Mavzu: Qadimgi Xitoy

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1
Каримов И. Юксак маънавият – енгилмас куч. – Тошкент: Маънавият, 2008.– Б. 4. 

---

4 
 
1. QADIMGI XITOY TABIIY SHAROITI. 
 
Qadimgi Xitoy sivilizatsiyasi eramizdan avvalgi V-III ming yilliklarda Xuanxe daryosining o‘rta 
oqimida uzoq vaqt yopiq holda shakllanadi. Er. avv. I ming yillik o‘rtalaridan boshlab Yanszi daryosi 
havzasini ham qamrab oladi.
Xuanxe daryosi havzasi qadimda qalin o‘rmonlar bilan qoplangan. Eramizdan avalgi IV-II ming 
yilliklarda Xuanxening o‘rta oqimlarida karkidon, tapir, bambuq kalamushlari yashagan, bambuk daraxti 
o‘sgan. Vodiyning yumshoq allyuvial tuprog`i dehqonchilik uchun qulay shart-sharoit yaratadi.
Qadimgi Xitoy asosan, mo‘tadil va subtropik mintaqalarda (jan. qismida kichikroq hudud tropik 
mintaqada) joylashgan. Tabiati jihatidan Sharqiy Osiyoda joylashgan sharqiy va Markaziy Osiyoda 
joylashgan g‘arbiy qismlarga bo‘lingan. Mamlakatning sharqi dengiz bo‘yi pasttekisliklari, past va o‘rtacha 
balandlikdagi tog‘lar bilan band. G‘arbi esa baland tog‘lik, kata tizmalar, keng yassitog‘lik va botiqlardan 
iborat.Q irg‘oq chizig‘ining uzuligi 15 ming km chamasida. Kichik qo‘ltiq va buxta ko‘p. Yirik 
yarimorollari: Shandun va Lyaodun. 
Xitoy- murakkab orografiyaga ega bo‘lgan tog‘li o‘lka. Mamlakatning jan.g‘arbida Tibet tog‘ligi, 
undan shimolroqda Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitog‘liklar mintaqalari va atrofi tog‘lar bilan o‘ralgan 
Sharqiy Xitoy pasttekisliklari yaqqol ajralib turadi. Tibet tog‘ligi Xitoyning eng baland qismidir (o‘rtacha 
bal. 4500 m ga yaqin). 
Markaziy Osiyo tekisliklari va yassitog‘liklari g‘arbda bir-biridan Sharkiy Tyaninan tog‘lari bilan 
ajralgan Hashqar tekisligi va Jung‘ariya tekisligshsh o‘z ichiga oladi. Ularga jan.sharqdan Turfon soyligi 
(tubi dengiz sathidan 154 m past) tutashgan. Sharqroqda esa Gashun Gobisi, Alashan va Ordos plato va 
tekisliklari, ular orasida Beyshan, Alashan va Inshan tog‘lari joylashgan. Sharqiy Xitoy pasttekisliklari, 
asosan, Sariq dengiz sohili bo‘ylab shimoldan jannubga cho‘zilgan va tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan. 
Xitoyda foydali qazilmalardan toshko‘mir va yonuvchi slanets, neft, temir va marganets rudalari, 
boksit, qalay, volfram, simob, mis va polimetall rudalari, oltin, toshtuz konlari bor
2
. 
Iqlimi g‘arbda kontinental, sharkda, asosan, mussonli. Mavsumlar davomida havo trasining farqi 
katta. Yanvarningning o‘rtacha temparaturasi Xarbinda —20,4°, Pekinda —4,6°, iyulniki xuddi shu joylarda 
23° va 26°. Yillik yog‘in Sharqiy Xitoyda 500—2000 mm (ko‘p qismi yozda yog‘adi). G‘arb va 
shim.g‘arbga tomon iqlimning kontinentalligi ortib boradi. Yoz issiq (Turfon botig‘ida iyulning o‘rtacha 
temparaturaasi 34°), qishi sovuq. Yanvarning o‘rtacha temparaturasi Xitoy shimolida (Xaylar) — 28°, 
g‘arbida (Urumchi) — 14,9°. Yillik yog‘in 250 mm dan kam, Qashqar tekisligi va Saydamda 50 mm dan 
kam. Tibet tog‘ligida kish juda sovuq, yozi esa salqin. Gartokda (Hind daryosining yuqori qismi) yanvarning 
o‘rtacha temparaturasi — 11,8°, iyulniki 11,8°. Temparaturaning sutka davomidagi farqi katta. Kuchli 
shamollar esadi. Baland tog‘larida muzliklar bor, lekin yog‘in kamligidan ularning maydoni katta emas (100 
ming km2 chamasida). 
Tuproqlari mamlakatning sharkiy qismida chimli podzol, qo‘ng‘iro‘rmon, sariqjigarrang , sariq va 
har xil qizil tuproklar, daryo vodiylarida esa allyuvial tuproqlar tarqalgan. Dengiz sohillarida sho‘rlangan 
tuproklar uchraydi. G‘arbiy qismining tuprog‘i cho‘lga xos kashtan, qo‘ng‘ir, sur tusli qo‘ng‘ir tuproqlar, 
tog‘ oldi tekisliklari va tog‘larda bo‘z, tog‘kashtan va tog‘o‘tloq, Tibet tog‘ligida esa sovuq cho‘lga xos 
tuprokdar. 
Xiyoy hududida daryo ko‘p. Mamlakat sharqidagi daryolar sersuv va ularda kema qatnaydi. Yiriklari 
— Yanszi, Xuanxe, Sungari, Chjutszyan. Mekong , Saluin, Braxmaputra daryolarining bir qismi ham 
XITOYdan oqib o‘tadi. XITOY g‘arbida daryolar kamsuvli, ayrimlari yozda qurib qoladi. Ularning yiriklari 
— Yorkend va Oqsuv. Ko‘l ko‘p; asosiylari — Kukunor, Duntinxu, Poyanxu. 
Xitoyning sharqiy qismida juda xilma-xil (25 mingdan ziyod) o‘simlik turi mavjud. U yerda aholi 
qadimdan zich yashaganligidan o‘rmon, asosan, tog‘li yerlarda qolgan. Pasttekisliklarning hammasi ekinzor 
va bog‘. Yanszi daryosi quyi oqimidan janubda doim yashil subtropik, eng jan.da tropik o‘rmon va mangra 
chakalakzorlari mavjud. Xitoyning g‘arbiy qismida yuksak o‘simliklarning turi 5 mingdan oshadi. Xingan 
tog‘lari etagidagi dashtlarda boshoqli o‘tlar, Tibet tog‘ligidagi cho‘llarda o‘t va butalar o‘sadi. Tog‘ 
vodiylari subalp o‘tloqlari va o‘rmonli dashtdan iborat. 
2
O‘zbekiston Respublikasi Ensiklopediyasi. – Toshkent: Sharq, 2000-2004. – B. 127-132. 

---

5 
Hayvonot dunyosi boy va xilma-xil. Umurtqalilarning 3500 turi (shundan 400 turga yaqini sut 
emizuvchilar) va qushlarning 1000 dan ziyod turi bor. Xitoyning janubi va janubi-g‘arbida tropik mintaqaga 
xos hayvonlardan har xil maymunlar, lemur, lori, karkidon, tapir, yo‘lbars; sharqida uchqir, mangust, qoplon 
va h.k. uchraydi. Xitoyning shimol-sharqida Sibir tayga faunasiga xos hayvonlar, cho‘llarda ot, qulon, 
jayran, ikki o‘rkachli tuya, yumronqoziq, dasht va tog‘ dashtida kiyik, qumsichqon, yovvoyi qo‘y, echki, 
turli yirtqich va sudralib yuruvchilar yashaydi. Bir necha ko‘rikxonalar bor.
3