Qadirov abdumurodning zoologiya fanidan tayyorlagan

3-rasm. Old va orqa jo‘yak tishli ilonlarning zaharli apparatining tuzilishi.
Yuqori jag‘ning oldingi yoki orqa uchida joylashgan ayrim tishlar o‘lchami
kattalashgan. Tishlarning qayrilgan oldingi tomonidan to uchiga qadar zahar oqishi
uchun jo‘yak paydo bo‘lgan. Keyin jo‘yakning yopilishidan ichki kanal - quvur
hosil bo‘lgan, u tishning uchiga yaqin joyda chiqaruvchi teshikka ega bo‘lgan, bu
esa zaharning o‘lja tanasiga kiritish samaradorligining oshishiga sabab bo‘lgan.
Suvilonsimonlar oilasiga mansub ayrim ilon turlarida zaharli tishlari yuqori jag‘

---

9
suyagining orqa tomonida joylashgan va boshqa tishlardan tishsiz oraliq bilan
ajratilgan, shuning uchun ularni orqa jo‘yak tishlilar, deb atashadi. Qolgan
ilonlarda zaharli tishlari yuqorigi jag‘ suyagining oldingi qismida joylashgan va
ular old jo‘yak tishlilar deyiladi.
1.2 O'zbekistonda tarqalgan zaharli ilonlar
Ilonlar o'ziga xos tana tuzilishiga ega bo'lgan, o'lchami 20 sm dan 10 m
gacha yetadigan hayvonlardir. 2700 ga yaqin turi ma'lum. Tanasi har xil
yo'g’onlikda bo'yiga cho'zilgan. Dumi hamisha tanasidan kalta. Oyog’i bo'lmaydi.
O'ziga xos ajoyib harakatlanish usuli, xatti-harakatlari, zahar tishlari va harakatsiz
tik qarab turishi tufayli ilonlar haqida qanchadan-qancha ertak va afsonalar
to'qilgan hamda ko'p xalqlar orasida ilondan qo'rqish hissi paydo bo'lgan.
Ko'pchilik xalqlar ko'p yoki oz darajada turkmanlarning quyidagi maqoliga
qo'shiladilar: «Bir tup daraxt ekib, bitta ilonni o'ldirgan odamning umri zoye
ketmaydi».
Ilonlar kaltakesaklardan deyarli 30 xil belgilariga ko'ra farq qilinadi.
Asosiy farqlaridan biri pastki jag’ining tuzilish xususiyatlaridir. Kalla suyagi yuz
qismining suyaklari harakatchan birikkan, pastki jag’ esa kalla suyagida qattiq
cho'zilgan burma yordamida osilib turadi. Elastik bog’lam esa jag’larning o'ng va
chap bo'lagini biriktiradi va bu bilan ilonning og’zi juda ham cho'ziluvchan bo'lib
qoladi. Shuning uchun ular o'ljasini butunligicha yuta oladi. Tishlari yaxshi
rivojlangan bo'lib, chaqish (tishlab olish), o'ljasini tutish va qizilo'ngachiga itarish
uchun xizmat qiladi. Hamma tishlari ingichka, o'tkir va orqaga qayrilgan.
Ilonlarning asosiy sezgi organi Yakobson organi bilan birgalikdagi tilidir.
Ilon uchi ayri ingichka tilini ustki jag’idagi yarim ochiq yoriqdan chiqarib, bir
necha sekund havoda yaqinidagi narsalarga tegar-tegmas qilib o'ynatadi va ichiga
tortib oladi. Tilining uchlari Yakobson juft organining tepa tanglayidagi ikkita
chiqarish teshigida joylashadi. Bu yerda ilon havoda paydo bo'ladigan arzimas
miqdordagi moddalar haqida informatsiya oladi va shunga qarab o'ljasining
qayerda
joylashganligi, sherigi
yoki suv manbaining
qayerdaligi
haqida
orientirlanadi. Ko'zlari ham orientirlashda katta rol o'ynaydi (hamma ilonlarda ham

---

10
shunday emas). Tungi ilonlarning ko'z qorachig’i vertikal yoki yumaloq, ba'zan esa
gorizontal bo'lishi mumkin, kunduzgi ilonlarniki esa hamma vaqt yumaloq bo'ladi.
Ilonlarda hid bilish sezgisi yaxshi rivojlangan bo'lib, ular hatto sichqon bilan
kalamushni hidiga qarab ham ajrata oladi. Ularda eshitish organi yaxshi
rivojlanmagan, tashqi eshitish teshigi bo'lmaydi. O'rta qulog’i sodda tuzilgan va
faqat ichki qulog’i yaxshi rivojlangan. Shuning uchun ham ilonlar odamning oyoq
tovushini eshitadi, biroq havoda tarqaladigan tovushlarni eshitmaydi. Bu tomondan
ular deyarli kar hisoblanadi. Demak, ilonlarni musiqa chalib o'ynatish haqidagi
afsonalar asossizdir. Bo’g’ma ilonlar bilan shaqildoq (chinqiroq) ilonlarda issiqni
sezish organi bo'lib, ular uzoqdan o’ljasining tanasidan chiqayotgan haroratni
biladi. Bu organlar tashqi tomondan ikkita chuqurcha shaklida bo'ladi.
Ilonlar Antarktikada va dengizlardan tashqari barcha qit’alarda yashaydi.
Tropiklarda eng ko'p tarqalgan. Qutb doirasi ortidagi doimiy muzlik zonasiga faqat
oddiy qora ilon o'tib qoladi.
Ilonlar 
faqat 
jonivorlar 
(chuvalchanglar, 
o'rgimchaksimonlar,
ko’poyoqlilar,
hasharotlar, baliqlar, suvda
ham
quruqlikda yashovchilar,
toshbaqalar, kaltakesaklar, ilonlar va sut emizuvchilar) bilan oziqlanadi. Suvli
mevalar, masalan, pomidorlarni yutib yuborgan xollari ham bo'lgan. Aftidan ular
organizmni suv bilan ta'minlash maqsadida shunday qilishsa kerak.
Jinsiy demorfizm unchalik sezilmaydi. Erkagining dumi urg’ochilarinikiga
qaraganda bir oz uzunroq. Ko'p turlarining urg’ochilari erkagidan yirikroq bo'ladi.
Tuxum qo'yib yoki tirik tug’ib ko'payadi. Ayrim turlari uchun bir marta
urug’lanish 3—5 yilgacha urug’langan tuxum qo'yish uchun yetarli bo'ladi. Bir
yilda bir marta tuxum qo'yadi. Bir galgi tuxum qo'yishda mayda turlari bittadan
3—4 tagacha, yiriklari bir necha o'nlab tuxum qo'yadi. Inkubatsiya davri bir oydan
2,5 oygacha davom etadi. Yosh ilonlar kattalariga nisbatan ancha ochiq rangli
bo'ladi. Ular qishlashga ketgunga qadar tana bo'shliqiga kirib boradigan va
tuxumdan yangi chiqqan ilon massasining 30% ini tashkil qiladigan sariqlik xaltasi
qisobiga yashaydi. Ilonlar nisbatan uzoq yashaydi, biroq aniq ma'lumotlar yo'q.
O’zbekistonda bir qancha zaharli ilonlar tarqalgan bo’lib ular quyidagilar:

---

11