Kurs ishi pulning mohiyati va asosiy vazifalari reja: kirish pulning kelib chiqishi va mohiyati Pulning vazifalari va ularga tavsif

 
 
 
 
4. O’zbekistonda hozirgi bosqichda pul muomalasini 
barqarorlashtirish usullari 
Har bir davlat o’zining pul tizimiga ega bo’lganidek O’zbekiston mustaqil pul 
tizimiga ega. Respublikamizda mustaqil pul tizimini tashkil topishining I-
bosqichi 1992 yilni noyabr oyida «so’m-ko’pon» larni muomilaga chiqarilishi 
hisoblanadi. Pul tizimining ikkinchi bosqichi 1994 yilning 1-iyulidan 
muomilagacha milliy valyuta «so’m»ni chiqarilishidir. 
O’zbekiston respublikasining pul tizimining elementlari: 
1.
Pul birligi - so’m 
2.
Pul birligining turlari – qog’oz va metal pullar 
3.
Ularni muomalaga chiqarish qoidalari. 
4.
Pul, kredit valyuta boshqaruvini amalga oshiruvchi davlat organlari. 
5.
Naqd pulsiz to’lov aylanishi va kredit pullar muomilasining olib 
borishda davlat tomonidan belgilangan shartlar. 
6.
Milliy valyutani chetga olib chiqish va chetdan olib kelish qoidalari. 
7.
Xalqaro xisob - kitoblarni tashkil qilish asoslari. 
8.
Milliy valyutani chet el valyutasiga almashtirish tartibi va davlat 
tomonidan belgilangan valyuta kursi. 
O’zbekiston milliy pul tizimining asosiy elementi bo’lmish so’m jamiyat 
manfatlariga xizmat qiladi. Shuning uchun pul tizimining asosiy vazifasi 

---

27 
milliy pulimizning qadrini mustahkamlashdan iborat. Bu juda ma’suliyatli va 
oson bo’lmagan vazifa. O’zbekistonning o’z iqtisodini bozor talablariga mos 
ravishda rivojlantirishga qaratishi, bozor iqtisodiyotiga o’tishda 
O’zbekistonning o’ziga xos xususiyatlariga ega ekanligi milliy valyutaning 
barqaror bo’lishini taqozo etadi. Zero mustaqil pul tizimiga ega bo’lmasdan 
iqtisodiy jihatdan mustaqil davlat bo’lishi mumkin emas. Shu boisdan 
Respublikamiz 1- Prezidenti I.A.Karimov – « bugungi eng muhim vazifa 
valyutamizni baquvvat, dunyoda obruli valyutaga aylantirishdir u, yuksak va 
katta kuchga ega bo’lishi lozim» - degan edi. 
Yuqoridagilardan kelib chiqib respublikamizda 2003 yilni 15 oktyabridan 
joriy xalqaro operasiyalar bo’yicha so’mning erkin almashtirilishi joriy etildi. 
Respublikamizda milliy valyutani xorijiy valyutalarga erkin almashtirishga 
erishilganligi mamlakatimiz iqtisodiyoti yangi yuksalishlarga 
erishayotganligidan, uni jahon iqtisodiy hamjamiyatdagi integrasiya 
jarayoni yanada tezlashayotganligidan dalolat beradi. 
Respublikamiz Prezidentining 2005 yil 5 avgustdagi PK-147 sonli 
«Banklardagi depozit xisob varaqalaridan naqd pul to’lovlarini o’zliksiz 
ta’minlash to’ђrisida» gi qarori asosida banklarga bo’lgan ishonchning 
ta’minlanishi natijasida 2005 yil yanvar - iyul oyida bank kassalariga 
tushgan o’rtacha oylik naqd pul tushumlari 344 mlrd. so’mni tashkil etgan 
bo’lsa, maskur qaror qabul qilingandan so’ng avgust – dekabr oylarida bu 
ko’rsatkich 515 mlrd. so’mni tashkil qildi yoki 49,7 % ga oshdi. 
Agar 1996-2002 yillar mobaynida naqd pullarning bank kassalariga qaytishi 
80-93 foiz oraliђida bo’lgan bo’lsa, bu kursatkich 2005 yilda 96,3 foizni 
tashkil etdi. Xususan, 2005 yilda bank kassalariga tushgan naqd pullar 
2004 yilga nisbatan 38,6 foizga, shu jumladan savdo tushumlari 47,2 foizga 
oshdi. 
Xozirgi ko’pgina davlatlarda pul muomilasini tartibga solishda ochiq bozorda 
operasiyalar utkazish usulidan foydalanilmoqda. Bu hozirgi ko’p 
qullaniladigan monitor siyosatni bir usuli bo’lib, u tijorat banklarining 
likvidlik darajasiga tez ta’sir utkazadigan egiluvchan (moslanuvchan) amaliy 
va operativ usul hisoblanadi. Bu usulni boshqalardan farqi shundaki, uni 
zaruriyatga qarab va hohlagan miqdorda utkazish mumkin. Bu mexanizm 
bozorni rivojlanish tendeniyasiga qarab pul muomilasini barqarorlashtira 
olishi mumkin. Bunda oldi-sotdi obyekti davlat qimmatli qoђozlari va 
markaziy bank chiqargan qarz majburiyatlari bo’lishi mumkin. 
1996 yilni mart oyida chiqarilgan qisqa muddatli davlat obligasiyalari 
(KMDO) tijorat banklari va korxonalarning mablaђlarini xavf-xatardan 
saqlash va daromad olish imkonini beradi. 
KMDO larning birlamchi bozori Markaziy bank valyuta birjasida tijorat 
banklari ishtirokida amalga oshiriladi. Zurur bo’lsa, obligasiya egasi 
ikkilamchi bozorda uni sotishi mumkin. 

---

28 
Rivojlangan davlatlarda asosan ochiq bozorda operasiyalar o’tkazish 
usulidan foydalaniladi. Shunday qilib Markaziy bank pul muomilasini 
barqarorlashtirish, uni tartibga solish borasida barcha vakolat va xuqiqiy 
norma vakolatlarga ega. 
O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki to’ђrisidagi qonunning 3-
moddasida ta’kidlanganidek O’zbekiston Respublikasi markaziy bankining 
bosh maqsadi – milliy valyuta barqarorligini ta’minlashdir. Valyuta 
barqarorligi pul massasi, narx – navo va milliy valyuta kursining barqaror 
bo’lish tushunchasini o’z ichiga oladi. 
Milliy valyutaning barqarorligini ta’minlash uchun O’zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki quyidagi asosiy vazifalarni bajaradi. 
1.
Monator siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini shakllantirish, 
qabul qilish hamda amalga oshirish. 
2.
O’zbekiston Respublikasida xisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil 
qilish va ta’minlash. 
3.
Banklar faoliyatini tartibga solish va ular faoliyati ustidan nazorat 
qilish. 
4.
O’zbekiston Respublikasining rasmiy oltin valyuta zahirasini saqlash 
va ularni boshqarish. 
5.
Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat byudjetining kassa ijrosini 
tashkil etish. 
Markaziy bank pul muomilasini barqarorlashtirish uchun ba’zi hollarda 
kuyidagi usullarda ham tayyorlanadi. 
1. Nullifikasiya – bunda qadrsizlangan pul batamom bekor qilinib 
muomilaga yangi pullar chiqariladi. Bu usul infliasiya darajasi o’ta yuqorilab 
ketgan hollarda qullaniladi. Bu usul SSSR da 1922 - 1924, 1947, 1997, 
1961 yillardagi pul islohati, O’zbekistonda 1994 yilda bo’lib o’tgan pul 
islohatida qullanilgan. 
2. Revolvasiya – lotincha qadrini oshishi ma’nosini anglatib bu milliy 
valyutaning chet el valyutasiga nisbatan qadrini oshishini bildiradi. Masalan 
1$= 1110 so’mga teng bo’ldi. Ushbu tadbirdan keyin 1005 so’mga teng 
bo’ladi. Bu usul 1922-1928 yillarda Angliyada, 1961, 1969, 1971 yillarda 
Germaniyada qullanilgan. 
3. Devolvasiya – lotincha qadrini tushishi ma’nosini anglatadi. Bu usul 

---

29 
davlat tomonidan milliy valyuta kursini boshqa valyutalarga nisbatan 
pasaytirilishi bo’lib u bozor uchun kurash kuchaygan sharoitda eksportni 
raђbatlantirish, to’lov muvozanatini yaxshilash uchun qullaniladi. Buning 
asosiy sabablari bo’lib inflyasiyani kuchayishi va mamlakat to’lov balansning 
salbiy qoldiqga ega bo’lishidir. 
Bu usul AŠSh da 1971 yilda 7,89 % ga, 1973 yilda 10 % ga dollar kursini 
pasaytirish bilan qullanilgan. 
4. Denominasiya – pul miqdorini bir necha marotaba qisqartirish 
hisoblanadi va u pulni qadri yuqori darajada tushganda, muomiladagi pul 
hajmi oshganda qullaniladi. Bu usul Rossiya federasiyasida 1921-1922 
yillardagi pul isloxatida 1000:1, 1923 yilda 100:1, 1999 yilda 1000:1 holida, 
Buxoro shuro xalq respublikasida bu usul 1922 yilda 100:1, O’zbekiston 
Respublikasida 1994 yilda 1000:1 holida qullanilgan. 
O’zbekistonda pul muomalasi bilan asosan Markaziy bank shug’ullanadi. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining asosiy vazifalari 
quyidagilardan iborat: 
o 
pul muomalasi, kredit berish, mablag‘ bilan ta’minlash, hisob-
kitob qilish va tashqi iqtisodiy aloqa sohalarida respublika 
iqtisodiy va valyuta siyosatini ishlab chiqish va amalga oshirish; 
o 
hisobga olishning, hisob berishning, hisob-kitob-ssuda va 
valyuta operatsiyalarini amalga oshirishning yagona qoidalari va 
normalarini belgilash; 
o 
ssuda-depozit operatsiyalarini tartibga solish va umumiy pul 
muomalasini boshqarishning normativlarini o‘rnatish; 
o 
barcha banklar va kredit muassasalari, pul-kredit va valyuta 
operatsiyalariga doir O‘zbekiston Respublikasi qonunlari va 
qoidalariga rioya etishlari ustidan nazorat qilish; 
o 
barqaror pul muomalasini va O‘zbekiston Respublikasi hududida 
muomalada bo‘lgan pulning xarid qobiliyatini saqlash; 
o 
bank ishlari bilan shug‘ullanish uchun litsenziyalar berish. 
o 
Respublika pul va kredit tizimiga rahbarlik qilish; 
o 
milliy valyutani joriy qilish va u bilan respublika xalq xo‘jaligini 
ta’minlash; 

---

30 
o 
O‘zbekiston Respublikasining “rubl” zonasiga kiruvchi davlatlar 
boshqa mamlakatlar bilan hamkorligini mustahkamlash va 
rivojlantirishga ko‘maklashish, ularning markaziy va milliy 
banklarida, xalqaro banklarida va boshqa moliya-kredit 
tashkilotlarida O‘zbekiston Respublikasi manfaatlarini himoya 
qilish 
o 
respublikaning oltin zaxirasi va olmos fondini shakllantirish; 
o 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining valyuta fondini 
vujudga keltirish, davlat valyutasini tartibga solib turuvchi va 
nazorat qiluvchi bosh ijroiy idora vazifasini bajarish; 
o 
bank ishlari bilan shug‘ullanish uchun litsenziyalar berish, 
chakana savdo va chet el valyutasida xizmatlar ko‘rsatishga 
ruxsatnoma berish; 
o 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki o‘z zimmasiga 
yuklatilgan vazifalarni ro‘yobga chiqarish uchun tegishli 
xizmatlar va muassasalar ochish huquqiga ega. 
Pul muomalasini tashkil etish. Milliy valyuta joriy etilgunga qadar 
O‘zbekiston Respublikasining rasmiy pul birligi “rubl”dir. Bu “rubl” 100 
tiyindan iborat bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi hududida “rubl” yagona 
to‘lov vositasi hisoblanadi. Respublikaning o‘z valyutasi joriy etilishida 
O‘zbekiston Respublikasi hududida chet el valyutasidagi to‘lovlar 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki belgilagan tartibda amalga 
oshirilishi mumkin. 
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki pulni muomalaga chiqarish va 
muomaladan qaytib olish mutlaq huquqiga egadir. O‘zbekiston Respublikasi 
Markaziy banki pul belgilarini muomalaga chiqaradi, ularni inkassatsiya 
qilish, saqlash va tashishni tashkil etadi, o‘zining muassasalarida pul 
belgilari rezerv fondlarini vujudga keltiradi. 
Respublika inkassatsiya boshqarmasi o‘zining barcha bo‘limlari bilan 
birgalikda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining tasarrufida bo‘ladi.