F. M. Xalimova turizm geografiyasi o‘quv qo‘llanma

17.2. Janubiy Afrika respublikasi turizm iqtisodiyoti 
Janubiy Afrika respublikasi (JAR) Afrika qit’asining janubida joylashgan 
davlat. Hududi - 1 mln. 225 ming 315 kv.km. Aholisi 43,5 mln. kishi, 75%i qora 
tanlilar, 14%i oq tanlilar, qolganlarini Osiyo qit’asidan chiqqan aholi tashkil etadi. 
Yirik shaharlari Pretoriya, Keyptaun, Durban, Yoxannesburg, Port-Elizabet. 
Ma’muriy-hududiy jihatdan mamlakatda keyingi davrda ancha o‘zgarishlar ro‘y 
bergan va 9-provinsiyaga bo‘lingan: Ottent, SHimoliy Transvaal, Sharqiy Transvaal’, 
SHimoliy Farb, Kvazula (Natal), Farbiy Burun, SHimoliy Burun, Erkin hudud. 
Ayrim provinsiyalar xatto o‘z poytaxtlariga ham ega. Janubiy Afrika respublikasi 
1910-yil 31- mayda mustaqillikka erishgan, ungacha Buyuk Britaniya mustamlakasi 
bo‘lgan. Rasmiy tili ingliz va afrika tili. Milliy bayrami 31-may respublika e’lon 
qilingan kun. Respublika 1961- yili e’lon qilingan, 1984- yili kuchga kirgan. Bu 
mamlakat ko‘p yillar davomida mustamlaka asoratida bo‘lgan. 1652 yili Gollandiya 
bu o‘lkani egallab olib Kan mustamlakasini barpo qilgan edi. 1806-yilga kelib bu 
o‘lka Buyuk Britaniya tomonidan zabt etiladi. Mustamlakaga aylangan bu yurtning 
mahalliy aholisi va burlar 1820 yilga kelib qit’aning ichki hududlariga ko‘chirila 
boshlanadi hamda bir qancha mustaqil davlatlar barpo etiladi. Buyuk Britaniya 1843-
yilda Natal hududini anneksiya qiladi. 
Keyinchalik yangi tashkil bo‘lgan mustaqil davlatlar bilan mustamlakachilar 
o‘rtasida bir necha bor urushlar bo‘lib o‘tadi. 
1899-1902 yillari tarixda Angliya - Burlar urishi, deb nom olgan kurash 
natijasida Transvaal, Oranj erkin davlatlari ham mustamlakaga aylantiriladi. Yangi 
egallangan hududlar 1910-yili Kan mustamlakasi bilan birga Janubiy Afrika 
Ittifoqiga birlashtirildi va Britaniya yarim mustamlakasi vujudga keldi. Mustamlaka 
yillari mahalliy aholini har tomonlama kamsitish siyosati amalda qo‘llanilib, qora 
tanli aholini siqib chiqarish va alohida maxsus bantustanlarda joylashtirish siyosati 
amalga oshirildi. 1961-yili Janubiy Afrika respublikasi tashkil bo‘lib, Buyuk 
Britaniya boshchiligidagi hamdo‘stlikdan chiqadi. Ammo hokimiyat faqat «oq 
tanlilar» qo‘liga beriladi. Oqibatda uzluksiz kurashlar davom etib, 1992-yili barcha 

---

133 
irqchilik qonunlari bekor qilindi. 1994- yili erkin umumiy saylovlar bo‘lib, hokimiyat 
tepasiga mahalliy aholi vakili keladi.
Janubiy Afrika respublikasi qit’adagi eng rivojlangan mamlakat bo‘lib, 
industrial agrar davlatlar guruhiga kiradi. Lekin bu davlatda yuksak rivojlangan 
sanoat yuqori texnologiya va infratuzilma bilan birga qoloq, xom ashyo eksportiga 
mos ishlab chiqarish shakllari ham saqlangan.
Janubiy Afrika respublikasini ikkiyoqlama iqtisodli mamlakat deb atash 
mumkin, chunki unda iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarining ham, rivojlanayotgan 
mamlakatlarning ham xususiyati birday uyg‘unlashgan. Afrikaning Sahroi Kabirdan 
Janubda joylashgan mamlakatlari orasida Janubiy Afrika respublikasi alohida o‘rin 
tutadi. Birinchidan, u geografik o‘rniga ko‘ra Tropik Afrikaga kirmaydi. Ikkinchidan, 
u rivojlanayotgan mamlakatlar qatoriga ham kirmaydi. 
Yuqorida ta’kidlab o‘tganimizdek u Afrika materigidagi iqtisodiy jihatdan 
rivojlangan birdan - bir mamlakatdir. U iqtisodiy rivojlanishning barcha 
ko‘rsatgichlari bo‘yicha Afrika mintaqasida birinchi o‘rinda turadi. 
JAR da Afrikaning eng yirik sanoat rayoni - Vitvatersrand shakllanib, uni 
ko‘pincha, «Afrika ruri» deb ataydilar. Uning poytaxti - Yoxannesburg, katta 
zamonaviy shahar mamlakatning iqtisodiy poytaxti hisoblanadi. 
Mamlakatning asosiy boyligi tog‘ - kon sanoatida yaratiladi: oltin, platina, 
olmos, xrom, vannadiy zahiralari va ularni qazib olish bo‘yicha jahonda yetakchi 
o‘rinlarni egallagan, oltin qazib olish bo‘yicha jahonda birinchi o‘rinda turadi. 
Aholining 35% sanoatda, 32% xizmat ko‘rsatish sohalarida, qolganlari esa qishloq 
xo‘jaligida faoliyat ko‘rsatadi. 
Yalpi ichki mahsulot miqdori yiliga 171 mlrd. AQSH dollarga teng bo‘lib, 
40%i industriya sohasiga, 8,2%i transport va aloqa sohasiga, qolgan qismi xizmat 
ko‘rsatish, qishloq xo‘jaligi va boshqa sohalarga to‘g‘ri keladi. Mamlakat rivojiga 
xos muhim xususiyat, bu xorij sarmoyalarining iqtisodiyotda yetakchi o‘rinda 
ekanligidir. Eng yirik sarmoyalarni Buyuk Britaniya, Germaniya, Fransiya 
kompaniyalari joylashtirgan. 

---

134 
YaMM - 194 mlrd. AQSH dollar, jon boshiga 4420 AQSH dollarni tashkil 
etadi. Temir yo‘llar uzunligi 20,6 ming km., avtomobil yo‘llar uzunligi 188,4 ming 
km. ni tashkil etadi. Asosiy portlar Durban, Keyptaun, Port - Elizabet. Tashqi savdo 
aylanmasi ijobiy saldoga ega. Asosiy savdo sheriklari Buyuk-Britaniya, Germaniya, 
Italiya, AQSh, Yaponiya, ya’ni industrial rivojlangan mamlakatlar. 
Mamlakat daromadida xalqaro turizm katta o‘rinni egallaydi, turizm sohasida 
yilga 2,7 mlrd. AQSH dollar boylik budjetga tushadi. 
Yalpi ichki mahsulotning 1,6%i turizm sohasida yaratiladi. YAlpi milliy 
mahsulotning 1,39% ni xalqaro turizm tushimlari tashkil etadi. 
Janubiy Afrika respublikasining madaniy merosi juda katta. Bu meros xalq 
ijodi, ya’ni falklorni, juda qadimgi devor yozuvlarini yozish an’analarini saqlab 
qolgan amaliy dekkorativ san’atni o‘z ichiga oladi, o‘zining musiqa madaniyatiga, 
aShula va raqs uslublariga, musiqa asboblariga ega va ularni saqlab kelmoqda. Qadim 
zamonlardan beri turli xil teatrlashtirilgan tomoshalar va turli xil sayillar o‘tkazilib 
kelinadi.
Janubiy Afrika respublikasi Afrika mintaqasining eng yaxshi turizm 
markazlaridan biri bo‘lib, hisoblanadi. Mamlakat yuqori sifatli yaxshi jihozlangan 
mehmonxona industriyasiga hamda transport vositalariga ega. Afrika mintaqasida 
oxirgi yillarda Janubiy Afrika respublikasi eng zamonaviy xalqaro turizm 
industriyasiga ega bo‘lgan yagona mamlkat sifatida tanilgan. 
Xorijiy tashriflar soni va xalqaro turizm tuShumlari miqdori bo‘yicha Afrika 
mintaqasida birinchi o‘rinda turadi. 2012- yilgi jahon turizm tashkilotining statistik 
ma’lumotlari bo‘yicha Afrika mintaqasiga qilingan tashriflarning 22,5%i, Afrika 
mintaqasi bo‘yicha xalqaro turizm tuShumlarining 23,1%i janubiy Afrika 
respublikasiga to‘g‘ri keladi. Statistik ma’lumotlarning ko‘rsatishicha Afrika 
mintaqasi mamlakatlari ichida Janubiy Afrika respublikasi turizm sohasida 
rivojlanish darajasi yuqori ekanligidan dalolat beradi. 
Janubiy Afrika respublikasi xalqaro turizm harakatlarining iqtisodiy tahlil 
natijalarini ko‘rsatishicha, jahon turistik tashriflarning 0,9%i, Afrika mintaqasi 

---

135 
mamlakatlariga qilingan tashriflarning 22,5% Janubiy Afrika respublikasiga to‘g‘ri 
kelgan. 2001- yilga nisbatan 2012- yilda xorijiy turistlar tashrifi 10,9%ga ko‘paygan. 
Xalqaro turizm tushimlari bo‘yicha jahon turizm daromadlarining 0,6%i, 
Afrika mintaqasi tuShumlari bo‘yicha 23,1% ni tashkil qilgan. 2011- yilga nisbatan 
2012- yilda daromadlar miqdori 8,7% ga o‘sganligi kuzatilgan. 
Har bir xorijiy tashrif Janubiy Afrika respublikasida 415 AQSH dollarni tashkil 
etgan. Bu ko‘rsatgich jahon bo‘yicha 62,6% ga past bo‘lgan, Afrika mintaqasi 
bo‘yicha 2,5% ga yuqori bo‘lgan.