5 mavzu. Davlat budjeti, soliqlar va davlat qarzi (2 soat) Reja: Davlat budjetining mohiyati va funksiyalari

1-b(1-t)+m‘ 1-b(1-t) + m‘  
Aytaylik hukumat o`z xarajatlarini qandaydir miqdorga oshirdi va bu 
xarajatlarni moliyalashtirish uchun soliq miqdorini ham shuncha oshirdi.
Bunda davlat xarajatlari va avtonom soliqlar miqdorlarining bir vaqtning 
o`zida bir xil miqdorda o`zgarishi natijasida daromadlarning jami o`zgarishi ΔY 
miqdori quyidagiga teng bo`ladi:
1 b  
ΔY= -------------------- ΔG - ------------------ ΔTa  
1-b(1-t)+m‘ 1-b(1-t) + m‘  
Agar davlat xarajatlari va avtonom soliqlar bir xil miqdorga ko`paysa 
muvozanatli ishlab chiqarish hajmi shu miqdorga teng yoki undan kamroq summaga 
ko`payadi. Buni balanslashgan byujet multiplikatori deb yuritiladi. Balanslashgan 
byujet multiplikatori birga teng yoki undan kichikroq bo`ladi.
Davlat xarajatlari o`zgarishidan yuzaga keladigan multiplikativ samara 
soliqlar pasayishidan olinadigan multiplikativ samaradan kattaroq bo`ladi. Bu holat 
davlat xarajatlarining daromadlar va is‘temol hajmiga ta‘siri (soliqlar o`zgarishi 
ta‘siriga nisbatan) kuchliroq ekanligi oqibatidir.
Ushbu farq fiskal siyosat vositalarini tanlashda muhim rol o`ynaydi. Agar 
hukumat davlat sektorini kengaytirmoqchi bo`lsa, davriy pasayishni tugatish uchun 
o`z xarajatlarini oshirishi, inflatsiyani cheklash uchun esa soliqlarni oshirishi 
maqsadga muvofiq bo`ladi.
Aksincha, fiskal siyosat davlat sektorini cheklashga qaratilgan bo`lsa, davriy 
pasayish sharoitida soliqlarni kamaytiradi, davriy ko`tarilish paytida esa davlat 
xarajatlarini oshirish maqbul yo`l hisoblanadi.
3.Diskret va nodiskret fiskal siyosat. Budjet taqchilligi va ortiqchaligi. 
  
Hukumatning bandlik darajasi, ishlab chiqarish hajmi, inflatsiya sur‘atlari va 
to`lov balansi holatini o`zgartirishga yo`naltirilgan maxsus qarorlarni qabul qilishi 
natijasida davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti qoldig`ini maqsadli 
o`zgartirilishi diskret fiskal siyosat deyiladi. Diskret fiskal siyosat yuritilganda 
iqtisodiy pasayish davrida jami talabni rag`batlantirish uchun davlat xarajatlarini 
oshirilishi va soliqlarni kamaytirilishi natijasida davlat budjeti kamomadi yuzaga 
keltiriladi. O`z navbatida davriy ko`tarilish paytida budjet ortiqchaligi yuzaga 
keltiriladi.
Diskret fiskal siyosat iqtisodiy tebranishlarni yumshatishda muhim rol 
o`ynasada, uning ayrim kamchiliklari mavjud. Bu, avvalam bor, vaqt oraliqlari bilan 
bog`liq. Ya‘ni iqtisodiyotda pasayish yoki inflatsion zo`riqishning paydo bo`lishi, 
bu holatlarni aniqlash yuzaga kelgan muammolarni hal etish uchun davlat xarajatlari 
va soliq tushumlarini o`zgartirish borasida qaror qabul qilish, bu qaror bajarilishini 
ta‘minlash jarayonlarining har biri o`rtasida ma‘lum vaqt o`tadi.

---

Bu vaqt davomida iqtisodiy vaziyat o`zgaradi va ko`rilgan chora-tadbirlar 
ko`tilgan natijani bermasligi mumkin. Shu tufayli davriy tebranishlarni avtomatik 
tarzda yumshatib turish mexanizmini yaratish zarurati yuzaga keladi.
Nodiskret fiskal siyosat – davlat xarajatlari, soliqlar va davlat budjeti 
qoldig`ini avtomatik o`zgartirishni ko`zda tutadi. Nodiskret fiskal siyosat 
o`rnatilgan barqarorlashtirgichlarga asoslanadi. Rivojlangan davlatlarda o`rnatilgan 
barqarorlashtirgichlari rolini progressiv soliq tizimi, davlat transfertlari tizimi va 
foydada ishtirok etish tizimi o`ynaydi. Nodiskret fiskal siyosat davriy tebranishlarni 
yumshatish uchun hukumatning bevosita aralashuvini talab etmaydi. Davriy 
pasayish sharoitida daromadlar pasayishi tufayli soliq stavkalari pasayadi. Bu esa 
jami talabning oshishiga, ishlab chiqarishni kengaytirishga rag`batni yuzaga 
kelishiga olib keladi. Shuningdek pasayish davrida davlat transfertlari, jumladan 
ishsizlik nafaqasi to`lovlari miqdori oshadi. Bu holat ham jami talabni oshirib, jami 
taklif hajmini oshishiga ijobiy ta‘sir ko`rsatadi.
Iqtisodiy yuksalish davrida ortiqcha talab iqtisodiyotga inflatsion ta‘sir 
ko`rsatayotgan sharoitda daromadlar darajasi oshishi bilan soliqlar stavkalari 
pasayadi va bu jami talabga cheklovchi ta‘sir ko`rsatadi. Ayni paytda davlat 
xarajatlari (ishsizlarga nafaqalar, davlat transfertlarining bir qancha turlar) ham 
pasayadi. Ammo nodiskret fiskal siyosat vositalari iqtisodiy tebranishlarni to`liq 
yumshatish imkonini bermaydi va u diskret fiskal siyosat yuritishni inkor etmaydi.
Iqtisodiyotning o`rnatilgan barqarorligi darajasi davriy budjet taqchilligi va 
ortiqchaligi miqdorlariga bog`liq. Davriy taqchillik (ortiqchalik) iqtisodiy faollik 
pasayishi (oshishi) sharoitida soliq tushumlarining avtomatik kamayishi (oshishi) va 
davlat xarajatlarining avtomatik oshishi (kamayishi) natijasida yuzaga keladigan 
davlat budjeti taqchilligi (ortiqchaligi)dir.