Boshlang’ich sinf o’qish darsida interfaol uslublardan foydalanishning ta’limiy ahamiyati

O’qish darslarida qo’llaniladigan metodlar. “Kadrlar tayyorlash Milliy 
dasturi”da ta’lim berishning iig’or pedagogik texnologiyalarini, zamonaviy o’quv-
uslubiy majmualarini yaratish kabilar umumiy o’rta ta’limning asosiy vazifalaridan biri 
sifatida ta’kidlangan. ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan foydalanish o’qituvchi 
va o’quvchi faoliyati doirasini aniq belgilab beradi. Inson hayotida muhim ahamiyatga 
ega bo’lgan o’qish faoliyati barcha predmet darslarida amalga oshiriladi. Lekin 
o’qishga o’rgatish yo’l-yo’riqlarini o’qish metodikasi ishlab chiqadi. O’qish 
metodikasi kichik yoshdagi o’quvchilarning umumiy rivojlanishi, psixologiya, xususiy 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
772

---

metodika sohasidagi yutuqlar asosida takomillashtirilib boriladi. O’qish darslarining 
samaradorligi ko’p jihatdan ta’lim metodlarining to’g’ri tanlanishiga bog’Iiq. 
Binobarin, fanning o’zi kabi o’qitish metodlari ham doimiy rivojlanishda bo’ladi. 
Masalan, eski maktablarda o’qish quruq yod olish metodi asosida o’rgatilgan bo’lsa, 
hozir izohli o’qish asosida olib boriladi. Yod olish metodida matndagi so’zlarga izoh 
berishga, ma’nosini tushuntirishga, o’qilganni qayta hikoyalashga, umuman olganda, 
o’qishning ongli bo’lishiga mutlaqo e’tibor berilmagan. Ularda ko’proq to’g’ri 
talaffuz, qiroat bilan o’qish, ifodali o’qish nazarda tutilgan. 
Hozir maktablarda o’qish izohli o’qish metodi asosida olib borilayotgan ekan, 
quyidagicha savol tug’iladi: Izohli o’qish nima? Izohli o’qishga XIX asrning 60-70-
yillarida rus pedagogi K.D.Ushinskiy asos solgan, u o’qishda o’quvchilarni “ongli, 
tushunib, o’ylab o’qishga” o’rgatishni alohida ta’kidlaydi va uni “Izohli o’qish” deb 
nomlaydi. Izohli o’qish metodiga K.D.Ushinskiy ishining davomchilari yangiliklar 
kiritdilar. Korf va Vaxterev izohli o’qish o’quvchilarga real bilim berish vositasi desa, 
Vodovozov va Bunakov o’quvchilarga o’qish jarayonida bilim badiiy asar tahlili va 
asarning tarbiyaviy xarakteri bilan bog’liq holda beriladi, degan fikrni ilgari suradilar.
Izohli o’qish quyidagi tamoyillarga toliq amal qilingandagina muvaffaqiyatli 
bo’ladi:
O’qishni hayot bilan bog’liq holda tashkil etish. O’qishning ongli va ta’sirchan 
bo’lishi uchun o’quvchilarning hayotiy tajribalariga, taassurotlariga asoslanish. 
O’qishni ko’rgazmali tashkil qilish, tabiatga, tarixiy joylarga ekskursiyalar uyushtirish, 
hayvonot olami va o’simliklar dunyosini ku- zatish, rasmlar, jadvallar, predmetlar bilan 
tanishtirish hamda matnni o’quvchining ifodali o’qishi tarzida olib borish. 
Boshlang’ich sinf o’qish darslarida asosan she’rlar, masallar, ertaklar, hikoyalar, 
afsonalar, maqol va topishmoqlar, ilmiy-ommabop asarlar o’qib o’rganiladi. Tabiiyki, 
ularning har biri o’ziga xos shakl, uslub va mazmunda yaratiladi. Shuning uchun ham 
har bir janrga mansub asarlarni o’ziga xos usulda o’qib o’rganish taqozo qilinadi.
Badiiy asarni izohli o’qishga yaqin boigan metodlardan biri ijodiy o’qishdir. 
Atoqli metodist olim N.I.Kudryashov ijodiy o’qish metodi tarkibiga quyidagi ish 
usullarini kiritadi: 
a) o’qituvchilarning badiiy matnni sharhlab o’qishi hamda o’quvchilarning asarni 
to’g’ri va imkon qadar yanada chuqurroq, emotsional idrok etishlarini ta’minlash 
maqsadini ko’zda tutuvchi so’zi;
b) 
o’qilgan 
asardan 
o’quvchilarning 
bevosita 
olgan 
taassurotlarini 
chuqurlashtirish maqsadiga ega boigan va ularning diqqatini matnning muhim 
g’oyaviy va badiiy hususiyatlari sari yo’naltiradigan suhbat tiyiishtirish yoki o’qilgan 
asardan kelib chiqadigan badiiy, axloqiy, ijtimoiy-siyosiy muammoning qo’yilishi; 
d) o’qituvchining asar o’qilganidan keyin o’quvchilarning asarni tadqiq etish 
jarayonida tug’ilgan badiiy kechinmalarini faollashtirish maqsadini ko’zda tutuvchi 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
773

---

so’zi. Ko’rinadiki, ijodiy o’qish izohli o’qishdan farqli oiaroq, to’g’ridan-to’g’ri matn 
mohiyatini ochishga ijodiy yondashishni taqozo etadi. Masalan, 4-sinfda A.Oripovning 
“Dehqonbobo va o’n uch bolakay qissasi” asarini ijodiy o’qish metodi asosida 
o’rganish jarayonida matn mazmuni va shoir g’oyaviy niyatidan kelib chiqib 
Vatanimiz hudud-laridagi aholining yashash tarzi bilan bog’liq milliy xususiyatlar 
haqida ham atroflicha tushuncha beriiadi. 2-sinfda “O’tinchi yigit”, 3-sinfda O’tkir 
Hoshimovning “Xazonchinak”, 4-sinfda S.Anorboyevning “Qo’rqoq” asarlarini ham 
ijodiy o’qish metodi asosida o’qitish ijobiy samaralar beradi. 
Ifodali o’qish. Boshlang’ich ta’lim tizimida mantiqiy o’qish (matnni to’g’ri, 
tushunib, tez (me’yorida) o’qish) va adabiy o’qish mukammal o’zlashtirilganidan 
so’ng ifodali o’qishga o’tiladi. U yod olingan she’riy asarlarni ifodali o’qishni ham o’z 
ichiga oladi. Ifodali o’qishning muvaffaqiyati o’quvchilarning asar mazmuni, 
g’oyaviy-badiiy xususiyatlari haqida muayyan tushunchaga ega bo’lishi bilan bog’liq.
Ohang va intonatsiya she’riy asarlarni ifodali o’qishda qay darajada muhim 
bo’lsa, nasriy asarlarni o’qishda ham muhim talablardan biridir. Nasriy asarlarni ifodali 
o’qishdan oldin unda qanday g’oya ilgari surilayotganini aniqlash zarur. Masalan, 4-
sinfda X.To’xtaboyevning “Xatosini tushungan bola” hikoyasini ifodali o’qishdan 
oldin o’quvchilarga xatosini tushungan bola kirn ekanligi, lining xatosi nimalardan 
iborat bo’lganligi, maqtanchoqlikning illat ekanligi to’g’risida tushuncha beriiadi. 
Ifodali o’qish oldiga qo’yilgan bu talab M.Abdurashidxonovning “Harkim ekkanin 
o’rar”, Sh.Sa’dullaning “Laqma it”, A.Oripovning “Dehqonbobo va o’n uch bolakay 
qissasi” kabi she’riy hikoyalarini o’qishga ham xosdir.
Badiiy o’qish. Badiiy o’qish ifodali o’qishning yuksak bosqichi hisoblanadi. Unda 
so’z san’atining barcha komponentlari ishtirok etadi. U o’quvchidan asar nihiga 
batamom kirishni, san’atkorona o’qishni talab etadi. Badiiy o’qishda asar 
qahramonlarining ruhiy holati, kechinmalari to’la anglab etilgandagina ta’sirchanlikka 
erishish mumkin. Badiiy o’qishga tayyorgarlik ko’rishda aktyorlarning audio-video 
tasmalarga yozilgan ijrolaridan foydalanish yaxshi samara beradi. Badiiy o’qishning 
muvaffaqiyatini ta’minlaydigan omillardan biri tanlab o’qishdir. Masalan, 3-sinfda 
X.To’xtaboyevning “Hassa” hikoyasi bilan tanishish jarayonida Qobil boboning 
savollariga Shavkatning javoblari yoki S.Anorboyevning “Bahs” hikoyasidagi 
bolalarning bahslashish epizodi yuzasidan o’qituvchi topshirig’iga ko’ra mazkur 
o’rinlarni tanlab qayta o’qilishi natijasida ushbu asarlarning badiiy-estetik qimmatini 
chuqurroq o’zlashtirishga erishiladi. 
Izlanish metodi. Bu metod asardagi voqea va tafsilotlar asosida o’qvivchilarga 
savol-topshiriqlar tuzishda, qahramonlarga baho ber-ishda keng qo’llaniladigan 
usuldir. O’qish darslarida reproduktiv metod keng qo’llaniladi. Masalan, o’qituvchi 
dastlabki darslarda o’zi asar matnini qismlarga bo’ladi, yozuvchi yoki shoirning 
aytmoqchi bo’lgan muhim fikriga o’quvchilar diqqatini jalb qiladi, uni aniqlab 
"Science and Education" Scientific Journal
May 2021 / Volume 2 Issue 5
www.openscience.uz
774

---

ko’rsatadi, o’quvchilar bilan birga tasvir vositalariga yuklatilgan ma’noni ochib, 
o’quvchilarga ko’maklashadi. Bularning bari o’quvchilar uchun bir ko’rsatma 
vazifasini o’taydi. Shun-dan so’ng o’quvchilar o’qituvchining ko’rsatmalari 
yordamida yuqorida ko’rsatib o’tilgan vazifalarni o’zlari mustaqil ravishda bajaradilar.
Yuqorida ta’kidlangan metodlardan tashqari, boshlang’ich sinf o’qish darslarida 
zamonaviy pedagogik texnologiya usullaridan “Aqliy hujum”, “Tarmoqlash”, 
“Guruhlar bilan ishlash”, “Blis texnologiyasi” kabilardan ham foydalanish yaxshi 
samara beradi. 
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, har bir darsda qanday metoddan foydalanish, 
darsda qanday usullarni qollash o’qituvchi tomonidan oldindan belgilab olinishi va 
puxta ishlab chiqilishi kerak.
O’qish malakalari va ularni takomillashtirish usullari. Dastur talablarini to’liq 
bajarish va amalga oshirish uchun, birinchi navbatda, o’qish ko’nikmalarini to’g’ri va 
puxta egallash va takomlllashtirib borish zarur. O’qish ko’nikmalari savod o’rgatish 
jarayonida shakllanadi, o’qitishning keyingi bosqichlarida takomillashadi.