Биология ва экология соҳасидаги инновациялар

22
Биология ва экология соҳасидаги
инновациялар
ATMoSFeRAnI IFloSlAnISHIGA SABAB Bo’lUVcHI
oMIllARnI oldInI olISH
Axmedova Gavharoy Yuldashevna 
Farg’ona viloyati Quva tumani 18-maktab 
biologiya fani o’qituvchisi. Tel:[phone]
Rahimova Muhayyoxon Valiyevna 
Farg’ona viloyati Quva tumani 
18-maktab kimyo fani o’qituvchisi.
Annotatsiya: ushbu maqolada atmosfera havosining ifloslanish sabablari va ularning oldini 
olish chora-tadbirlari haqida bayon etilgan.
Kalit so’zlar: atmosfera, sayyora, havo zichligi, tabiiy omillar, yer kurrasi, sanoat korxonalari.
Atmosfera so’zi yunoncha tildan olingan bo’lib, (atm-bug’, sfera-qobiq) ya’ni havo qobig’i 
degan ma’noni anglatib, biosferada hayot mavjudligini ta’minlovchi asosiy manbalardan biridir. 
Atmosfera yerning himoya qatlami hisoblanadi, u barcha tirik organizmlarni zararli kosmik 
nurlardan, samodan tushadigan meteoritlarning zarrachalaridan himoya qilib turadi. sayyoramiz 
yuzasidagi issiqlikni saqlaydi..
Atmosferaning gaz tarkibi deyarli doimiy bo’ladi: asosan azot-78,09%, kislorod-20,95%, 
argon-0,93%, karbonat angidrid-0,03% mavjud. shu bilan birga yana inert gazlar: geliy, neon, 
ksenon, vodorod, kripton, metan, ammiak, yod, radon gazlar va havoda doim 3-4 % suv bug’lari, 
changlar bo’ladi. atmosferani tashkil etgan havo zichlikka ega. Bosim yuqoriga ko’tarilgan sari 
gazlarning zichligi kamayib boradi. havo qobig’i o’z og’irligi bilan bizni va atmosferadagi barcha 
narsalarni bosib turadi.
atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar haqida to’xtaladigan bo’lsak, atmosferada sodir 
bo’ladigan fizik, kimyoviy va biologik o’zgarishlar tirik organizmlarga o’z ta’sirini ko’rsatadi. 
so’nggi yillarda inson ta’sirining kuchayishi natijasida gazlar muvozanatining o’zgarishi 
kuzatilmoqda. atmosferadagi gazlar doimiy miqdorining o’zgarishi sayyoramiz uchun salbiy 
oqibatlarga olib kelishi aniqlangan. Buyuk mutafakkir abu ali ibn sino aytganidek “agar havoda 
chang va tutun bo’lmasa inson ming yilgacha umr ko’rgan bo’lardi”.
atmosferaning ifloslanishi deganda havoga zaharli birikmalarning qo’shilishi natijasida 
uning fizik va kimyoviy xususiyatlarini o’zgarishi tushuniladi. insoniyatga qolaversa, barcha 
jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosfera havosini hozir asosan ikki manba: tabiiy omillar va 
inson faoliyatining mahsuli – antropogen (sun’iy) manba ifloslantiradi. Tabiiy omillarga: kosmik 
changlar, vulqonlarning otilishidan, tog’ jinslarining emirilishi va tuproqning nurashidan vujudga 
kelgan moddalar, o’simlik va hayvon qoldiqlari, o’rmon va dashtdagi yong’in, dengiz suvining 
mavjlanishi bilan havoga chiqqan tuz zarrachalari kabilarni misol qilib ko’rsatish mumkin. 
havoning ifloslanishi natijasida vujudga keladigan salbiy holatlar va uning oqibatlari turlicha 
bo’ladi: havoning kuchli ifloslanishi insonlar sog’lig’iga, qolaversa barcha jonzotlarga salbiy 
ta’sir ko’rsatadi. Bir kishi sutka davomida o’rtacha 25 kg havo bilan nafas oladi. havo tarkibidagi 
zarali chang, qurumlar, zararli gazlar kishi organizmida to’planaveradi. oqibatda teri va ko’z 
kasalliklari, jigar serrozi, qonbosimining ortishi, surunkali bronxit, enfizima, nafas qisish va o’pka 
raki kabi kasalliklarning ko’payishiga sabab bo’ladi. Bolalar o’rtasida umumiy kasallanishning 
ortishi qayd qilingan. havoda oltingugurt oksidi ko’p bo’lishi natijasida kishilarda bronxit, gastrit 
kasalliklari vujudga keladi.
atmosfera havosining ifloslanishi o’simlik va hayvonlarga ham zarar yetkazadi. o’simlik 

---

8
22
barglariga, tuproq va suv orqali esa ildiziga o’tadi. ifloslangan havo o’simliklarni zararlab, ularda 
modda va energiya almashinuvini buzadi. Qishloq xo’jalik ekinlari va mevali daraxtlar ham kam 
hosilli bo’lib qoladi. sanoat va transportdan chiqqan zararli gazlar fotosintez jarayoniga salbiy 
ta’sir ko’rsatadi. Transpirasiyani 3 barobargacha qisqartiradi. Qayrag’och dalalarda 300-400 
yil yashasa, shahar parklarida 120-220 yil, avtomobil yo’llari atrofida 40-50 yil yashar ekan. 
atmosferaning ifloslanishi hayvonlarga ham ta’sir etib, ularning zaharlanishiga, ba’zan esa nobud 
bo’lishiga sabab bo’lmoqda. 
atmosfera ifloslanishining kamaytirish yo`llaridan biri toshko`mir va neft bilan ishlaydigan 
sanoat korxonalarini gaz yoqilg`isiga o`tkazish. shuningdek avtomobil transportini gaz yoqilg`isiga 
o`tkazish, elektromobillar tarmog`ini rivojlantirish ham bu ishga ijobiy yordam beradi.
atmosfera ifloslanishini kamaytirishning yana bir yo`li sanoat korxonalarida gaz va chang 
tutqich vositalarini doimo soz holda tutish, hamda ularning quvvatini oshirish chora-tadbirlarini 
ko`rishdir. avtomobillar dvigatelidan chiqariladigan gazlarni parchalovchi katalizatorlar 
ishlab chiqishni yo`lga qo`yish bu ishda ayniqsa muhim ahamiyat kasb etadi. hozirgi vaqtda 
o`zbekistonda ishlab chiqarilayotgan «o`zdevo» avtomobillari yoqilg`ini kam xarajat qilibgina 
qolmay, balkim uni to`liq yondiradi va shu hisobdan ulardan chiqariladigan zararli gazlar keskin 
kamaytirilgan. shunga o`xshash avtomobillardan dunyo miqyosida kengroq foydalanish shubhasiz 
havo ifloslanishni birmuncha kamaytirar edi.
atmosfera ifloslanishini kamaytirishning yana bir muhim tadbiri sanoat korxonalarini to`g`ri 
joylashtirish, ularni aholi punktlaridan uzoqlashtirish va ishlab chiqarishda chiqitsiz texnologiya 
jarayonini tashkil qilishdir. hozirgi vaqtda biror sanoat korxonasi quriladigan bo`lsa, uni 
loyihalashtirishdayoq atrof muhitni ifloslamaslik masalasi oldingi o`ringa suriladi. Bunda loyihaga 
texnologik jarayonlar davomida havoga chiqindi chiqarishni kamaytirishdan tashqari, uning aholi 
tig`iz joylashgan kvartallardan uzoqda joylashtirish, shamol yo`nalishini hisobga olish va shu 
singari ko`pgina talablar qo`yiladi.
aholi tig`iz yashaydigan joylarda yashil kvartallar tashkil qilish, turli nav daraxtlarni ko`proq 
o`stirish ham havoni ifloslanishdan saqlashning muhim tadbiri hisoblanadi. yashil o`simliklarning 
bu ishda ahamiyati serqirradir. Ular havodagi chang va gazlarni o`zida tutib qoladi, karbonat 
angidridni yutib, kislorod ajratadi. o`simliklarning yana bir foydali xususiyati, ularning o`zidan 
fitontsitlar ajratib chiqarib, havoni patogen zamburug`lar va bakteriyalardan tozalashdir. Bir gektar 
archazor bir kunda 30 kg, ba’zi nina bargli daraxtlar, masalan, kedr qarag`ayi esa bundan ham 
ko`proq fitontsit ajratib chiqaradi. daraxtlardan ajralgan fitontsitlar bakteriyalarni o`ldirgani uchun 
ham o`rmonlar havosida bakteriyalar soni shahar havosidagidan 200-250 marta kam bo`ladi. yashil 
o`simliklar shaharlarning mikroiqlimini mo`tadillashtirishda muhim rol o`ynaydi. daraxtlar issiq 
paytlarda atmosferaga ko`p suv bug`lari chiqarib, havo namligini 20-30% oshiradi. Bu esa shahar 
havosini asfalt, beton va g`ishtlar haroratidan qizib ketishdan saqlaydi. shaharlardagi daraxtlar 
shuningdek tovush to`lqinlarini yutib, shovqini pasaytiradi. Bu esa, o`z navbatida, insonlar asabini 
tinchlantirish hamda ularning mehnat qobiliyatini oshirishda muhim rol tutadi.
Yuqoridagi ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki atmosfera havosi inson hayoti, qolaversa 
tabiatdagi muvozanat uchun katta ahamiyat kasb etadi. shu bois atmosfera havosini muhofaza 
qilish chora-tadbirlaridan ustivori – bu ekologik ta’lim-tarbiya ishlarini olib borishdir, chunki 
atmosfera havosining ifloslanishi natijasida sodir bo’ladigan o’zgarishlarni to’liq anglay olgan 
inson to’g’ri va atroflicha xulosa chiqara oladi.
biz biologiya va kimyo darslarida o’quvchilar ongiga ekologik tarbiyani singdirishimiz, tabiatni 
asrash, yashil o’simliklarni ko’paytirish, atrof – muhitni ozoda tutish, kimyoviy chiqindilarni 
kamaytirish yoki chiqindisiz texnologiyalarni joriy etish yo’llarini va usullarini o’rgatib borishimiz 
zarur. ana shundagina o’quvchilarda ekologik ong, ekologik tarbiya shakllanadi. 
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati:
1. yormatova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish. T-2008
2. www. Ziyonet.uz

---

9