. Yoki ketmon hamma uchun bir xil – yerga ishlov berish quroli hisoblangan. Ammo xuddi non, suv singari ahamiyat kasb etgan din, san’at, adabiyot singari nomoddiy hodisalarni odamlar har xil idrok qilishgan. Aniqrog‘i, ular odamlarni har xil darajada manfaatlantirgan. Ya’ni ulardan kishilar o‘z aqltafakkuri, madaniyma’rifiy saviyasi imkon bergan darajada foydalanishgan. Ammo hamma zamonlarda ham adabiyot barchaning tuyg‘ularini tiniqlashtiradigan, ularning qalbiga insonparvarlik hislarini singdiradigan, odamlar orasida mehr-oqibatni ulg‘aytiradigan, ezgulik va yovuzlik haqidagi tasavvurlarni yorqinlashtirishga ko‘maklashadigan ma’naviy- ma’rifiy tayanch bo‘lgan. Inson hayotida ana shunday ta’sirchan kuchga ega adabiyot haqida qadimdan “Bu nima o‘zi?” deb o‘ylab kelingan. Adabiyotning yagona quroli bo‘lgan So‘z haqidagi fikrmulohazalar insoniyat tarixida ilmfan shakllanishiga ham dastlabki asos bo‘lgan. Mavlono Jaloliddin Rumiy “Ichingdagi ichingdadir” asarida so‘z ilohiyot bilan bog‘liqligi, u butun borliqning yaratilishiga vosita bo‘lgani, so‘z ne’mati berilgani bois inson barcha mavjudotdan ustun – sharif zotga aylanganini ta’kidlab: “Har bir narsaning asli – so‘z... So‘z amal daraxtining mevasidir. Chunki u amaldan tug‘iladi. Ulug‘ Tangri olamni so‘z bilan yaratdi va “Bo‘l!” deyishi bilan u bo‘ldi” deydi (Mavlono Jaloliddin Rumiy. Ichingdagi ichingdadir. – T.: “Yozuvchi”, 1997. – 72-bet). Farididdin Attor ham “Ilohiynoma” asarida: “Ikki olamning asosi so‘zdir. Chunki so‘z Haqdan mujda bo‘lib keldi. Axir Arshi a’loda bitilgan “Lavhul mahfuz” ham so‘zdir. Hamma narsa so‘zdan ijod etilgan va so‘zga qaytadi” deb qayd et gan (Farididdin Attor. Ilohiynoma. – T.: “Yozuvchi”, 1994. – 11-bet). Mashhur adib Chingiz Aytmatov esa “Oxirza- mon nishonalari” romanida: “Nimaiki xayolimizga kelsa, boshi- mizga tushsa, barchasini so‘z bilan izhor qilamiz. Inson qo‘li bilan nima yaratilgan bo‘lsa, hammasi so‘zning amalga joriy qilinishidir. Masalan, ko‘prik ham daryo ustiga qurilmasdan oldin so‘z edi. Undan ham muhimi, so‘z – abadiylikning o‘zimizdagi imkoniyatidir. Biz o‘lamiz, lekin so‘z qoladi” (Aytmatov Ch. Oxirzamon nishonalari. – T.: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007. – 60-bet.) deb ta’kidlagan. Adib so‘nggi asarida: “So‘z osmoni falakdan bizga oziq beradi. So‘z koinot sutini sog‘ib oladi va asrlar osha bizning avlodlarimizni o‘sha sut bilan boqib keladi. Dunyoda so‘z kuchidan oshib tushadigan kuch yo‘q, olamda so‘z olovi va qudratidan ortiq alanga yo‘q” degan. (Aytmatov Ch. Tog‘lar qulayotgan zamon (Abadiy qalliq). – T.: “Vektor – press”, 2009. – 113-bet). 12 13 Tabiat sirlarini bilishga qiziqqan ajdodlarimiz borliq hodisalari haqidagi tushuncha, tasavvurlarini qo‘shiq, ertak, topishmoqqa aylantirishga intilishgan. Qo‘shiq, ertak, topishmoq, maqol, doston singarilarning paydo bo‘lishi esa adabiyot haqidagi fanning ham shakllanishiga poydevor bo‘lgan. Shuning uchun ishonch bilan aytish mumkinki, adabiyot haqidagi fan xuddi narsa-buyumlar sanog‘idan boshlangan arifmetika singari qadimiydir. Har bir soha, tarmoqning paydo bo‘lishi, shakllanishi, rivoj- lanishini o‘rganadigan fanlar mavjud. Masalan, tabiatshunoslik fani borliq hodisalari bilan tanishtirsa, ma’danshunoslikda zamindagi turli-tuman ma’danlarning paydo bo‘lishi, ular mavjud bo‘lgan joylarning holat-ko‘rinishlari o‘rganiladi. Ilm- fanda “-shunoslik” qo‘shimchasi keng qo‘llaniladi. Tabiatshunos, qadimshunos, ma’danshunos va hokazo deyiladi. Bu so‘zlar tarkibidagi “-shunos” qo‘shimchasi o‘zbek tiliga fors-tojik tilidan o‘tgan bo‘lib, u “o‘rganuvchi”, “biluvchi” ma’nolarini bildiradi. Aslida “shunos” “-shinohtan” fe’lidan yasalgan. U o‘zbek tilida “tanimoq”, “bilmoq”, “tayin etmoq” demakdir. “Adabiyotshunoslik” so‘zi ham ikki qismdan iborat bo‘lib, u “adabiyot bilan shug‘ullanish”, “adabiyotni o‘rganish” ma’nosini anglatadi. Bundan ayon bo‘ladiki, adabiyotshunoslik adabiyot haqidagi fandir. Har bir fan singari adabiyotshunoslik ham adabiyotning mohiyati, uning paydo bo‘lish asoslari, rivojlanish tamoyillarini o‘rganadi. Bu fan adabiy-badiiy asarlarning tu- zilishi, tarkibi, adabiy-tarixiy jarayonda sodir bo‘lgan o‘zga- rishlarni tahlil qiladi. Adabiyotshunoslik adabiyotning ijtimoiy fikr taraqqiyotiga ta’siri, adabiyotning boshqa fan, soha, tar moq lar bilan aloqadorligini aniqlash bilan shug‘ullanadi. Ada- biyotshunoslikning bundan boshqa vazifalari ham ko‘p. Shu boisdan adabiyotshunoslik nima ekanligini aniq, lo‘nda ta’riflash oson, jo‘n ish emas. Aslida ham murakkab hodisalarni, ayniqsa, ular nomoddiy bo‘lsa, sodda, barchani birday qanoatlantiradigan tarzda ta’riflab bo‘lmaydi. Chunki har qanday mukammal ta’rif tavsif ham ularning mohiyatini to‘la-to‘kis ifoda etolmaydi. Adabiyotshunoslikning o‘rganadigan manbasi adabiy-ba diiy asarlar va ular yaratilgan sharoit, muhitdir. Adabiyotshunoslik- ning predmeti badiiy adabiyot, badiiy adabiyotning predmeti esa borliqda, turfa ijtimoiy munosabatlar ichida yashayotgan in- sondir. Bundan adabiyotshunoslik inson va jamiyatni umumiy yo‘nalishda o‘rganuvchi fanlar (tarix, sotsiologiya, psixologiya, tilshunoslik kabi) dan biri ekanligi ma’lum bo‘ladi. Tilshunoslik kishilar orasidagi muloqot vositasi bo‘lgan til hodisalarini tadqiq etsa, adabiyotshunoslik ijodkor va o‘quvchi orasidagi badiiy muloqot vositasi sanalgan badiiy asarni o‘rganadi. Barcha fanlar turli tarmoq, bo‘limlarga ajralgani singari adabiyotshunoslik ham muayyan tarkibiy qismlarga bo‘linadi. Bular: “adabiyot tarixi”, “adabiy tanqid”, “adabiyot nazariyasi”, “matnshunoslik”dir. Ularning har biri adabiyot hodisalarini ma’lum bir yo‘nalish, nuqtayi nazar asosida o‘rganadi. Barchasining bosh obyekti esa adabiy-badiiy asarlardir. Adabiyotshunoslikni bunday tarkibiy qismlarga ajratish keyinchalik paydo bo‘lgan. Xususan, o‘zbek adabiyoti tarixida “adabiyotshunoslik” va “adabiy tanqid” bir-biridan ajratilmagan. Aruz, qofiya, badiiy san’atlarga doir risolalarda ilgari surilgan nazariy qarashlar adabiyot tarixiga tayanilgan holda ifoda qilingan. Bu adabiyotshunoslik tarkibiy qismlari bir-biri bilan uzviy bog‘liqligi, ular orasiga Xitoy devori qo‘yib bo‘lmasligini bildiradi. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlaridan biri “adabiyot tarixi” adabiyotning taraqqiyoti tamoyillarini, har bir davrning o‘ziga xos xususiyatlarini, ijodkorlarning ijodiy faoliyatini o‘r- ganadi. Adabiyot tarixi har bir adabiy hodisani mavjud ijtimoiy- siyosiy voqelik bilan bog‘liq holda talqin qiladi. Qiyoslash orqali davrlar adabiyoti orasidagi o‘sish-o‘zgarishlarni aniqlaydi. Milliy adabiyotlar o‘rtasidagi farq-tafovutlarni ko‘rsatadi. Adabiyotda ro‘y bergan o‘zgarishlarni muayyan belgi-xususiyatlariga ko‘ra davrlashtiradi. Albatta, adabiyotning taraqqiyot bosqichlarini davrlarga ajratish nisbiydir. Chunki adabiyot tarixini davrlash- 14 15 tirish, avvalo, adabiyot hodisalariga qanday nuqtayi nazardan yondashishga bog‘liqdir. Adabiyot tarixida adabiy janrlarda ro‘y bergan yangilanishlar, ijodkorlarning hayot hodisalari va inson obrazini yaratishda qanday uslub, unsurlar qo‘llagani ham aniqlanadi. Chunki adabiyot tarixi adabiy janrlar, adabiy uslublar tarixidir. Adabiyot tarixining predmeti o‘tmish adabiyoti bo‘lib, uni jarayon yoki shu jarayonning bir bo‘lagi (bosqichi) sifatida tadqiq etadi. Adabiyot tarixining asosida tarixiylik prinsipi yotadi. Tarixiylik prinsipi adabiy jarayonni konkret ijtimoiy- tarixiy sharoit bilan bog‘liq hodisa sifatida o‘rganishni taqozo etadi. Ya’ni adabiyot tarixi o‘tmishdagi adabiy hodisalarni, yaratilgan asarlarning g‘oyaviy-mazmuniy xususiyatlarini bel- gilagan, badiiy tafakkur rivoji, poetik usul va vositalarning o‘z- garishi va shu kabilarga asos bo‘lgan ijtimoiy-iqtisodiy, ma- daniyma’rifiy omillarni ochib beradi. Adabiyot tarixi nuqtayi nazaridan konkret badiiy asar tahlil qilinganida ham o‘sha asar yaratilgan davr, o‘sha paytdagi adabiy jarayon xususiyatlari, albatta, e’tiborga olinadi. Adabiyot tarixi tarixiylik prinsipi aso- sida konkret ijodkorlar faoliyatini ham o‘rganadi. O‘zbek adabiyotshunosligida tazkiralar adabiyot tarixini o‘r- ganishda dastlabki muhim manbadir. Sharq mumtoz adabiyoti- da keng tarqalgan adabiy-tanqidiy janr sanalgan tazkiralarda sho irlarning hayoti va ijodi haqida muxtasar ma’lumot berilib, ular ning asarlaridan namunalar (odatda, bir necha bayt hajmida) keltiriladi va ijodi umumiy tarzda baholanadi. Shuningdek, tazkiralarda ijodkorlar haqida ma’lumotlar berish barobarida, she’riyat va uning nazariy masalalari bilan bog‘liq fikrmu lohazalar, muayyan bir davr adabiy hayoti haqida muxtasar so‘z yuritiladi. Shoirlar emas, balki olimlar, avliyolar haqida ham tazkiralar yozilgan (masalan, A.Navoiyning “Nasoyim ul-muhabbat”, Sidqiyning “Tazkirai Imomi A’zam” asarlari). Tazkira yozish an’anasi dastlab arab va fors adabiyotida, keyinroq turkiy adabiyotida paydo bo‘lgan. Abu Mansur as-Saolibiyning “Yatimat addahr fi mahosili axli asr” (“Zamona ahlining fazilatlari haqida yagona durdona”, XI asr) asari tazkiralarning eng qadimgi namunasi sifatida e’tirof etiladi. Adabiyotshunoslikning tarkibiy qismlaridan yana biri “ada- biyot nazariyasi” adabiyot va ijtimoiy hayot orasidagi bog‘liq- likni, so‘z san’ati kishilik jamiyati taraqqiyoti bilan bog‘liq holda rivojlanishini, adabiy tur va janrlar tabiatini, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini, badiiy asar tuzilishi, uni tashkil etuvchi qismlarni, asarning tili, ifoda uslubini, badiiy-tasviriy vositalarni, adabiy yo‘nalish, adabiy uslub, adabiy maktab, ijodkorning badiiy ma- horati kabi masalalarni o‘rganadi. Adabiyot nazariyasi badiiy adabiyotning mohiyati, rivojlanish omillari, jamiyat hayotidagi o‘rni va vazifalari, badiiy asar tabiati hamda uning tuzilishi, badiiy til xususiyatlarini tahlil qilib, shu asosda uning umumiy qonuniyatlarni ochib beradi. Shuningdek, adabiyot nazariyasi badiiy obraz va obrazlilik, badiiy obraz va reallik munosabatlari, dunyoqarash va badiiy ijod, badiiy ijod jarayoni xususiyatlari kabi qator umumestetik masalalarni ham so‘z san’ati namunalari misolida tahlil qiladi. Adabiyot nazariyasi badiiy asarlarni tahlil qilish tamoyillari, baholash mezonlari, tahlil metodlarini ishlab chiqib, adabiy-nazariy tushunchalar tizimini yaratadi. Adabiyot nazariyasi adabiyotshunoslikning asosini tashkil qiladi. U bevosita adabiyot tarixi va adabiy tanqid materiallariga tayanadi. Adabiyot nazariyasi shu tarzda adabiyotshunoslikning barcha tarkibiy qismlarini bir-biri bilan o‘zaro uyg‘unlashtiradi. U shu asosda adabiyotni inson ma’naviyma’rifiy faoliyatining bir ko‘rinishi sifatida tahlil qiladi. Zotan, adabiyotning haqiqiy namunalarida insonning qalbi, tafakkuri aks etadi va shu bois ular boshqalar ongi, shuuriga ta’sir etadi. Masalan, Alisher Navoiy, Uilyam Shekspir, Fyodor Dostoyevskiy singari san’atkorlarning asarlari necha yuz yil muqaddam yozilgan bo‘lsa-da, hozir ham, bundan keyin ham kishilarni befarq qoldirmaydi va ularni hayot kurashdan iborat ekanligi, kishilararo munosabatlarning murakkabligi haqida o‘ylantiradi. Alisher Navoiyning: 16 17 Meni men istagan o‘z suhbatig‘a arjumand etmas, Meni istar kishining suhbatin ko‘nglim pisand etmas. Ne bahra topqomen andinki, mendin istagay bahra, Chu ulkim bahrai andin tilarmen bahramand etmas. kabi misralari mangu haqiqatni ifoda etgan donishmandona fikr sifatida hamisha kishilarning ziddiyatli o‘ylarga to‘la ko‘ngil dunyosining aniq manzarasini ifoda etadi. Adabiyotshunoslikning uchinchi tarkibiy qismi “adabiy tanqid” joriy adabiy jarayonni tahlil qilib, bosilib chiqayotgan asarlarning g‘oyaviy-estetik qimmatiga baho beradi, adabiy ja- rayonda paydo bo‘layotgan o‘zgarish, yo‘nalish, uslublarni aniqlab, asarlarning kishilar did, saviyasi, tafakkuriga ta’siri ha- qida fikr bildiradi. Joriy adabiyot hodisalari xususida mulohaza bildiruvchi adabiyotchi mutaxassis, ya’ni munaqqid kitobxon va yozuvchi, shoir o‘rtasida o‘ziga xos vositachi, hakam vazifasini bajaradi. Munaqqidning keng tafakkur bilan mulohaza yurita bilishi adabiyot ravnaqi va o‘quvchilar ommasi did-saviyasining yuksalishiga samarali ta’sir ko‘rsatadi. Munaqqidlar faoliyati jamiyatda ijtimoiy fikrning faollashishiga samarali ta’sir ko‘rsat gan asosiy omillardan biri bo‘lganini tasdiqlovchi dalillar tarixda talaygina. Jamiyat ma’naviyatining poydevori sanalgan adabiyot turli xalqlar tilida turlicha ataladi. Chunonchi “literatura”, “sloves nost”, “wortkunst” so‘zlari yevropa xalqlari orasida keng qo‘llanadi. Hozir she’riyat ma’nosida qo‘llanadigan “poetika”, “poeziya” so‘zlari ham avval “adabiyot” ma’nosida ishlatilgan. Aristotel (eramizdan avvalgi 384–322-yillar) “Poetika” nomli asar yozib, adabiyot va uning xususiyatlari xususida mulohaza bildirgan. V.Belinskiy (1811– 1848) adabiy tur va janrlarni ta’riflab, tahlil qilganida “literatura” so‘zi o‘rnida “poeziya” so‘zini qo‘llagan. Biroq “adabiyot” istilohi muqobili sifatida qanday so‘z qo‘llanmasin, shunisi aniqki, bu so‘z barcha zamonlarda hamma xalqlar hayotida alohida o‘rin tutgan. Jumladan, turli sohalarga taalluqli barcha manbalar ham “adabiyot” deb yuritilgan. Iqtisodiyot, texnika kabi tarmoqlarga oid jamiki kitoblar, maqolalar, umuman, yozma manbalar “iqtisodiy adabiyot”, “texnika adabiyoti”, “siyosiy adabiyot” va hokazo deb yuritilgan. Adabiyot atamasi azal-azaldan kishilar turmushida juda keng qo‘llangan bo‘lishiga qaramasdan, uning mohiyatini to‘la- to‘kis ifoda qiladigan yagona so‘z topilmagani esa juda qiziqdir. Masalan, “literatura” so‘zi adabiyotning yozma xususiyatini ifoda qiladi. “Literatura” “yozilgan, bosilib chiqqan, chop etilgan yozuv mahsulotlari” demakdir. Chunki lotincha “litera”dan hosil bo‘lgan bu so‘z “harf” degan ma’noni bildiradi. Biroq adabiyotning yozma shakli bilan birga, uning og‘zaki shakli ham mavjuddir. Qolaversa, folklor, ya’ni xalq og‘zaki adabiyoti yozma adabiyotdan avval paydo bo‘lgan. U yozma adabiyotning maydonga kelishiga asos, poydevor sifatida kishilik jamiyati tafakkuri tarixi, xayoloti va dunyoqarashi rivojini o‘zida aks ettirgan. Shu boisdan “Adabiyotning yozma va og‘zaki xususiyatini ingliz tilida qo‘llanadigan “literatura” terminidan ko‘ra nemischa “wortkunst” yoki ruscha “slovesnost” so‘zlari o‘zida aniqroq mujassamlashtiradi”, deb yozadi AQShlik ada- biyotshunoslar R. Uellek va O. Uorren (Теория литературы. – Mосква: Прогресс, 1978. – с. 39.). Abu Rayhon Beruniy “Hindiston” asarida sanskrit tilida ada- biyotning olti xususiyati mavjudligi, shulardan biri adabiyot odamlarni odobli qilishi, ellarni, xalqlarni birlashtirishi ekanligini ta’kidlaydi. Bu Sharqda adabiyotning o‘zak mag‘zini azaldan odob, ma’naviy-axloqiy, aqliy-intellektual tarbiya masalalari tashkil etganini bildiradi. Odob-axloq, adolat, ezgulik, go‘zallik esa barcha zamonda umumbashariy qadriyat sanaladi. Adabiyot nazariyasi muammolari xususida so‘z yuritilganida milliy adabiyot doirasida cheklanib qolmasdan boshqa xalqlar adabiyotidan ham misollar keltiriladi. Chunki adabiyot milliy bo‘lish barobarida, umuminsoniy hodisa hamdir. Adabiyot barcha zamonda hayotni aks ettiradi va inson hamisha uning asosiy qahramoni, bosh obyekti bo‘lib qoladi. So‘z san’atining 18 19 bu kabi xususiyatlari uning ilmiy-nazariy muammolarini turli xalqlar adabiyoti bilan bog‘liq holda tahlil qilishni taqozo qiladi. “Jahon adabiyoti” tushunchasini birinchi marta 1827-yilda Gyote iste’molga olib kirgan, deyiladi. “Jahon adabiyoti” esa muayyan mezonlarga asoslanadi. Yozuvchi “jahon adabiyoti”ga kirishi uchun avvalo u o‘zi mansub milliy madaniyat rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan bo‘lishi, asarlari milliy adabiyotda yuksak o‘rin tutishi, ularda umuminsoniy qadriyatlar ulug‘lanishi, umum- bashariy muammolar aks ettirilishi, inson dunyosi va olam muammolari yangicha talqin etilishi, hayot hodisalari o‘ziga xos san’atkorona mahorat bilan gavdalantirilishi hamda ijodkorning asarlari turli mamlakatlarning mutaxassislari tomonidan e’tirof etilgan bo‘lishi kerak. Shu nuqtayi nazardan qaralganda Alisher Navoiy ijodi Homer, Firdavsiy, Nizomiy, Husrav Dehlaviy, Hofiz, Sa’diy, Dante, Shekspir, Gyote, Pushkin, Dostoyevskiy, Tolstoy, Tagor kabi jahon adabiyoti namoyandalari qatorida turadi. Bu ijodkorlar esa uzoq vaqtdan beri o‘z milliy adabiyotining tajassumi, o‘ziga xos ramzi bo‘lib keladi. Ular so‘z san’atida chinakam yangilik yaratishgan. Ularning asarlari asrlar davomida boshqa ijodkorlar uchun o‘ziga xos ibrat namunasiga aylangan. Adabiyotning tabiati, vazifalari xususida barcha davrlarda ju da ko‘plab asarlar yozilgan. Jumladan, sho‘ro siyosati hukm surgan davrda ham rus, o‘zbek va boshqa xalqlar olimlari to- mo nidan adabiyot haqida qator tadqiqotlar bitilgan. Ularda ada- biyotning paydo bo‘lishi, shakllanishi, rivoji, janrlari tabiati, adabiyotdagi an’anaviylik va yangilanish jarayonlari xususida mulohazalar ilgari surilgan. Biroq sho‘ro davrida bosilgan ak- sariyat kitob va maqolalarda adabiyotning sinfiyligini ta’kid lashga, uning shu xususiyatini bo‘rttiribroq ko‘rsatishga alohida e’tibor qaratilgan. Angliyalik adabiyotshunos Terri Igltonning “Adabiyot na- zariyasi: Kirish” tadqiqotida XIX asr romantik ijodkorlari asarlaridan tortib XX asr oxiridagi postmodernistlar asarlarigacha so‘z yuritiladi va unda siyosat va adabiyot nazariyasi o‘rtasidagi aloqadorlikka e’tibor qaratiladi. Ushbu muammoni yoritish uchun dastlab “adabiyot nima?” degan savol qo‘yiladi. Yelena Buchkina rus tiliga tarjima qilgan mazkur tadqiqot mundarijasi “Kirish. Adabiyot nima?”, “Ingliz so‘z san’atining paydo bo‘ lishi”, “Fenomenologiya, germenevtika, retseptiv nazariya”, “Struk- turalizm va semiotika”, “Poststrukturalizm”, “Psixoanaliz”, “Xulosa: siyosiy tanqid”, “So‘ngso‘z” bo‘limlaridan iborat bo‘lib, u Mixail Mayaskiy va Dmitriy Subbotin tahriri ostida 2010 yilda Moskvada “Территория будущего” nashriyot uyida bosilib chiqqan. “Aleksandr Pogorelskiyning universitet kutubxonasi” turkumida nashr qilingan ushbu kitobga Yelena Buchkina “Ada biyotni o‘zgartiruvchi adabiyotshunoslik” degan sarlavha bilan salmoqli maqola bitgan va u qavs ichida “tarjimon so‘z boshisi” deb berilgan. Mazkur so‘zboshida Terri Iglton taniqli zamonaviy britan adabiyotshunoslaridan biri ekanligi, u irland ishchi oilasida tug‘ilib o‘sgani, katolik maktabini tamomlab, Kembridj universitetiga o‘qishga kirgani, Reymond Uilyamsga shogird bo‘lib, uning ta’sirida G‘arb adabiy tanqidchiligidagi eng ta’sirchan an’analarni o‘rgangani, “Adabiyot nazariyasi: Kirish” kitobini ustozi Reymond Uilyamsga bag‘ishlagani, adabiy-estetik qarashlari Frankfurt maktabi va Lui Altyusser tadqiqotlari ta’sirida shakllangani, Igltonning o‘zi ham ana shu maktab rivojiga hissa qo‘shgani, Frankfurt maktabining e’tibor qozonishida Uilyams, Iglton bilan birga, Styuart Xoll, Stiven Xit hamda Kolin Makkeyb tadqiqotlari alohida o‘rin tutgani ta’kidlanadi. So‘z boshida Terri Iglton sovet adabiyotshunosligi an’analari asosi marksizm bilan bog‘langani, marksistik ijtimoiy tanqidning ildizi esa formalizmga tutash ekaniga e’tibor qaratgani, for- malizm adabiyotshunoslik tarixidagi muhim yo‘nalishlardan biri ekani, britan adabiyotshunosi V. Shklovskiy, V. Jirmunskiy, Y.Tinyanov, Eyxenbaum, G. Vinokur kabi rus olimlari asarlarini chuqur tahlil qilgani qayd etiladi. Adabiyot nima ekani va uning ijtimoiy hayotdagi o‘rni, kishilar ongi, dunyoqarashiga ta’siri masalasi barcha zamonda 20 21 dolzarb muammo sifatida diqqat markazida turadi. Bu muammo adabiyotshunoslik masalasi bo‘lishi barobarida, odamlarning adabiyotga munosabatini aniqlash, ularning dunyoqarashidagi o‘zgarishlarni bilib olishga imkon beradi. Tarixiy burilishlar davrida har bir xalqning hayotida esa “Hozir adabiyotning ahvoli qanday? Endi adabiyot qanday bo‘lishi kerak?” degan savol paydo bo‘ladi. O‘sha paytda ayni muammo ilg‘or ziyolilarni har qachongidan ko‘ra ko‘proq o‘ylantiradi. XX asr boshida Behbudiy, Avloniy, Fitrat, Cho‘lpon, Qodiriy singari ijodkorlarning hayot yo‘li va ijodiy faoliyati ham shundan dalolat beradi. Chunki adabiyot san’atning boshqa turlariga qaraganda kishilarning dardi, g‘am-qayg‘usi, o‘zi yashayotgan muhitga munosabati, istak-xohish, orzu-umid, intilishlarini, bir-biri bilan o‘zaro aloqasini o‘zida aniqroq aks ettiradi. Shu bois adabiy jarayonga, badiiy asarlarga, shoir, adib, adabiyotshunoslar hayoti va ijodiy faoliyatiga munosabat bildirganda, albatta, ijtimoiy davrning o‘ziga xos jihatlari e’tiborga olinadi. Adabiyot sho‘ro hukmronligi davrida mustabid hokimiyat siyosatini targ‘ib-tashviq etuvchi eng asosiy g‘oyaviy qurol vazi- fasini o‘tagan. Shu boisdan, bu davrda adabiyotga, adabiyot to‘g‘- risidagi ilmga alohida diqqat qaratilgan. E’tirof qilish lozimki, XX asrda o‘zbek adabiyotshunosligi ham miqdor jihatidan misli ko‘rilmagan o‘zgarishga erishdi. Fitratning “Adabiyot qoidalari”, “Aruz haqida”, I. Sultonning “Adabiyot nazariyasi”, O‘zbekiston FA Alisher Navoiy nomidagi Til va adabiyot instituti xodimlari tomonidan yaratilgan ikki jildlik “Adabiyot nazariyasi”, uch jildlik “Adabiy turlar va janrlar” singari tadqiqotlar adabiyot to‘g‘risida dunyo ilm-fanida erishilgan xulosa, natijalar muayyan darajada mujassamlashtirilgan. Terri Iglton tadqiqotida shakl muammosiga alohida e’tibor qaratiladi. Chunki G‘arbda san’atning barcha turlariga avvalo shakl hodisasi sifatida qaraladi. Sharqda ham ayni holat kuzatiladi. Aruzdagi qat’iy tartib-qoida, nazirabozlik, muvashshahbozlik azaldan mavjudligi shundan dalolat beradi. San’at va adabiyotdagi yangicha shakllar, turli uslub, yo‘nalishlar hayot voqeligini ta’sirchan ifodalash va inson obrazini yorqin aks ettirishga intilishdan kelib chiqadi. Odam tabiatida esa shaklga berilish – suratga mahliyolik hissi mavjud. Chunki odam borliqni ko‘proq eshitish va ko‘rish orqali qabul qiladi. Insonda hid bilish, ta’m bilish, issiq-sovuq, yorug‘lik, qorong‘ulikni sezish hissidan ko‘ra eshitish va ko‘rish hissi ustunroq turadi. Shuning uchun kishilar, birinchi navbatda, narsa-hodisalarning tashqi ko‘rinishi – shakli, suratidan ta’sirlanadi. Ko‘rkam, chiroyli, bejirim narsalar ichi qanday ekanligidan qat’i nazar, birdan e’tiborni tortadi. Shu bois formalistlarning san’atni shakl hodisasi sifatida qarashi muayyan asosga ega. Terri Iglton “Adabiyot kafolatlangan va muayyan qimmatga ega, o‘ziga xos xususiyatlari bilan ajralib turuvchi asarlar to‘plami sifatida mavjud emas. Shuning uchun ushbu kitobimda “adabiy” va “adabiyot” so‘zlarini mazkur terminlar hayot voqeligida mavjud emasligini ko‘rsatish uchun ataylab o‘chiraman. Milliy adabiyotdagi “adabiy kanon”, barqaror “ulug‘ an’ana” muayyan davrda mavjud sharoit taqozosi ta’sirida aniq kishilar tomonidan shakllantirilgan konstrukt sifatida tushunilishi zarur. Kim aytishi, yozishi yoki kim to‘plab, u haqda biror nima deyishi mumkinligidan qat’i nazar, o‘z-o‘zicha qimmatga ega adabiy asar yoki an’ana mavjud emas” deydi. (Iglton. T. Teoriya literaturы: Vvedenie. – M.: Издательский дом “Территория будущего”, 2010. – 8bet). Uning bu fikridan badiiy asarning qimmati, qadr topishi, adabiy an’analarning paydo bo‘lishi va saqlanishi o‘z-o‘zicha bo‘lmasligi, balki bu narsa inson omiliga – kimningdir fikriga bog‘liqligi, muayyan fikrning qaror topishi ijtimoiy hayotda, siyosatda bo‘lgani singari adabiyotda ham barcha zamonda hal qiluvchi ahamiyat kasb etishini bildiradi. Har bir fanning obyekti bo‘lgani singari adabiyotshunos- lik ning ham o‘z o‘rganish manbasi bor bo‘lib, bu – badiiy ada- biyotdir. Badiiy adabiyot esa inson tafakkurining eng noyob ne’matlaridan biridir. Ijtimoiy ong shakllaridan biri hisoblangan badiiy adabiyotning og‘zaki va yozma shakllari mavjuddir. 22 23 Ularning har ikkalasi uchun ham bosh obyekt inson va uning o‘ziga xos dunyosidir. Albatta, tabiat hodisalari, hayvon, jonivorlar hayotiga bag‘ishlangan asarlar ham bo‘ladi. Biroq ularda ham aslida kishilar nazarda tutiladi, odamlarga saboq bo‘ladigan, manfaat keltiradigan fikr, xulosalar ilgari suriladi. Tun, kun, quyosh, oy, yulduzlar, yil fasllari, o‘simliklar haqida mulohaza yuritilganda ham avvalo odamlar hayoti, turish- turmushi e’tiborga olinadi. Tabiat hodisalari, hayvonlar, o‘simliklar haqidagi asarlar ayni chog‘da kishilarning (demak, ijodkorning ham) badiiy tafakkur darajasini, mulohaza yuritish miqyoslarini, xayol, tasavvur olamining qamrov doirasini ham bildiradi. Badiiy adabiyotda kishilar dunyosi, ularning o‘zaro muno- sabatlarini aks ettirishdan avval borliq hodisalari ta’rif-tavsif etilib, ular xuddi kishilar singari jonlantirilgan. Quyosh, oy, shamol, o‘simlik, hayvonlar xuddi odamlar singari gapirtirilgan. Asarlar badiiy qimmatiga ko‘ra mumtoz, ya’ni klassika hamda ommaviy adabiyotga ajratiladi. Badiiy jihatdan mukam- mal asarlar mumtoz, badiiy nochor asarlar esa ommaviy ada- biyot namunalariga kiritiladi. Adabiy asarlarning aksariyati (jum ladan: sarguzasht, detektiv, fantastika kabilar) belletristika sanaladi. “Belletristika” deganda, hozirgi paytda matbuotda, nashriyotlarda tijorat maqsadini ko‘zlab chop etilayotgan yengil- yelpi bitiklar tushuniladi. Ommaviy adabiyotning ayrim na- munalari keng o‘quvchilar ommasi orasida tez tarqalib, qo‘lma- qo‘l o‘qiladi. Shu bois ular katta tirajlarda chop qilinadi. Bunday asarlar bestseller deyiladi. “Bestseller” inglizcha so‘z bo‘lib, “eng ko‘p, eng yaxshi sotiladi” degan ma’noni bildiradi. Adabiyot kishilar ruhi va tafakkurini tozartiradi, deyiladi. Xo‘sh, u bunga qanday erishadi? Adabiyot bunga hodisalarni so‘z orqali jonli, ta’sirchan ifodalash vositasida erishadi. Masalan, Abdulla Qodiriy qahramonlaridan birining qiyofasini bu tarzda tasvirlaydi: “Bizning o‘zbeklarda, ayniqsa, Qo‘qonda maxsus bir tus, sariqqa moyil bir tus bor. Lekin bu tusni kestirib sariq, deb bo‘lmaydi. Chunki biz og‘riq kishining tusini sariq deymiz. Zarcha, za’far tuslari ham bunga dag‘allik qiladilar. Ta’birimiz qo‘pol tushmasa, bu go‘zal qiz och ra’no gulning tusida yoki oq-sariq tusda yaratilgan edi. A’zoda o‘sgan tuklarga ham haligi tusning ta’siri bo‘ladi. Ra’noning sochi gungurt- qora, ya’ni quyoshsiz joylarda qora ko‘rinsa ham, quyoshda bir oz sarg‘ish bo‘lib ko‘rinar edi. Shunga o‘xshash Ra’noning ko‘zida ham buning asari ko‘riladi: mudavvarga moyilroq jodu ko‘zi kishiga qattiq qaraganda, qoralikdan boshqa yana bir turli qizg‘ish nur sochar edi. Kipriklar ortida nafis bir surma doirasi bor edi. Qoshi tutash kabi ko‘rinsa ham ko‘ndalang yotgan ikki qilich orasini nafis bir quyilib ko‘tarilish ajratib turar edi. Burni hech bir munaqqidga berishmaslik mutanosib, har zamon uyalish tabassumiga hozir turgan nafis irinlarning yuqorigi qismida sezilar-sezilmas tuklar ko‘kargan edi. Yuzi cho‘ziq ham emas, oykulcha ham deb bo‘lmas; kishiga kulib qaraganda qizil olma ostlarida ikki zomma ravshanlik hosil bo‘lar, go‘yo bizga chin ra’no guli ochilgan holatda ko‘rinar edi. Sochlari juda quyuq, sanoqsiz kokillar orqa-o‘ngini tutib yotar, qaddi uzunlik bilan qisqalikning o‘rtasi, do‘ndiq barmoqlarining jimjilog‘ida xina gullari; har holda, bu qiz yolg‘iz Qo‘qondagina emas, umuman, Farg‘onaning kuylariga qo‘shilib maqtalaturgan go‘zallaridan edi” (“Mehrobdan chayon”. – Toshkent: O‘qituvchi, 1978. – 15–16б.). Yozuvchining qahramoni ko‘rinishi haqidagi bu so‘zlari kishi ko‘z oldida ko‘rkam, jozibali, istarasi issiq yosh go‘zal qiz qiyofasini namoyon qiladi. Uning tasavvur, xayolida jozib, oydin bir manzarani jonlantiradi. Chunki adib bitgan so‘zlar o‘quvchining his-tuyg‘ulariga ta’sir qiladi. Tarix kitoblaridagi mana bu kabi so‘zlar esa u darajada ta’sir eta olmaydi: “Mat- riarxat davrida qadimgi odamlarning asosiy mashg‘ulotlari termachilik, hayvonlarni ovlash bo‘lgan. Jamiyat hayotida ayol asosiy o‘rinni egallagan. Urug‘ turmushi uning qo‘lida bo‘lgan. Ayol o‘choqlarni saqlagan, bolalarni tarbiyalagan, ovqatni taq- 24 25 simlagan. Mehnat qurollari va xo‘jalik shakllari takomillasha borib, keyinchalik jamoatga erkak kishi bosh bo‘lgan. Insoniyat hayoti tarixining bu bosqichini olimlar patriarxat deb atashgan” (A. Sa’dullayev, V.Kostetskiy, N.Norqulov. O‘zbekiston tarixi. – Toshkent: “Sharq” nashriyotmatbaa konserni, 1999. – 25б.). Tarix kitoblaridagi bu singari mulohazalarning badiiy adabiyot asarlari darajasida ta’sirchan emasligining boisi shundaki, muarrixlar bo‘lib o‘tgan voqea-hodisalarni oddiy, jo‘n holda ma’lum qiladilar. Yozuvchi, shoir esa mavjud voqelikni go‘yo harakatlanayotganday ko‘rsatadi. Ularning ko‘zga dabdurustdan tashlanavermaydigan jihatlari haqida fikr bildiradi. Hodisani ayni chog‘da bo‘layotgandek jonli holatda gavdalantirishga intiladi. Buning uchun xilma-xil qiyos, chog‘lantirish, tashbeh, o‘xshatishlarni qo‘llaydi. Ular badiiy adabiyotning muhim asoslaridir. Xo‘sh, badiiylikning o‘zi nima? Badiiylik hodisalarni hayotiy, jonli manzaralarda, kishini ta’sirlantiradigan, unda tasavvur uyg‘otadigan qilib tasvirlashdir. Badiiylik barcha san’at turlariga xos hodisadir. Badiiyliksiz san’at yo‘qdir. San’atning mavjudligi, mohiyati uning badiiyligidadir. Badiiylik shakl va mazmun mutanosibligi tufayli ta’sirchanlik kasb etadi. Adabiyotning badiiyligini ta’minlaydigvn eng bi- rinchi omil uning tilidir. Chunki adabiyot so‘z san’atidir. Tasviriy san’at asarlariga ranglarning yorqinligi, ularning o‘z o‘rnida qo‘llanishi joziba baxsh etsa, adabiy asarni so‘z nafosatli qiladi. Adabiy asarda hayotning kundalik oddiy hodisalari so‘z tufayli yorqin, hayajonlantiradigan bo‘lib ko‘rinadi. Adabiyotshunoslikning asosiy obyekti sanalgan badiiy ada- biyotning ikki shakli: xalq og‘zaki ijodi (folklor) va yozma ada- biyotni biridan birini past yoki baland qo‘yib bo‘lmaydi. Chunki har ikkisi ham so‘z san’atidir. Xalq og‘zaki ijodi namu nalarida ham, yozma adabiyot asarlarida ham hodisalar ta’sirchan gav- dalantiriladi. Ijtimoiy-ma’naviy tarixiy taraqqiyot tufayli yozma adabiyot qanchalik ravnaqqa erishgan bo‘lmasin, u folklor asarlari o‘rnini egallay olmaydi. Folklor yozma adabiyotning paydo bo‘lishi, shakllanishi va rivojlanishini ta’minlagan muhim asosdir. XX asr adabiyotida yangi yo‘nalishlar yuzaga kelishiga ham qadimiy folklor mif (asotir)lari asos bo‘lgan. Umuman, yozma adabiyotni yangi timsol, yangi obrazlar bilan boyitib borishga folklor asarlari hamisha samarali ta’sir ko‘rsatadi. Shuning uchun Lotin amerikalik adib Xorxe Luis Borxes “Adabiyotning boshi ham, oxiri ham mifdan iboratdir”, deydiki, mif, bu – folklordir (Борхес X.Л. Сочинения в трех томах: том 1 – M.; 1994. – c. 29.). Adabiyot asarlari xalq hayotini, uning donishmandligini akslantirish orqali kishilar uchun o‘ziga xos hayot darsligi bo‘ladi. Albatta, hech bir adabiy asar: she’r yoki hikoya, roman kimgadir hayotda bevosita yo‘l-yo‘riq ko‘rsatmaydi. Biroq ular kishilarning qalbini ezgulik, halollik, sabr-u bardoshning ulug‘vorligi haqidagi aqidalar bilan tas’sirlantiradi va shu tarzda odamlarning turmushda to‘g‘ri yo‘l tanlab olishiga ko‘- maklashadi. Tabiiy fanlarda katta kashfiyotlar paydo bo‘lishiga ham adabiyot asarlari bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Chunki ular ixtirochi, kashfiyotchilarda nimalargadir havas, intilish uyg‘otadi. Qalbda kurtak holida paydo bo‘lgan har qanday havas, intilish esa aql-tafakkurni faollashtiradi. Aql ko‘ngilda tug‘ilgan havasni ro‘yobga chiqarishga intiladi. Adabiyotshunoslikning asosiy obyekti bo‘lgan xalq og‘zaki ijodi asarlari va yozma adabiyot nima? Xalq donishmandligi, hayotiy tajribasini mujassam etgan maqollar, topqirlik, zukkolikni taqozo etadigan topishmoqlar, kishilarning qahramonligi, jasur- ligi, elyurt manfaati uchun fidoyiligini ta’sirchan voqealarda aks ettiruvchi dostonlar, orzu-havas, quvonch-shodlik tuyg‘u- larini satrlarga singdirgan qo‘shiqlar xalq og‘zaki ijodi asar lari sanalsa, “O‘tkan kunlar” (A.Qodiriy)ga o‘xshagan roman lar, “Oq kema” (Ch.Aytmatov) singari qissalar, “O‘g‘ri” (A.Qah- hor) kabi hikoyalar, “Bahor” (A.Oripov) kabi she’rlar yoz- ma adabiyot namunalaridir. Folklor uchun ham, yozma ada- biyot asarlari uchun ham mushtarak narsa – ularning hayot 26 27 hodisalari va inson dunyosini obrazli ifoda etishidir. Obrazlilik adabiyotning har ikki shaklini umumlashtirib turuvchi bosh xususiyatdir. Folklor bilan yozma adabiyot asarlari orasidagi eng muhim farq – biri og‘zaki shaklda, ikkinchisi esa yozma tarzda vujudga kelishidadir. Shuningdek, maqol, ertak, topishmoq, qo‘shiq singari folklor asarlarning muallifi kim ekani, ularning qachon, qayerda yaratilgani noma’lum. “Alpomish”, “Manas” singari jahon madaniyati durdonalari sanalgan xalq dostonlarini ilk bora kim ijro etgani aniq emas. Buni aniqlashtirishga urinish ham o‘rinsiz. Folklor asarlarning o‘ziga xos yana bir xususiyati ularning variantliligidir. G‘azal, ruboiy, tuyuq, roman, qissa, hikoya singari yozma adabiyot asarlari esa biror bir muallif tomonidan yaratiladi va o‘sha asar uning nomi bilan bog‘lanadi. Chunki bu asarning yaratuvchisi, kashfiyotchisi uning muallifi sanaladi. XX asrda adabiyotshunoslik tarixi, bu fanning xususiyat va vazifalari to‘g‘risida ham qator kitoblar, darslik, qo‘llanmalar yozilgan. Universitet, pedagogika institutlari filolog talabalariga asosiy mutaxassislik fanlaridan biri sifatida o‘qitib kelingan adabiyotshunoslik va uning tarkibiy qismlari sanalgan adabiyot tarixi, adabiy tanqid, adabiyot nazariyasi, matnshunoslikka doir ko‘plab kitoblar, maqolalar e’lon qilingan. Ularning barchasi muayyan ilmiy-nazariy qimmatga ega bo‘lib, so‘z san’atining inson hayotida tutgan o‘rni va ahamiyati haqidagi tushuncha, tasavvurlarni teranlashtirishga xizmat qiladi. Yüklə 0,77 Mb. Dostları ilə paylaş:
|