O’zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi urganch davlat universiteti kimyo texnika fakulteti

Adsorbentning mikroskopik ko’rinishi
Shuningdek boshqa olimlar [18] tomonidan A.V.Kiselev klassifikastiyasi yanada 
to’ldirilgan. 
Tabiiyki, adsorbstiya mexanizmi yoki o’simlik moyini adsorbstion rafinastiyalash, 
sorbent va sorbatning tabiati bilan bog’liq. Shu munosabat bilan o’simlik moylaridan 
yo’qotilishi zarur bo’lgan moddalarni fizik-kimyoviy xossalarini bilish ham juda 
muximdir. 
Sanoat sharoitida olingan yog’ va moylar o’zlarini tarkibida har doim bir muncha 
miqdorda yo’ldosh moddalar ushlaydi. Bularga erkin yog’ kislotalari, fosfatidlar, sterinlar, 

---

bo’yovchi moddalar, uglevodorodlar, yog’da eruvchan vitaminlar, gossipol va shu kabilar 
kiradi. Bunday moddalarni o’simlik moylaridagi miqdori 3-4% gacha etadi, ularni xayvon 
yog’laridagi miqdori esa bir necha barobar kam bo’ladi [8]. Keltirilgan komponentlarning 
ko’pchilik qismi moy va yog’ erituvchilarda yaxshi eriydi va “sovunlanmaydigan 
moddalar deb ataluvchi guruh tarkibiga kiradi.
 
Ma’lumki, tabiiy sorbentlarni o’simlik moylarini tozalashda ishlatish bo’yicha 
ko’plab ilmiy-tadqiqot ishlari olib borilgan [8,9]. Ko’pchilik xollarda tabiiy sorbentlar, 
kimyoviy aktivlashtirilgandan keyin o’simlik moylarini kerakli darajagacha oqlaganligi 
qayd qilingan. Ammo, ba’zi hollarda bentonitli gillar tabiiy holatida ham yuqori 
adsorbstion xossalariga ega bo’lganligi kuzatilgan. Masalan, [20] ishda Odessa 
viloyatining “Kuturgem” koni yashil gilini oqlash qobiliyati tekshirilgan va ushbu tabiiy 
sorbent kungaboqar va soya yog’ini aktivlashtirish olib borilmagan tabiiy holatida ham 
yaxshi darajada oqlaganligi qayd qilingan.
Ma’lumki, sorbentni aktivlashtirish usuli uni ishlatilish sohasidan kelib chiqib 
tanlanadi. Masalan, ranggi qora bo’lmagan moylarni yumshoq oqlash uchun sorbentni 
termik aktivlashtirish yetarlidir. Ammo, xom qora yog’larni oqlash uchun ularga kuchli 
ta’sir ko’rsatish maqsadida sorbentni kislota yordamida aktivlashtirish zarur bo’ladi.  
Adabiyotlar taxlili asosida quyidagi xulosalarga kelindi. Xozirgi kungacha ishlatilib 
kelinayotgan adsorbentlarning aksaryat qismi xorijiy davlatlardan milliy valyuta evaziga 
olib kelinayotgan adsorbentlar ekan. Tadqiqotlarda ishlatilgan adsorbentlarning ko’pchiligi 
Respublikamizdan tashqaridagi bentonit gil tuproqlari asosida olingan. Ushbu adbiyotlar 
taxlili asosida boshqa olim tomonidan qilinmagan maxalliy xom ashyolar Respublikamiz 
bentonit konlari gil tuproq asosida oqlovchi adsorbentlarni olishni bitiruv malakaviy 
ishimning maqsadi qilib oldik.