Uliwma psixologiya kk
Yüklə 1,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Xarakter
Joba: 1. Xarakter haqqinda tu`sinik. 2. Xarakter mashqalasin u`yreniw tariyxinan. 3. Xarakter du`zilisi. 4. Xarakter aktsentuatsiya ha`m onin` tu`rleri. 5. Xarakterlerdin` qa`liplesiwi ha`m oni ta`rbiyalaw. Tayanish tusinikler: Xarakter, minez-kulik, uyrenshikli minez-kulik, materiallik xam madeniy bayliklar, sadiklik, xadallik, adamgershilik, xakiykatlik, tuurilik, tipik,demokratiyalik,sanali tartip,reximsizlik,tuyiklik, sir saklagishlik. Xarakter degen soz galaba kollaniladi. Biz oni kaysi uakitta kollanamiz? Birinshiden adamnin minez-kulkin baxalagan uakitta. Ekinshiden usi adamnin minez-kulkinin ne ushin tosinnan payda bol- gan ozgeshelikleri tuurali emes, al onin ushin turakli uyrenshikli bolip kalgan minez-kulik formalari tuurali soz bolgan uakitta. Korkak adam bir kuni batil is-xareketti isleui mumkin: alpayim adam ashiulaniui, xam turpayi sozdi aytip jiberiui itimal, birak biz minez-kuliktin tiyisli formasi onin ushin tosinnan bolgan yamasa kutilmegen forma emes, al adettegi xam turakli formasi bolip kalgan adamdi gana batil yamasa turpayi dep atay alamiz. Ushinshiden, biz adamnin jeke kelbetin, onin dun`yaga degen katnasin bildiretugin minez-kulik formalari tuurali soz bolganda «xarakter» degen sozdi kollanamiz (al xar kuni tisin tazalau yamasa azangi gimnastika menen shugillaniu adetin ol adam- minez kulkinin uyrenshikli formasi bolsa da xarakter dep atau xeshkimnin miyine de kirip shikpaydi- goy akiri). Solay etip, soz minez-kulik bolganda da uyrenshikli minez-kulik xam adamni jeke kelbetin bildiretugin minez-kulik tuurali bolip otir. Endi xarakter degen tusinikti aship beriuge otiuge boladi. Adamlar dogerek-atiraptagi dun`yaga: baska adamlarga, jamaatke, miynetke ozin-ozi xarkiyli katnas jasaydi xam usinin menen biri-birinen parik etedi. Usi katnas adamnin minez-kulkinda, is- xareketinde bilinedi. Egerde xakiykatlikka degen belgili bir katnaslar xam olarga saykes keletugin minez-kulik formalari usi adam ushin tosinnan emes, al kop yamasa az darejede turakli xam mudami bolsa, demek olar onin jeke kelbetinin kasiyetleri bolip kalgan boladi. Adamnin xakiykatlikka jasaytugin katnasin bildiretugin jeke kelbetlik kasiyetleri barxama geypara ozine tan birikpeni kuraydi, al usi birikpe usi adamnin ayirim ozgesheliklerinin jiyindisinan emes, al adamnin xarakteri dep atalatugin bir putin narseden ibarat boladi. «Xarakter» sozi grek tilinen kelip shikkan xam audargan uakitta kasiyet, alamat, belgi, ozgeshelik degendi bildiredi. Xarakter-bul shaxstin en axmiyetli kasiyetlerinin dara birikpesi bolip, ol adamnin dogerek- atiraptagi dun`yaga jasaytugin katnasin korsetedi xam onin minez-kulkinda, is-xareketlerinde bilinedi. Uyrenshikli formalarinda bekkemlengen katnas boladi. Biz adamnin xarakeri anaday yamasa minaday dep atap korsete otirip, usinin menen onin xakiykatlikka jasaytugin katnasin xam bir uakittin ozinde belgili bir jagdayda bekkemlenip, uyrenshikli bolip kalgan minez-kulik obrazi usi katnaslardi amelge asiriudin usili retinde aship beremiz. Maselen, egerde biz kayirxomlik usi adamnin xarakterinin ozgesheligi dep atap korsetsek, usinin menen biz onin adamlarga jasaytugin katnasi kanday xam bir uakittin ozinde belgili bir jagdaydagi onin minez-kulki kanday ekenin demek, tiyisli jagdaylarda onnan kanday kiliklardi kutiuge bolatuginin korsetip beremiz. Xarakter shaxstin baska tarepleri atap aytkanda temperamenti xam ukiplari menen oz-ara baylanisli boladi. Temperament xarakterdin juzege keliu formasina tasiyir jasay otirip, onin yamasa minau belgilerin ozine tan tuske engizedi. Maselen, xoleriktin tabanliligi gajja-gaj xizmetinde, flegmatiktin saldamli isshenliginde bilinedi. Miynet suygishlikte usilay boladi: xolerik jedelli, kumarlanip flegmatik bir kalipte xam asikpastan miynet etedi. Baska jaginan, temperamenttin ozi de xarakterdin tasiyri astinda kayta duzilediU` kushli xarakterli adam oz temperamentinin geypara unamsiz tareplerin tiyip, onin juzege keliuin kadagalap tura aladi. 101 Ukiplar da xarakter menen ajiralmas baylanisli boladi. Jokari darejedegi ukiplar xarakterdin jamaat penen birlik sezimi xam onin iygiligi ushin jumis isleu tilegi, ozine katti talapshan boliushilik, oz isine sin kozi menen katnas jasay aliushilik siyakli belgileri menen birigip ketedi. Ukiplardin darejesi kiyinshiliklardi tabanli turde jenip shiga aliushilik, satsizliklerdin tasiri astinda ruuxi tusip ketpeushilik, sholkemleskenlik penen islep, baslama korsete aliushilik penen baylanisli boladi. 2.I.P.Pavlov taliymatina muuapik, adamnin uyrenshikli minez-kulki-bul adamnin dogerek atiraptagi jamiyetlik ortaliktin kayta-kayta takirarlana beretugin tasiyirlerine beretugin, katti bekkemlenip kalgan juuaplarinin sistemasi boladi. Xarakterdin fiziologiyalik negizleri nerv sistemasi tipinin belgilerinin xam jeke turmis tajiriybesinin, tarbiyanin natiyjesinde kaliplesken uakitsha baylanislardin kuramali turakli siste- malarinin kosindisi boladi. Mine usi kosindida uakitsha baylanislar sistemasi nerv sistemasinin tipine karaganda anagurlim axmiyetli rol` atkaradi, oytkeni tip uliuma alganda xarakterdi de, onin ayirim belgilerin de aldin ala belgilemeydi. Nerv sistemasinin xar kanday tipinin negizinde shaxstin jamiyetlik jaktan baxali barlik sipatlarin kaliplestiriuge boladi. Al tiptin tasiyri bolsa jokarida korsetilgen baylanislar sistemalarinin kaliplesiui nerv sistemasinin xarkiyli tipleri uakillerinde turli-turli juz beretugininda, al usi baylanislar sistemalarinin ozi de tipke karay xarkiyli juz beretugininda korinedi (maselen, batillik ozin biyley alatugin xam sabirli tiplerde xar kiyli bilinetugin boladi). Ekinshi signal sistemasi, Pavlovtin atap korsetkenindey-ak adamnin minez-kulkin jokari darejede tartipke salip turatugin tetik bolganliktan, usi korsetilgen baylanislar sistemasi tek tikkeley signallardin tasiyri astinda gana emes, al ekinshi signallik, yagniy sozlik kozdiriushilardin (baska adamlardin korsetpelerinin, talaplarinin xam ozine tan ozine-ozi buyrik beriudin) tasiyri astinda kaliplesetuginin atap korsetiu tiyis. 3.Xar bir tariyxiy dauir turmistin belgili uliuma duzilisi xam jamiyetlik-ekonomikalik munasibetleri menen suuretlenedi. Bular ob`ektiv turde, yagniy adamnin ozine baylanisli bolmagan tur- de, sol dauirge tan bolgan xarakter belgilerin jetilistirip, adamlardin dun`ya karasina tasiyir etedi. Jamiyetlik munasibetlerdin ozgeriui menen adamlardin ruuxiy korinisi, xarakteri de ozgeredi. Xar kiyli jamiyetlik-tariyxiy dauirlerde xar kiyli xarakter belgileri payda boladi. Materiallik xam madeniy bayliklardin duris bolistiriliui, adamlardin siyasiy tenligi xam azatligin, sonday-ak jamiyet islerin baskariuda barlik adamlardin katnasiuin tamiyinleushi, islep shigariu kurallarina jamiyetlik mutajlikti shartlep koygan miynettin demokratiyalik formalari, demokratiyalik islep shigariu munasibetleri xarakterinin demokratiyalik belgilerinin ob`ektiv tiykarin payda etedi xam olardin jetilisiui ushin tiykargi derek esaplanadi. Demokratiyalik jamiyet sharayatinda elimiz adamlari xarakterinin ozine tan belgileri jetilisedi. Bularda jana jamiyetlik munasibetlerdin gone, olip baratirgan, jamiyetlik rauajlaniudin alga bariuina xadal baratirgan, aldingi pikirlerdin osiui xam xarakterdin jana ajayip belgilerinin jetilisiuine irkinish jasap atirgan narseler menen guresi saulelenedi. Uatanga muxabbat, xakiykatlik, adamgershilik, doslik, tuurilik, mexribanlik demokratiyalik dauir adami xarakterinin tipik belgiler bolip tabiladi. Xarakter adamnin bugingi kunde ne islep atirganligi tasiyrinde gana jetilispeydi, xarakter adamnin keleshekke karatilgan ameliy isleri tasiyrinde osedi. Keleshek ushin molsherlengen xizmet, xazirgi zaman adaminin emes, mumkin keleshek jamiyet adami xarakterinin de unamli belgilerin jetilistiredi. Xarakterdin anik belgilerge iye bolgan shaxsti jetilistiriu jamiyet sheship atirgan maselelerge xam sol dauirdegi jamiyetlik rauajlaniu belgileytugin tiykargi, juda axmiyetli talaplarga baylanisli. Elimiz adamlari xarakterinin ozine tan belgilerge tomendegiler jatadiU` Xukikiy demokratiyalik jamiyet kuriu isine sadiklik, miynetke xadallik, baslamalilik, jedellilik, doretiushilik, miynet suygishlik, keuillilik, sanali tartip, jamiyetlik uaziypa, is bilermenlik, jamiyet maplerinin buziliuina jol koymau, joldaslik, adamgershilik, adalatsizlikka reximsizlik, barlik xaliklar menen doslik, elimiz dushpanlarina reximsizlik xam tagi baskalar. Zamanlaslarimiz buringi uakitlari payda etilgen xarakterdin unamli sipatlarin saklap kalip, ogan jana, ozine tan belgiler kirgizbekte. Xalkimiz umtilip atirgan xam oz islerinde, omirinde, turmisinda xam miynetinde saulelendirip atirgan biyik maksetler xarakterinin jana, demokratiyalik belgilerin (miynetke, jamaatke, oz-ozine) jetilistiriuge mumkinshilik bermekte. 102 Adamlar turmisinin ozine tan sharayatlari olar xarakterinin tipikliginde payda etedi. Sonin menen birge xar bir adam turmis jagdaylarinin ozine tan ozgesheligi, tarbiya, miynet xam turmis spetsifikasi adam xarakterinin individual belgilerine oz tasiyrin tiygizedi. Individuallik uliumalik xam tipiklikten ajiralmaydi, tipiklik de xar dayim ayirim bir individuallikka iye boladi. Xar bir adamda turmisi xam xizmeti protsessinde onin erikli, emotsional xam akiliy sipatlarga tasiyir etetugin xarakterdin individual belgileri jetilisedi xam payda boladi. Xazirgi xukikiy demokratiyalik jamiyette xarakterdin individual belgilerin osiriu ushin, xar bir adamnin erkin keleshegi ushin barlik sharayatlar jaratilgan. Elimiz dushpanlari kollektivizm indi- viduallikti jok etedi, sebebi jeke belgiler jamiyetlik belgiler menen kosilip ketedi, individual pariular jok boladi, sonin menen xarakterdin individual belgileri de jok bolip ketedi dep isendiriuge xareket etedi. Xarakterdin individual belgileri tolik xarakter tipik belgilerinin ozine tan belgilerinde saulelenedi. Maselen, xarakterdin doslik xam joldaslik siyakli belgileri elimiz adamlarinin tipik belgileri, birak xar bir adamda xarakterdin bul belgileri ozine tan ozgeshelikte, individual tarizde payda boladi. Bir kiyli adamlarda doslik xam joldaslik sonday saulelenedi, adam dostina ulken talaplar koyadi, ogan talapshan, onin kemshiliklerine biyparik karap turmaydi. Baska bireu dostina xarakterinin bul belgilerin baskasha munasibette korsetedi: ol mexirban, gamxor, jan kuyer xam dostinin is xareketinde unamsiz belgilerdin payda boliuina jol koymauga xareket etedi yamasa olardi saplastiriuga jardem beredi. Oz xarakteri individual belgilerinin kushine karay birinshi adam ekinshi adamday is kila almaydi (xam kerisinshe). Xarakterdin individual belgileri adamnin okiu xizmeti ozgesheliklerinde, onin pikir jurgiziui, dikkati zeyni xam baklaushiliginin ozine tanliginde, miynetke munasibetinde, miynet suygishliginde, erikli sipatlarinda-sabirliligi, ozin tuta biliushiligi, kandayda bir maksetke karatilganliginda payda boladi. Ayirim bir adamlardin unamsiz tasiyri, naduris tarbiya xamde dun`yadagi ayirim jaramas tasiyirler natiyjesinde elimiz adamlarinda ayirim jagdaylarda xarakterdin unamsiz individual belgileri jetilisiui mumkin. Adamdi kayta tarbiyalau xam onin xarakterindegi unamsiz belgilerdi ozgertiudin tiykargi kurali jamaatshiliktin tasiyir etiui xam jamaattin abaylaui, jamaattin tasiyri xam miynet xizmeti bolip tabiladi. Mugallim ozinin talim-tarbiya jumisinda okiushi xarakter belgisinin individual tarizde payda boliuin esapka aliui xarakterdin unamli belgilerinin osiui xam unamsiz belgilerdin kayta tarbiyalaniui ushin jagday jaratiui lazim. Balanin xizmeti xam is-xareketinde xarakterdin individual kasiyetlerin xam olardin payda boliu belgilerin uyreniu balaga individual katnas jasaudi xam onin menen alip barilatugin individual islerdi aniklau mumkinshiligin beredi. Balalardin individual kasiyetlerin esapka alip tarbiya maksetlerine erisiudin en jaksi jollarin tamiyinleydi. Bala xarakterinin individual xam tipik kasiyetlerin birge osirip bariu xar tarepleme xam garmonikalik er jetken shaxsti jetilistiriu ushin kolay sharayat jaratip beredi. 4.Xarakter ajiralmas bir putinlikten ibarat boladi. Birak xarakter siyakli usinday kuramali bir putinlikti anik ayirim tareplerin yamasa tipik kasiyetlerin (xarakterdin belgilerin) ayirip shigarmay turip uyreniu xam tusiniu mumkin emes. Adamnin xakiykatlikka katnas jasaui juzege keletugin adam minez-kulkinin jeke uyrenshikli formalarin xarakterdin belgileri dep tusinedi. Xarakterdin belgilerin olardin biri-biri menen oz-ara baylanisinda karap shigiu xam baxalau zarur. Xarakterdin xar bir belgisi onin baska belgiler menen oz-ara katnasina karay oz axmiyetine, kobinese putkilley turli-turli axmiyetine iye boladi. Maselen, batillik xarakterdin belgisi retinde ol saklik yamasa kizbalilik, jokari morallik sezimler yamasa mayda dankparazlik sezimi menen birigiuine karay sapa jaginan xarkiyli axmiyetke iye boladi. Tabanlilik tek jokari ideyalilik xam kritikalilik penen birigip ketkende gana unamli axmiyetke iye boladi, al olarsiz ol ojetlikke aylanip ketiui itimal. Jureklilik penen birikpegen saklik adamdi biyparua etip koyiui mumkin. Xarakterdin belgilerin tiykargi eki toparga boliu kabil etilgen. Birinshi toparda xarakterdin shaxstin bagdarlaniushiligin bildiretugin belgileri, yagniy xakiykatlikka jasalatugin katnaslar sistemasi (jamiyetke, jamaatke, jamaattin agzalari retindegi baska adamlarga katnas jasauU` ozine-ozi, ozinin jeke kelbetine katnas jasau) kuraydi. 103 Bagdarlaniushilik adamnin maksetlerin xam umtiliularin belgileydi, birak usi maksetler menen umtiliular turmista amelge asirilip atirma yamasa jokpa, adam gozlegen maksetine erisiu jolindagi toskinliklardi jenip shiga alama yamasa jokpa degen masele de ogada axmiyetli boladi. Usigan muuapik turde xarakterdin belgilerinin ekinshi toparin-erklilik belgilerin ayirip shigaradi. Adamda xarakterdin erklilik belgilerinin rauajlaniuina karay kushli xam xalsiz xarakter tuurali soz etedi. Bosanlik uliuma alganda xatte unamli bagdarlaniushilik bolgan jagdayda da xarakterge unamsiz baxa beredi. Egerde jokari, iygilikli maksetler turmista iske asirilmasa, bunday maksetlerdi gozleudin ozi de biypayda boladi. Usinin menen bir uakitta otirik bagdarlaniushilik bolgan jagdaydagi kushli xarakter de shaxstin baxali sipati bolmaydi. 1.Jamiyetke, jamaatke, baska adamlarga katnas jasaudi bildiretugin xarakterdin belgileri. Bul belgilerge barinende burin kollektivizm jatadi. Kollektivizm-xarakterdin bir belgisi bolip, ol adamnin jamaatte boliuga, onin turmisina katnasiuga, ol gozlegen maksetler ushin guresiuge jamaattin barlik agzalarina joldaslik jardem korsetiuge umtiliuin bildiredi. Xarakterdin usi belgisi jaksi rauajlangan okiushi jamaatke, oz joldaslarina bauip basip kaladi. Ol artta kalganlarga shin keuilden jardem beredi, joldaslarinin tabisina kuuanadi, olardi xar bir minutta kollap-kuuatlauga tayar bolip turadi. Bunday okiushiga tek onin ozine gana payda keltiretugin yamasa lazzetke boleytugin, al joldaslarina ziyan keltiretugin kiliklardan bas tartiu ansat boladi. Xarakterdin kollektivizmge kayshi keletugin unamsiz belgisi ozimshillik boladi. Ozimshil adamnin is-xareketin oz kara basinin maplerin gozleushilik, birinshi gezekte oz kara basinin paydasi tuurali gamxorlik etiuge umtiliushilik bagdarlap turadi. Ozimshilliktin baslangish belgilerine iye bolgan okiushilar geyde mektepte ushiratiuga boladi. Maselen Roza degen kizdi alip karayik. Ol adamlarga putkilley biyparua karaui menen ajiralip turadi. Ol klasslaslarinin jaman baxa alganina ashiktan-ashik kuuanadi, al olardin tabislarina katti kuyip pisedi. Klasstin maplerin mensinbeydi. Kade bolganinday-ak, balalardagi ozimshillik balani xadden tis erkeletip jiberetugin, ol ne dese soni isley beretugin, oni miynetke uyretpeytugin ata-analardin naduris minez-kulkinin natiyjesi boladi. Mugallim oz uaktinda usinday okiushilarga ayiriksha keuil boliui xam olar joninde arnauli turde tarbiyalau jumisin jurgiziudi belgiliui tiyis. Kayirkomlik siyakli belgi kollektivizm menen baylanisli boladi. Kayirkomlik-adamlarga olardin sezimlerine mashkalalarina dikkatli, miyirmanlik, abaylilik penen katnas jasau, adamga jardem beriuge mudami tayar turiushilik, anau yamasa minau jagdayda kanday jardem kerek ekenin pamley aliushilik boladi. Kayirkomlik, bosanlik, adamnin rayina keuline karaushilik penen xeshkanday uliumalilikka iye emes. Adamga dikkatli xam miyirmanlik penen katnas jasau, oni xurmetleu, ogan ozinin katelerin, kemshiliklerin, unamsiz kasiyetlerin duzetiude jardem beriuge umtiliuda bilinedi. Sonliktan da tikkeley xak niyet penen xam adil turde joldaslik kritikalau adamga kayirkomlik penen katnas jasaudin ayiriksha formasi, oz-ara jardem beriudin kurali boladi. Adamlarga jaramas, kayirkomliksiz katnas jasauda bildiretugin xarakterdin unamsiz belgisi- turpayilik-mektep jasinda minez-kuliktin ken taralgan kemshiligi boladi. Usi belginin payda boliu sebepleri ogada turli-turli boladi. Tarbiyalaudin katelikleriU` ulkenlerdin okiushilarga, asirese jas ospirimge katnas jasauda adep-ikramli bolmaui, onin jeke ar-namisin jetkilikli darejede xurmetlemeushilik, anau yamasa minau formada onin jeke ar namisin jetkilikli darejede xurmetlemeushilik, anau yamasa minau formada onin oz betinsheligin tiyip koyiuga umtiliushilik, biyzar etetugin kadagalau xam ayteuir bir mayda-shuyde kauenderlik ete beriushilik bilinedi de turadi. Jas ospirimler ulkenlerdin ozlerine adilsiz katnas jasauina kobinese turpayilik penen juuap beredi. Mugallim xakiykat adilsiz katnas penen bir katarda okiushi ozine jasagan katnasti adilsiz dep katelesip isene beretugin jagdaylarda gezlesip turatuginin bilip koyiui tiyis. Geyde okiushilardin turpayiligi olarda naduris morallik pikirlerdin boliuinan kelip shigadi. Geypara balalar turpayilikti xam kopal sozdi eseygenliktin, erjetkenliktin, xarakterdin tikliginin belgisi dep esaplaydi. Okiushilardin turpayiligi geypara egedelerge xam joldaslarina elikleudin natiyjesi boliui itimal. Sonday turpayilik bosanliktin natiyjesi boliui da itimal: jas ospirim ele kobinese ozinin sezimlerin, katti kulshiniushiligin tiya almaydi, kizbalilikka xam adette kizip ketken payitta ne bolganin bilmey kaliushilikka beyim boladi. 104 Adamnin jamiyetke xam baska adamlarga jasaytugin katnasin bildiretugin xarakterdin en axmiyetdi belgilerinen biri xadallik boladi. Is-xarekettin minsiz taza boliui xadal miynet ushin xarak- terli boladi. Xadallik tek baska bireudin menshigin xam asirese mamleketimizdin xar bir adami talan- taraj etiuden jane buziliudan korgap turatugin mamleketlik menshikti xurmet etiude gana biline bermeydi. Xadal adam oz miynetlerin xak niyet penen orinlaydi, baskalardin iske biyparua xam juuapkersizlik penen katnas jasauina toze almaydi. Bunday adamnin is-xareketleri irasgoyligi, xak niyetliligi xam tuurililigi menen ajiralip turadi. Ol xeshkashan otirik soylemeydi, xiylekerlik etpeydi, aldamaydi, eki juzlilik islemeydi, uadesine katti opadar boladi, xaramilik isleuge batinbaydi, xeshkashan oz xujdanina karsi shikpaydi, eki juzlilik etpeydi. Xarakterdin adamlarga katnas jasaudi bildiretugin unamli belgisi jatirkaushilik boladi. Alibette, ol oz kara basinin maplerinen kelip shikpastan, al kollektivizm sezimine tiykarlangan jagdayda usinday boladi. Xeshkimdi jatirkamaytugin adamlar baska adamlar menen oz-ara katnas jasaudan xam birge xizmet isleuden kuuanishka bolenip, kanaatlanadi xam jamaatten sirtta kalgan jagdayda katti kaygiriu sezimin bastan keshiredi. Xarakterdin tuyiklik, sir saklaushilik siyakli karama-karsi belgilerine iye bolgan adamlarda gezlesip turadi. Tuyiklik xam sir saklaushilik okiushida xar kiyli dereklerge iye boladi. Kobinese bul melanxolik temperamenttin juzege keliui, geyde jaziksiz jazalangani yamasa ulkenler tarepinen unamsiz baxa algani ushin okpe-giynenin turakli juzege keliui, geyde satsizlikke kabirgasi kayisiu boladi. 2.Xarakterdin miynetke katnas jasaudi bildiretugin belgileri. Xarakterdin miynet etiu tilegin bildiretugin belgisin miynet suygishlik dep ataydi. Usi tilek miynet protsessinen xam onin natiyjelerinen alatugin kanaatlaniu, kuuanish, lazzetleniu sezimi menen baylanisli boladi. Miynetke degen xakiykat suyiushilik, xak niyetlilik xam puxtalik, jumisti ayteuir orinlap gana koymastan, al oni mudami en jaksi etip orinlau zarurligi menen birigip ketedi. Bizin elimiz onin barlik agzalarinin jamiyetlik iygilik ushin iktiyarli turde miynet etiu siyakli ishki tilegine tiykarlangan boladi. Sonliktan da mamleketimiz jamiyettin barlik agzalarinda miynetke, xurmetli katnas jasaudi rauajlandiriudi, tarbiya jumisinin orayina koyip otir. Elimizdin xar bir aldingi adami xakiykat inta menen miynet etedi, is kosjakpaslardi, jalkaulardi jek koredi, miynetke juzeki katnas jasauga tozbeydi. Xarakterdin bizin adamlarimizga jat jalkaulik, itibarsizlik siyakli belgileri miynetke unamsiz yamasa biyparua,nemkuraydilik penen katnas jasauda, tapsirmalardi ayteuir bir kozabaga orinlauda bilinedi. Miynet suygishlik xarakterdin baslamalilik siyakli belgisi menen birigip ketken uakitta ayriksha kunlilikka iye boladi. Baslama korsetetugin adam-janani seze biliushiligi rauajlangan adam boladi. Ol miynetke jamiyetlik xizmetke doretiushilik katnas jasaydi, jumistin anagurlim jetilisken, anagurlim onimdarli usillarin tabiuga umtiladi, al tap usi narsenin ozi bizin miynetkeshlerimizdin kolxozshilarimizdin arasinda kennen en jaygan novatorlik xareketinin tiykarin kuraydi. Xarakterdin baslamalilikka kayshi keletugin belgileri-artta kaliushilik, konservatizm-jana aldingi katardagi narsege unamsiz katnas jasauda, keri tartiushilikka beyim boliuda, dasturlerge kalay bolsa solay katnas jasay beriushilikte korinedi. Miynet protsessinde xarakterdin unemlilik siyakli kunli belgisi de rauajlana baradi,al ol adamnin oz jumisinin xam baska adamlardin xizmetinin natiyjelerine degen katnasin bildiredi. Adam miynetti xurmetley otirip, adamnin akili xam miyneti menen doretilgen narsege unemshillik jaginan katnas jasay baslaydi, materiallardi, kural-saymanlardi xam miynettin onimlerin artikmash, akilga ugras bolmagan turde jumsaudan aulak boliuga umtiladi. Unemshillik isirapshiliktin yamasa materiallik bayliklarga talan-tarajlik katnas jasauda da, sonday-ak ziknalik penen sikmarliktan da birdey kashik boladi. 3.Xarakterdin ozine-ozi katnas jasaudi bildiretugin belgileri. Adam xizmeti protsessinde baska adamlar menen belgili darejede munasibette boladi. Adam xizmet protsessinde baska adamlar menen bolgan baylanis protsessinde xam miynet protsessinde baska adamdi biledi xam ogan degen oz munasibetin belgileydi. Adam baska adamlar menen jamiyetlik munasibette bolip xizmet protsessinde ozin jamiyet agzasi sipatinda, jamiyetlik tiri jan sipatinda biledi. Adamnin oz xizmetine karap munasibette boliui xamde adamnin xizmetine baylanisli xalda xareketlerinin ozgeriui oz-ozine bolgan munasibetti de ozgertedi. 105 Ozin miynet adami, jamaattin agzasi, garezsiz mamleketimizdin jaratiushisi, xukikiy demokratiyalik jamiyet kuriushi sipatinda anlau miynet protsessinde payda boladi. Bular adamda ozine bolgan jana munasibet payda etedi. Oz-ozine bolgan belgili munasibet amelde bekkemlenip, xarakter belgisine aylanadi. Jeke ozine bolgan munasibetti saulelendiriushi xarakter belgilerine tomendegiler kirediU` kishipeyillik, ozin-ozi kritikalau, oz kadirin biliu. Xarakter belgileri sipatinda kishipeyillik sonday payda boladi, adam oz xizmetleri, tabislarin xam shaxsiy sipatlarin xesh kashan borttirip jibermeydi. Ol ozi kanday is islese, onin orninda bolgan baska adamda sonday is isleuin esapka alip, ozin xam oz islerin baska adamlarga karama-karsi koymaydi. Kishipeyil adam baska adamlar menen munasibette apiuayi xam tabiyiy, birak sonin menen birge oz kadir kimbatin xam oz kushine isenimdi saklap kaladi. Adamda ayirim uakitlari xatte korkiuga aylanatugin kishipeyillikten ozine jeterli baxa bermeushilikti ajirata biliu kerek, bunday uakitta adamlar ozlerine xam oz kushlerine isenimdi jogal- tadi. Oz kadirin biliu sezimi-ozin xurmet etiu sezimi, oz mumkinshiliklerin duris tusiniu, adamnin kimbatli sipati-oz kushine isenimdi payda etedi. Oz kadir-kimbatin saklaushi adam ozin kemsitiu xam garemetleuge jol koymaydi, ozin korgaydi xamde oz namisin saklay biledi. Birak xarakterdin bul belgilerin menmenlik marapatlaniu xam maktanshaklik penen almastirip jibermeu kerek. Oz kadirin biliu sezimi miynette kashan bolsada adam oz miynetinin jamiyet ushin paydali ekenligin korip, oni xurmet etkenliklerin bilgende tarbiyalanadi. Sol adam ushin itibarli, taliklauga turarlik adamlardin ulgi korsetiui ulken axmiyetke iye boladi. Oz kadirin biliu sezimin tarbiyalau kishipeyillik xam ozin-ozi kritikalaudi tarbiyalau menen tikkeley baylanisli. 4.Xarakterdin eriklilik belgileri. Xarakterdin jigerlilik belgileri oz minez-kulkin sanali turde tartipke sala biliude xam usigan adetleniude gozlegen maksetine erisiu jolindagi toskinliklardi jene biliude bilinedi. Shaxstin bagdarlaniushiligin esapka almastan turip xarakterdin jigerlilik belgilerin baxalauga xam tarbiyalauga bolmaydi. Xamelparazdin maksetke karay talpiniushiligi xam tabanliligin jalataydin batilligi xesh kanday unamli belgiler bolmaydi. Xarakterdin jigerlilik belgileri moral`lik jaktan tarbiyalangan erk bolgan jagdayda gana baxali boladi. Xarakterdin eriklilik belgilerine maksetke umtiliushilikti, oz betinshelikti, jureklilikti, tabanlilikti, sabirlilikti, er jureklilikti xam batillikti, tartiplilikti jatkaradi. 5.Shaxstin kamal tabiuin xarakterdin jetilisiuinin baslaniui dep esaplau kerek. Duris biz mektepke shekemgi tarbiya jasindagi xam mektep jasindagi kishi balalik dauirinde xarakterdin turaksiz belgileri jetilisedi dep ayta alamiz, birak xarakterdin jetilisiui ushin jagday, onin tiykarlari balanin tap mine usi jas dauirinde payda bola baslaydi. Bala omirinin mektepke shekemgi dauiri shaxstin kamal tabiuindagi en axmiyetli baskish. Bala mektepke is-xareketlerinin ozlestirilgen, adetlengen formalari menen, atirapka bolgan anik munasibeti menen, ozlestirilgen adep-ikram normalari menen keledi. Mektepke kiriu, bala omiri xam xizmeti balada is-xareketlerdin belgili jamlesken formalarin osirip, onin xizmeti xam onin dogerek atiraptagi adamlar menen bolgan munasibetlerine ulken oz- gerisler kirgizip, balaga degen oz talaplarin koyadi. Bul jastagi bala ozin belgili axmiyetke iye bolgan xizmet penen shugillaniushi (bul dogerek-atiraptagilar tarepinen de tan alinadi) jamaattin agzasi sipatinda seze baslaydi. Okiu xizmeti balani joldaslari, mugallimler, ata-analar xam baska adamlar menen jana munasibette boliuga majbur etedi. Bulardin barligi mektepke kelgenshe jetilisken xam adetlengen munasibetlerge ozgerisler kirgizedi. Bala ozine, onin xizmetine ulkenler xam ata-analar tamaninan islenetugin munasibetlerdin ozgergenligin tusinedi, jana xizmet onin joldaslari menen bolatugin munasibetlerdi xam onin oz-ozine bolgan munasibetinde ozgertedi. Mektep okiushisinin okiu isleri protsessinde, adamlar menen munasibetinin kuramalasiui protsessinde mugallim alip baratugin tarbiyalik jumislar okiushilarda zarur sipatlardi jetilistiriu mum- kinshiligin jaratadi, bunday sipatlar bara-bara okiushi xarakterinin tiykari bolip kaladi. 106 Tarbiya protsessinde bala xarakterin jetilistiriu, onin xarakterindegi unamsiz belgilerdi ozgertiu xam tamamlau xamde unamli sipatlardi sindiriu mumkin. Tarbiyalau xam kayta tarbiyalau mumkin bolmagan balalar xarakteri jokU` bunin ushin tek gana tarbiyaga sharayat jaratiu xam balanin individual ozgesheliklerin albette esapka aliu kerek. Mektep okiushisinin is-xareketindegi unamli xam unamszi tareplerin esapka alip okiushinin neni biliui xam kanday biliu, anik sharayatta ozin kalay tutiuin bilip, dogerek-atiraptagilardin okiushilarga tasiyir korsetiulerin esapka alip mugallim okiushi aldina shartler koyip xam onin xizmetin jolga salip, xarakterinde unamli belgilerdin jetilisiuine tasiyir etiui mumkin. Mektep okiushisinin xarakterin tarbiyalaudin tiykargi jollari tomendegishe belgilenediU` 1)Xarakterdin tiykari sipatinda ilimiy dun`ya karasti, iklasti jetilistiriu. Shaxstin ilimiy dun`ya karasta bagdarlanganligi bilimler xam ameliy xizmettin bayligi menen belgilenip, adamnin turmislik umtiliularinda saulelenedi. Shaxsta ilimiy dun`ya karaska bagdarlanganlikti tarbiyalauda okitiu, ilimiy-siyasiy tarbiya, adamlardin turmistagi duris munasibetleri ulken axmiyetke iye. Bular xarakter belgileri jetilisiuinin ob`ektiv tiykarin payda etedi. 2)Xizmetti (okiu, oyin, miynet xizmetin) sholkemlestiriu. Bul protsesste adam is-xareket kagiydalarin ameliy turde iyelep aladi. Tarbiyashilar jamiyetlik axmiyetke iye bolgan doretiushilik miynette, shiniktiriular xam duris adep-ikram formalari xam is-xareketlerinin bekkemleniui ushin arnauli sharayat jaratadi. 3)Bir maksetke karatilgan jamaatti xam adamlar ortasinda jaksi jamaatshilik munasibetlerdi juzege keltiriu. Jamaattin aldina koygan maksetlerine erisiu ushin gureste kiyinshiliklardi jeniude shaxs xarakterinin unamli belgileri jetilisedi. 4)Insan birge jasaytugin, okiytugin xam isleytugin adamlardan ornek aliuinin tarbiyalik axmiyeti. Kaxarmanlik dauir adamlarinin ulgisi, korkem shigarma kaxarmanlari, joldaslar, ata-analar xam tarbiyashilardin ulgisi arnap islengen yamasa arnap islenbegen taliklaudin psixologik tiykari bolip adamnin islerinde, munasibetlerinde xam is-xareketlerinde payda boladi. 5)Oz-ozin tarbiyalau-kashandur adam oz xarakterinin kushli yamasa kushsiz tareplerin bilse xam ozinde xarakterdin unamli belgilerin jetilistiriu jollarin belgiley alsa-bul xarakterdi tarbiyalau ushin ulken axmiyetke iye. Mektep okiushisinin xarakterin tarbiyalau jollari xam formalari xakkinda toktap otemiz. Baslauish talimnin tarbiyalik xarakteri balaga jamiyet agzasi sipatinda sindiriu zarur bolgan adep- ikram talaplarin aste-akirin ozlestirip bariu mumkinshiligin beredi. Belgili darejede unamli sezimler okitiushi jarkin xam kizigarli formadagi okiu protsessi xamde gurrin dauaminda bala (oz jasina ilayik turde) jamiyetlik adep-ikram xam jamiyetlik munasibetlerdin belgili normalarin ozlestirip aladi. Okiushi elimiz adamlarinin dankli miynetleri, kilgan isleri, miynet tarauindagi martlikleri menen tanisadi, olardan gayratlanadi xam ozi de sonday boliudi kaleydi, ol ozi esitken xam okigan narselerin juda teren sezedi xam bul narse onin yadinda saklanip kaladi. Bala adamlar xizmetinin nege karatilgan- ligin biledi, onda sol adamlarday boliu tilegi payda boladi, birak ele konlikpe xam ameliy tajiriybe jetispeydi. Balalar tarepinen ozlestirip alingan adep-ikram talaplarin, olardi tusiniudi mektep okiushilarinin adep-ikram ameliy tajiriybeleri baylanistiriu kerek. Balalar birinshi klasstan baslap tomendegi adep- ikram printsiplerin jaksi ozlestirip almaktaU` adam adamga dos joldas xam tuuiskan. Balani ameliy is (uy-ishleri, joldaslarina jardem beriu)ke katnastiriu, olardin orinlaniui ustinen kadagalau, bul islerdi taliklau balalar tarepinen adep-ikramli tajiriybe arttiriu ushin jagday jaratadi, bul aste akirin adetlengen xarakter belgisine aylanadi. Adep-ikram tajiriybenin bul daslepki tiykarlari kele- shekte xarakterdin jetilisiui ushin juda axmiyetli. Baska adamlardin ulgi korsetiui xarakterdin jetilisiui ushin ulken axmiyetke iye: balalar ulkenlerge uksauga xareket etep, kop narselerdi ulkenlerden uyrenip aladi. Anik maksetti gozlep is is- leushi adep-ikramlilik jaktan tarbiyalangan adamnin is-xareketi mektep okiushilarinda duris is- xareketler jetilistiriu xam olar isleytugin jaksi islerdi keltirip shigariu ushin kop gana unamli narseler beredi. Jamiyetlik paydali miynette mektep okiushilari xarakterin tarbiyalau ushin birkansha kolay jagday jaratiladi. Jamiyetlik axmiyetke iye bolgan, tuuri jolga koyilgan, miynet okiushilarda kop gana 107 unamli keshirmelerdi payda etedi. Bular miynetke, miynet islep atirgan adamga tuuri munasibet payda etedi. Jamaatte kishi jastagi okiushi balalardin xarakterin tarbiyalau natiyjeli turde alip bariladi: balada jamaatlik xizmette xarakterdin baska belgileri menen birge xarakterdin jamaatlik belgileri tarbiyalanadi. Balada jamaatlik sezimleri daslep mektepke shekemgi tarbiya jasinda ak payda boladiU` ol oz katarlari menen birge boliuga, jamaat oyin xam shinigiularda katnasiuga, jamaattin talaplarina (ma- selen oyinda) boysiniuga xareket etedi. Oz katarlari jamaatinen ajiralip kaliu balaga jaman tasiyir etedi: ulkenler arasinda tarbiyalaniu natiyjesinde balalarda xarakterdin unamsiz belgileri (adam jaktirmau, jamaatten korkiu, egoizm xam baska ayirim bir xarakter belgileri) osip bariui mumkin. Jeti-segiz jasar balalarda jamaatshillik belgileri onshelli jetilispegen boladi. Mekteptegi turmis jagdayi xam shinigiulardin jolga koyiliui shaxsta jamaatshillik sipatlarinin tarbiyalaniuina mudami mumkinshilik bere bermeydi. Okiushi okiu isi protsessinde individual turde okiydi xam oz miyneti ushin individual baxa aladi. Okiushi klasstagi shinigiular uaktinda joldaslari jamaatinde boladi, birak ol ayirim uakitlari sonday jagdayga dus keledi, onda okiu xizmeti protsessinde jamaatlik munasibetleri juzege kelmeydi. Mugallim uliuma miynet xizmetin jolga koyganda, putkil klass aldina uliuma maksetler koyip, birgelikte xareket etiu tilegin oyatkan tagdirde gana jamaatshil sezimin tarbiyalau baslanadi. 1-2 klass okiushilarinda is-xareketlerdin adetlengen formalari jamaatte juzege keltiriledi. Bular jamaatlik miynet, oyin xam okiu sharayatlarinda jetilisedi. Kishi jastagi okiushilarda baska adamlarga itibarli xam mexribanlik penen munasibette boliu kobinese jeterli darejede tarbiyalanbagan boladi. Bul jastagi balalardin psixologik ozgeshelikleri sonnan ibarat, olar baska adamlarga ozlerin kalay tutiu kerekligine juuap bere alsa da, bul sipatlardi anik sharayattaU` ata-analar, mugallim katnasiuinda payda etedi. Bul jastagi balalar bir ozin yamasa joldaslari arasinda bolganda ozin kalay tutiu kerekligin umitip koyadi. Sonday-ak psixik kasiyet (bunin ustine kuramali, teren kasiyet) bolgan mexirbanlik kishi jastagi okiushilarda darxal tarbiyalanbaydi, birak onin ayirim korinisleri bul jastagi balalarda boliui xam mugallimnin belgili tarbiya jumislarinda olar ushin is-xareketlerdin adetlengen formalarina aylaniui mumkin. Mektep okiushilarinda baska adamlarga bolgan munasibetti saulelendiretugin xarakter belgisi sipatinda adamgershilikti tarbiyalau olardin jamaatlik xizmetinen ajiralmaydi. Jamaat bolip islenetugin miynetlerde joldaslik sezimlerin osiredi, adamga bolgan teren xurmet xam muxabbat tarbiyalanadi. Kishi mektep jasindagi balalarda adamgershilikti tarbiyalaudi olardin mektepke kelgen kuninen baslau kerek. Daslep bul kasiyet ayirim bir ameliy islerde payda boladi. Maselen klassta okiushi kesel bolip kaldi, klasstagi joldaslari ogan gamxorlik etedi, onin xalinan xabar aladi, okiuga jardem beredi- ane solay etip is-xarekettin jana tajiriybesi payda etiledi xam xarakterdin jana belgisi mexribanlik jetistiriledi. Bunnan keyingi sonday uakiya joldaslarina itibarli xam mexribanlik penen munasibette boliuga majbur etedi, sonala adamlarga bolgan bul munasibet adetke aylanadiU` tek gana naukas bolgan jol- dasina emes, mumkin gamxorlik etiu xam jardemge mutaj adamlarga mexirbanlik xam itibar menen munasibette boliu tilegi payda boladi. Adamnin ozine bolgan munasibetti korsetiushi xarakter belgileri tarbiyalaudi mektepke shekemgi tarbiya jasindagi balalik dauirden baslau kerek. Tarbiya islerin dauam ettirip, baslauish mektep okiushilarinda kishipeyillikti tarbiyalau zarur. Balalarda kishipeyilliktin jokligi jamaatte, klassta, ulkenler arasinda, jamiyetlik orinlarda ozin tuta biliushilikte payda boladi. Bul narse okiushinin baskalardin sozin boliude, ulkenlerdin soylesiuine mumkinshilik bermeuinde, gurrinlesiu uaktinda orinsiz eskertiuler beriude, ozin oz is xareketleri makstauda payda boladi. Balada kishipeyilliktin jok boliu sebebin daslep shanaraktan karau kerek. Eger birinshi klass okiushisi shanarakta uydegilerdin dikkat orayinda bolip oz islerinde ayirim uakitlari jokari baxa aliuga adetlengen bolsa, bunday okiushi klassta da mugallim xam okiushilardan ozine sonday munasibetti talap etedi. 108 Mugallim okiushilar tarepinen oz jeke basina artiksha baxa beriliuine shidam menen gures alip bariui kerek. Bunday okiushilardin aste-akirin oz isine xam is-xareketlerine duris baxa beriuge uyretip bariu, olarda ozin tuta biliu adetin, ozin jamaatke karsi koymau, ulkenler xam joldaslarinin pikirlerin xurmet etiudi tarbiyalau zarur. Mugallim balalarga kishipeyil adamlar xakkinda aytip beredi, olardin is-xareketlerinin gozzalligi nede ekenligin tusindiredi. Bul makset ushin mugallim balalarga makalalar, kitaplar okip bere- di,kishipeyillik adamdi gozzal etetuginligin aytip beredi. Gurrinlesiu uaktinda kishipeyil adamlardin islerin kishipeyilliligi bolmagan adamlardin isleri menen salistiriu xam tiyisli juumaklar shigariu mumkin. Mine sonday gurrinler okiushilarda kishipeyil, miynet suygish adamlarga elikleu tilegin payda etedi. Mugallim okiushilardin kishipeyilligin xoshametlep barip xarakterdin belgisi sipatinda kishipeyilliktin jetilisiui ushin jagday jaratadi. Kishipeyillik shanarak sharayatinda da tarbiyalanadi- ata-analarinin ulgi korsetiui olardin ozlerine xam balarina munasibeti, ata-analarinin kishipeyilligi, balalarda kishi peyilliktin tarbiyalaniuinin en jaksi faktori. Baslauish mektep okiushilari kobinese baskalardin kemshiliklerin natiyjelilik penen abaylaydi xam olardi ashkara kiladi, birak oz kemshiliklerin jaman sezedi xam olar xakkinda aytiudi kalenki- remeydi de. Mektep okiushisinda ozin-ozi kritikalaudi osiriu ushin mugallimnin baxasi ayriksha axmiyetke iye. Bul okiushini ozine birkansha duris baxa beriuge majbur etedi. Mugallim okiushini oz isindegi kemshiliklerdi, katelerdi xam jaksi tareplerin tabiuga xamde oz miynetine duris baxa beriuge uyretip, oni oz-ozine baxa beriuge uyretedi. Oz-ozine duris baxa beriu shaxstin uliuma kamalga jetiuine jardem etedi. Eger okiushi ozine jeterli baxa bermese, bul xalda ol baska adamlarga artiksha baxa beredi, okiudagi kiyinshiliklardi juda arttirip korsetedi. Adette bunday okiushilardan «men isley alamanba?!», «men buni bilemenbe?!»- degen sozlerdi esitiu mumkin. Xakiykatinda bunday okiushilar kop narseni isley aladi xam kop narselerdi biledi,birak oz kushine isenbeushilik ozine jeterli baxa bermeushilikke sebep boladi. Kerisinshe, ozine shennen tiskari baxa beretugin okiushi baskalarga xam ushiraskan kiyinshiliklarga jeterli darejede baxa bermeydi. Okiu xam istegi katelikler ane sonnan kelip shigadi. Ojetlik xarakterdin unamsiz belgisi esaplanadi. Kishi mektep jasindagi balada ojetlik kobinese shanarakta tarbiyalangan is-xarekettin adetlengen formasi sipatinda payda boladi: ayrim uakitlari ojetlik, adilsizlik, kapashilik xam tagi baskalarga juuap sipatinda payda boladi. Balalardagi ojetlikti jeniu sonin ushin da kiyin, olar bul kasiyetti unamli, jaksi dep esaplap, kobinese ojetlikti talapshanlik penen aralastirip jiberedi. Kishi jastagi okiushilarda ozin tuta biliu ele bos rauajlangan boladi: olar keypiyatka tez beriledi xam oz sezimlerin ashik-aydin, geyde bolsa ashiuli saulelendiredi. Eger ulkenler shanarakta ozlerin tuta almaytugin bolsa, bul narse balada da payda boladi-ol da ozin tuta bilmeydi kop bakiradi, shaukim saladi. Bunday balanin keypiyati tez-tez ozgerip turadi. Bul narse shanarakta ulkenler keypiyatinin ozgeriuine tasir etedi. Balada ozin tuta biliudin jokligi kobinese onin ruuxiy kesellikleri, jarakatlaniui menen baylanisli boladi. Bul balalardi unamsiz tasiyirlerden saklau xamde ozin tuta bilmeushiliktin payda boliui ushin jagday jaratpau kerek. Birak balalarga olardin keselligi, ashiushakligin tusindiriu de kerek emes, sebebi bul balada ozin tuta bilmeushiliktin janede kobirek osiuine sebepshi boladi. Mektepte talim aliu dauaminda xarakter belgisi sipatinda sanali tartiplilik jetilisedi. Shennen tiskari katti kollik xam koz koreki tartip-bul balalardan mugallim tarepinen balege duushar etiuU` olar bir narseni seziudi xam isleudi uyretedi, korikkaninan bolsa olar baska narse isleydi. Kishi mektep jasindagi balalarda ayirim bir adep-ikram adetlerin payda etiu axmiyetli. Balalarda xarakter belgisi sipatinda tartiplilikti tarbiyalaudin zarur shartlerinen bir mektep xam shanarakti birlesip islesiui. Mektep jasindagi kishi balalar martlik xam batirlik korsetiuge ilayik. Biz kobinese: Bul bala suuga igip baratirgan balanin omirin saklap kaldi, Togiz jasar kiz ot ishinde kalip koygan balani alip shikti-degen xabarlardi radiodan esitemiz yamasa gazet-jurnallardan okiymiz. Bul kaxarmanlik isler balalardin bunday isler etiuge tayarliklarinin zorliginan xabar beredi. Bulardin barligi elimiz mektebinin xam shanaraginin tarbiya jumislarinin natiyjesi bolip tabiladi. Mektep okiushisin biliu xamde onin xarakterine tan individual ozgesheliklerin esapka alip tarbiyalau ushin oni teren xam xar tarepleme uyreniu kerek. Mektep okiushisinin xarakteri 109 ozgesheliklerin tez aniklau mumkin emes. Xarakter kuramali, kop kirli xam xarkiyli, sonin ushin oni xar kiyli jagdayda uzak uakit xam xar tarepleme uyreniu zarur. Bala xarakterin uyreniu uzak dauam etetugin protsess. Eger mugallim kaysi bir okiushini uzliksiz baklar eken, ol balanin xizmeti xam is-xareketi onin miynetke, atiraptagi adamlarga, joldaslarina, oz- ozine bolgan munasibetleri xakkindagi xar kiyli materiallardi toplap, oz baklaularin jazip bariui kerek. Okiushilardi uyreniu protsessinde olar xarakterdin unamli xam unamsiz ozgesheliklerin jaksilap aniklau xam keleshekte oni tarbiyalau yamasa kata tarbiyalauga ilayik individual ilajlardi belgileu kerek. Yüklə 1,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|