Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi

---

—36—
III bob. 
XO‘JALIK (TADBIRKORLIK) HUQUQI
SUBYEKTLARI
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi subyektlari tushunchasi va belgilari,
uning tasnifi. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi subyektlarining tashkil
qilinishi va tugatilishi. Xo‘jalik (tadbirkorlik) subyektlarini davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish tartibi. Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi subyektla-
rining turlari.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining subyektlari, bu — xo‘jalik
(tadbirkorlik) faoliyatini amalga oshirishga vakolatli bo‘lgan
shaxslardir. Xo‘jalik (tadbirkorlik) faoliyati subyektlari tushunchasi
va maqomini aniqlash uchun «huquq subyekti» va «fuqarolik huquqi
subyekti» tushunchalarining mohiyatini chuqur anglab olish lozim
bo‘ladi. Huquq subyekti keng huquqiy kategoriya hisoblanib, uning
tarkibiga amaldagi qonun hujjatlariga binoan huquq va majburiyatlarga
ega bo‘lgan ijtimoiy munosabatlarning barcha ishtirokchilari kiradi.
O‘z navbatida, har bir huquq tarmog‘ining o‘z subyektlari (davlat
huquqida — saylovchilar va saylanuvchilar, mehnat huquqida —
ish beruvchi va xodim, moliya huquqida —soliq to‘lovchi va soliq
organi, jinoyat protsessual huquqida — surishtiruvchi, tergovchi,
gumondor, ayblanuvchi, sudlanuvchi, mahkum va hokazo)
bo‘lganidek, xo‘jalik huquqining ham o‘z subyektlari bor.
Fuqarolik huquqining barcha subyektlari fuqarolik huquqi fanida
yagona «shaxslar» degan umumiy nom bilan ifodalanadi.
1
«Shaxslar» ham, o‘z navbatida, uch guruhga bo‘linadi:
birinchisi fuqarolar (jismoniy shaxslar) bo‘lib, u o‘z ichiga
O‘zbekiston Respublikasi fuqarolari, boshqa davlatlarning
fuqarolari, shuningdek, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslarni oladi;
ikkinchisi yuridik shaxslar bo‘lib, u o‘z ichiga foyda olishni o‘z
faoliyatining asosiy maqsadi qilib olgan (tijoratchi tashkilot) yoki
1
O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi 2-bo‘limi ham «shaxslar»
deb yuritiladi va u o‘z ichiga fuqarolar (jismoniy shaxslar), yuridik shaxslar va
davlatni fuqarolik huquqiy munosabat ishtirokchisi sifatida mustahkamlaydi.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi subyektlari
tushunchasi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—37—
foyda olishni ana shunday maqsad qilib olmagan tashkilot (tijoratchi
bo‘lmagan tashkilot) larni oladi va bunday tashkilotlar O‘zbekiston
Respublikasi, chet el yoki aralash (qo‘shma) korxonalar shaklida
bo‘lishi mumkin;
uchinchisi davlat bo‘lib, u alohida subyekt sifatida bevosita o‘z
nomidan, shuningdek, uning nomidan ma’muriy-hududiy tuzil-
malar yoki davlat organlari ishtirok etishlari mumkin.
Jismoniy va yuridik shaxslar fuqarolik huquqiy munosabatlarda
tadbirkor sifatida, shuningdek, bunday maqomga ega bo‘lmasdan
ham ishtirok etishlari mumkin. Shuning uchun fuqarolik huquqi
subyektlari bir vaqtning o‘zida ham xo‘jalik huquqi, ham tadbirkorlik
huquqi subyektlari hisoblanishi mumkin, ammo xo‘jalik va tadbir-
korlik huquqi subyektlari bir-biridan farq qiladi. Farq shundaki,
tadbirkorlik huquqiy munosabatlarda subyekt har doim tavakkal
qilib, o‘z javobgarligini zimmasiga olib, foyda olishni maqsad qilgan
holda faoliyat yuritadi, xo‘jalik huquqi subyektlari esa xo‘jalik yuritish,
xo‘jalikni boshqarish bilan bog‘liq va iqtisodiyotning davlat
boshqaruvi sohasidagi munosabatlarini tartibga soladi.
O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgunga qadar xo‘jalik
huquqining subyekti bo‘lib faqatgina sotsialistik tashkilotlar va
ularning bo‘linmalarigina bo‘lishi mumkin edi, ammo fuqarolarning
xususiy xo‘jalik faoliyat yuritishlari man qilingan edi.
O‘zbekiston Prezidenti I.Karimov Ikkinchi chaqiriq O‘zbekis-
ton Respublikasi Oliy Majlisining birinchi sessiyasidagi ma’ruzasida
«Biz kichik, o‘rta va xususiy tadbirkorlikning yangi ichki mahsulot
ishlab chiqarishda nafaqat hal qiluvchi mavqe egallashi, ayni vaqtda,
uning aholi farovonligi va daromadlarini orttirishda, ishsizlik
muammosini yechishda ham muhim omilga aylantirishga erishmog‘i-
miz lozim»,
1
deb ta’kidlagan edi. Haqiqatan, amaldagi qonun hujjat-
lariga muvofiq holda xususiy sektorning rivojlanishiga keng yo‘l ochib
berilmoqda, buning natijasida esa xo‘jalik faoliyatida tadbirkorlik keng
qanot yoymoqda. Bu esa, o‘z navbatida, fuqarolarning xo‘jalik
munosabatlarining subyektlari, deb tan olinishiga olib keldi, ammo
bu har qanday fuqaro ham xo‘jalik huquqining subyekti bo‘lishi
mumkin, degan so‘z emas, balki bu yerda gap faqat xo‘jalik faoliyatini
amalga oshiruvchi tadbirkor-fuqarolar ustidagina bormoqda.
1
«Xalq so‘zi», 2000-yil 25-yanvar.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—38—
Yuqoridagilardan kelib chiqib, xo‘jalik huquqining subyektiga
quyidagicha tushuncha berish mumkin. Xo‘jalik huquqining subyekti,
bu — xo‘jalik (tadbirkorlik) faoliyatini amalga oshiruvchi, o‘zining
mulkiga, xo‘jalik huquq va majburiyatlariga ega bo‘lgan, o‘z faoliyati
yuzasidan mustaqil da’vogar va javobgar bo‘la oladigan va o‘zining
huquqlarini himoya qilish uchun sudga murojaat qila oladigan
(yuridik shaxs maqomini olgan) turli mulk shakllariga mansub
korxonalar va ularning tuzilmalari hamda yakka tadbirkor maqomiga
ega bo‘lgan fuqarolar hisoblanadi.
Xo‘jalik huquqining subyektlari tushunchasidan bunday huquq-
ning o‘ziga xos belgilarini ajratib ko‘rsatish mumkin.
Xo‘jalik huquqi subyektining eng asosiy belgisi, bu uning o‘z
mol-mulkiga ega bo‘lishidir. O‘z mol-mulkiga ega bo‘lishning
huquqiy shakli — mulk huquqidir.
Ba’zi xo‘jalik yurituvchi subyektlar (masalan, unitar korxo-
nalar, davlat korxonalari) o‘z mol-mulkiga ega bo‘lmasdan ashyoviy
huquq asosida (xo‘jalik yuritish, operativ boshqarish huquqi) o‘ziga
biriktirib qo‘yilgan mol-mulkka ega bo‘lishlari mumkin.
Mulk huquqi uning sohibiga tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ul-
lanish, shuningdek, tashkil etilgan korxonaga rahbarlik qilish, ularning
faoliyatini amalga oshirish shartlarini aniqlash imkoniyatini beradi.
Mulkdor bo‘lishlik, mulkdorning shu mulkka nisbatan huquq-
lari shakliga ham ko‘p jihatdan bog‘liq, xususan, xo‘jalik yuritish
huquqi, operativ boshqarish, ijara huquqi, ichki xo‘jalik yuritishga
egalik huquqi paydo bo‘lmasdan turib, xo‘jalik huquqi subyektining
vujudga kelishi va taraqqiy etishi mushkul. Shaxs mulkiy baza bo‘lgan
taqdirdagina subyekt tashkil etishga intilib, iqtisodiy manfaatdor-
likka erishishga harakat qiladi va rivojlanadi.
Foyda ko‘rish maqsadida, tavakkal qilib tovar ishlab chiqarish
(ish bajarish, xizmat ko‘rsatish) bilan shug‘ullanish ixtisoslashgan
faoliyatga aylangan taqdirdagina bunday faoliyatning ishtirok-
chilarini tadbirkorlar, deb hisoblash mumkin. Agar, fuqaro bunday
harakatlarni alohida hollardagina (vaqt-vaqti bilan) foyda ko‘rishni
o‘z oldiga maqsad qilib qo‘ymay amalga oshirgan taqdirda, masalan,
o‘zidagi ortiqcha qishloq xo‘jalik mahsulotlarini yoki keraksiz
bo‘lgan boshqa ashyolarni sotishi yoki ishlarni bajarib berish uchun
shartlashib va u bajarilganligi uchun haq olinadigan bo‘lsa, bunday
faoliyatni tadbirkorlik faoliyati deb bo‘lmaydi, chunki bu kabi
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—39—
munosabatlar fuqarolik huquqi normalari bilan tartibga solinadi.
Shuningdek, bank muassasalariga foiz olish maqsadida jamg‘arma
qo‘ygan fuqarolar, qimmatli qog‘ozlar sotib olgan shaxslar ham
tadbirkorlar hisoblanmaydi.
O‘zbekiston Respublikasining 2000-yil 25-maydagi «Òadbir-
korlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»gi Qonunining
1
4-moddasiga ko‘ra, tadbirkorlik faoliyati subyektlari belgilangan
tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tgan hamda tadbirkorlik faoliyatini
amalga oshirayotgan yuridik va jismoniy shaxslardir.
Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari (qonun hujjatlarida
nazarda tutilgan hollardan tashqari), ularning mansabdor shaxslari,
shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanishi qonun
hujjatlarida man etilgan boshqa shaxslar tadbirkorlik faoliyatining
subyektlari bo‘lishi mumkin emas.
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va Oliy xo‘jalik sudining
2000-yil 28-apreldagi «Òadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq qonun-
chilikni qo‘llash sud amaliyoti to‘g‘risida»gi 2-sonli qaroriga ko‘ra,
yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar, shu jumladan,
chet el fuqarolari yoki yuridik shaxslari, shuningdek, fuqaroligi
bo‘lmagan shaxslar tadbirkorlik faoliyati subyektlaridir. Òadbirkor
yuridik shaxsni tashkil etgan holda yoki tashkil etmasdan ham
tadbirkorlik faoliyati bilan doimiy asosda shug‘ullanuvchi jismoniy
shaxs (yakka tartibdagi tadbirkor)dir.
2
Xo‘jalik huquqi subyektlarining asosiy belgisi ularning davlat
ro‘yxatidan o‘tgan bo‘lishligi hamda qonun hujjatlarida nazarda tutilgan
hollarda muayyan faoliyat turlari bilan shug‘ullanishlari uchun albatta
ruxsatnoma (litsenziya)ga ega bo‘lishlari lozimligi talab etiladi.
Xo‘jalik huquqi subyektlarini yana bir belgisi bilan boshqa
subyektlardan ajratish mumkin. Bu ularning xo‘jalik huquq va
majburiyatlariga ega bo‘lishligidir. Bunday huquq va majburiyat-
larning doirasi O‘zbekiston Respublikasi qonunlari bilan hamda
ularga muvofiq qabul qilingan mazkur xo‘jalik yurituvchi subyekt-
larining ta’sis hujjatlari bilan aniqlanadi.
Xo‘jalik huquqi subyektlarining navbatdagi belgisi shuki, ular
o‘z faoliyatlari uchun mustaqil javobgar hisoblanadilar. Javobgarlik
uning o‘z mol-mulki doirasida amalga oshiriladi.
1
«Xalq so‘zi», 2000-yil 15-iyun.
2
O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi va O‘zbekiston Respublikasi Oliy
xo‘jalik sudi Plenumi Qarorlarining to‘plami. Nukus. «Bilim». 2000. 237-b.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—40—
Xo‘jalik huquqi subyektlari o‘z faoliyatlariga o‘zlariga tegishli
mol-mulk doirasida javobgar bo‘lishlari bilan birga, o‘zlarining
buzilgan huquqlarini va qonuniy manfaatlarini sud orqali himoya qilish
imkoniyatiga ega ekanliklari to‘g‘risidagi qoidalar qonun hujjatlarida
mustahkamlangan.
Xo‘jalik huquqi subyektlarining turlari
Xo‘jalik huquqi subyektlarini bir necha turlarga ajratish mumkin.
Subyektlarni turkumlash ularning mulkchilik shakliga, vakolat-
lariga, faoliyat turiga qarab belgilanadi.
Xo‘jalik huquqining subyektlaridan biri xususiy korxonalardir.
Xususiy korxona qonunda belgilangan tartibda ro‘yxatdan o‘tkazilgan
kundan boshlab yuridik shaxs huquqini oladi.
Jamoa korxonasi, shirkat, oila, mahalla, shuningdek, koopera-
tivlar, ijara korxonalari, aksiyadorlik jamiyatlari, diniy tashkilotlar,
Mulk shakllarining xilma-xilligiga ko‘ra xo‘jalik huquqi
subyektlarining turlari
fuqarolarning xususiy mulkiga
asoslangan xo‘jalik yurituvchi
subyektlar
davlat mulkiga asoslangan
xo‘jalik yurituvchi subyektlar
to‘la yoki ulush qo‘shib
ishtirok etishga asoslangan
(qo‘shma korxonalar) xo‘jalik
yurituvchi subyektlar
mulkchilikning aralash
shakliga asoslangan xo‘jalik
yurituvchi subyektlar
Jamoa mulki ko‘rinishidagi xususiy mulkka
asoslangan xo‘jalik yurituvchi subyektlar
(jamoa, oila, mahalla, ishlab chiqarish
kooperativlari, aksiyadorlik jamiyatlari,
mas’uliyati cheklangan jamiyatlar, shirkatlar)
†
ˆ
ˆ
†
†
†
ˆ
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—41—
xo‘jalik jamiyatlari va uyushmalar hamda yuridik shaxs maqomiga
ega bo‘lgan boshqa birlashmalar xo‘jalik huquqi subyektlaridir.
Oila xo‘jalik huquqi subyekti sifatida shu oila a’zolarining
birgalikdagi ehtiyojlarini qondirish, uy-ro‘zg‘or va yordamchi
xo‘jalik yuritish hamda daromad olish maqsadidagi qonun ruxsat
bergan faoliyat uchun zarur bo‘lgan ishlab chiqarish vositalari,
iste’mol buyumlari va yaratilgan mahsulotlarga ega bo‘ladi. Oilaviy
mulk o‘z subyektlarining har biriga aynan tegishli bo‘lgan shaxsiy
va xususiy mulkdan iborat bo‘lishi mumkin.
Mahallada istiqomat qiluvchi aholi mahalla mulkining
subyektidir. O‘zi saylab qo‘ygan organlar mahalla mulkini to‘la
xo‘jalik yuritish asosida egallaydi va tasarruf etadi.
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida kooperativ xo‘jalikni
birgalikda yuritish yoki boshqa faoliyat bilan shug‘ullanish uchun
a’zolik asosida ixtiyoriy birlashgan fuqarolarning birgalikdagi mulkiga
ega bo‘ladi.
Jamoa korxonasining mulki mehnat jamoasining ijaraga olingan
mol-mulki, sotib olingan yoki qonunda ko‘zda tutilgan boshqa
usullar bilan mol-mulk qo‘lga kiritilgan taqdirda vujudga keladi.
Xo‘jalik jamiyati va shirkatning mulki bu yuridik shaxs
hisoblangan xo‘jalik jamiyatlari va shirkatlarning asosiy va oborot
fondlari, pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar, shuningdek, boshqa
mol-mulkdan hosil bo‘lishi mumkin.
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida jamoat birlashmalari—
siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, shu jumladan, kasaba
uyushmalari, xotin-qizlar, veteranlar, yoshlar tashkiloti, ko‘ngilli
jamiyatlar va boshqalar hisoblanadi.
Jamoat birlashmalari mulkida, shu birlashmalar mablag‘lari
hisobidan ularning ustavlarida ko‘rsatilgan maqsadlarga muvofiq
vujudga keltiradigan korxonalar ham bo‘lishi mumkin.
Diniy tashkilotlar xo‘jalik huquqi subyekti sifatida binolar, diniy
buyumlar, ishlab chiqarish ijtimoiy va hayriya ahamiyatiga ega
bo‘lgan obyektlar, diniy tashkilotlarning faoliyatini ta’minlash
uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘lari va boshqa mol-mulklarga ega
bo‘lishi mumkin.
Ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasining davlat mulki tarkibiga
respublika mulki, ma’muriy-hududiy tuzilmalarining mulki, ya’ni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—42—
munitsiðal mulk kiradi. Respublika mulkining obyektlari bo‘lib yer,
yerosti boyliklari, ichki suvlar, respublika hududi doirasidagi havo
havzasi, o‘simliklar va hayvonot dunyosi, hokimiyat va davlat
idoralarining mol-mulki, madaniy va tarixiy boyliklari, budjet
mablag‘lari, respublika va davlat ahamiyatidagi banklar, sug‘urta,
rezerv fondlari va boshqalar kiradi.
Xalq respublika mulkining subyekti hisoblanib, mulk huquqini
xalq nomidan Oliy Majlis va mahalliy hokimiyat organlari amalga
oshiradilar.
Davlat mulki bo‘lgan va davlat korxonasiga biriktirib qo‘yilgan
mol-mulk xo‘jalik yuritish huquqi asosida korxonaga tegishlidir.
Korxona o‘z mol-mulki bilan to‘la xo‘jalik yuritish huquqini amalga
oshirar ekan, mazkur mulkka egalik qiladi, undan foydalanadi va
tasarruf etadi, unga nisbatan o‘z xohishi bilan qonunga zid
kelmaydigan har qanday harakatlarni amalga oshiradi.
Davlat mol-mulkini boshqarish vakolati berilgan davlat idoralari
har xil korxonalarni tashkil etish, uning faoliyat maqsadlarini
aniqlash, qayta tuzish va tugatish masalalarini hal etadilar.
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida xorijiy mamlakatlar
fuqarolari va yuridik shaxslar ishtirokidagi qo‘shma korxonalar ham
faoliyat yuritadilar.
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida xorijiy mamlakatlar
fuqarolari O‘zbekiston Respublikasi «Mulkchilik to‘g‘risida»gi
Qonunining 34-moddasiga ko‘ra O‘zbekiston Respublikasi fuqarolar
mulkiga taalluqli qoidalari O‘zbekiston Respublikasidagi xorijiy
fuqarolarning mulkiga ham tegishlidir.
Qo‘shma korxonalar yuridik shaxs sifatida chet ellik investorning
O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatib turgan korxonada
ulush qo‘shish yo‘li bilan barpo etiladi.
Qo‘shma korxona barpo etish to‘g‘risidagi qarorni chet ellik
investor bilan O‘zbekiston Respublikasidagi korxona (mol-mulk)
egasi qabul qiladilar.
Chet ellik investor qo‘shma korxona tarkibidan butunlay
chiqqanida yoki bu korxonalar tugatilgan taqdirda, korxona
mulkidan o‘z ulushini bozor qiymatiga muvofiq pul yoki tovar
shaklida qaytarib olish huquqiga ega bo‘ladi.
Xo‘jalik huquqi subyektlari vakolatlariga ko‘ra ham quyidagi
turlarga ajratiladi:
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—43—
1) faqat xo‘jalik faoliyatini amalga oshiruvchi korxonalar
(fermer xo‘jaliklari, xususiy korxonalar va boshqalar);
2) boshqaruvni amalga oshiruvchi subyektlar (hokimiyat,
vazirliklar, davlat organlari);
3) har ikkalasini qo‘shib olib boruvchi subyektlar (konsern,
korporatsiya)ga bo‘lish.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni faoliyat maqsadiga (turiga)
qarab ikki turga ajratish mumkin:
1) tijoratchi tashkilot;
2) tijoratchi bo‘lmagan tashkilot.
Òijoratchi tashkilot, bu foyda olishni o‘z faoliyatining asosiy
maqsadi qilib qo‘ygan subyekt bo‘lib (xususiy korxonalar, xo‘jalik
jamiyatlari), tijoratchi tashkilotlarning huquqiy holati O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksi va boshqa qonun hujjatlarida belgilab
qo‘yilgan. Òijoratchi bo‘lmagan xo‘jalik yurituvchi subyektlar o‘z
oldiga muayyan maqsadni ko‘zlagan holda harakat qilib, foyda
ko‘rishni ko‘zlamaydi.
Xo‘jalik huquqi subyektlarini tashkil etish va tugatish
Fuqarolik qonun hujjatlaridan ma’lumki, yuridik shaxs davlat
ro‘yxatidan o‘tkazilgan paytdan boshlab tashkil etilgan hisoblanadi.
Yuridik shaxsni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish uni tashkil etishdagi
yakunlovchi bosqich bo‘lib hisoblanadi, ammo xo‘jalik yurituvchi
subyektlar tashkil etilishida davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgunga qadar
bir qancha bosqichlarni bosib o‘tishi lozim. Avvalo, muassislar
o‘zlarining umumiy yig‘ilishlariga to‘planadi. Aynan shu yig‘ilishda
ular o‘zlarining mulklarini umumlashtirish — birlashtirish asosida
yakuniy maqsadlariga erishish uchun barcha harakatlar doirasini
aniqlab oladilar hamda ta’sis hujjatlarini ishlab chiqib, uni tasdiq-
laydilar va qaror qabul qiladilar. Shunday qilib, xo‘jalik huquqi
subyektini tashkil etish deganda, tashkilot va shartnomaviy birlash-
malariga huquqiy maqom berish uchun yuridik ahamiyatga ega
bo‘lgan barcha tegishli hujjatlarni qabul qilishga qaratilgan harakatlar
majmuyi tushuniladi. Xo‘jalik huquqi subyektlarining tashkil qilinishi
kimning xohish-irodasiga va qanday tartibda amalga oshirilayotganligiga
qarab ta’sis-farmoyish, ta’sis, shartnomaviy-ta’sis usullariga bo‘linadi.
Òa’sis-farmoyish usuli bilan, asosan, davlat mulkiga asoslangan
korxonalar tashkil qilinadi. Bu usulning xarakterli tomoni shundaki,
bunda xo‘jalik yurituvchi subyekt davlat vakil qilgan shaxs tomoni-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—44—
dan tashkil etiladi. Misol tariqasida O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasi tomonidan 1999-yil 14-oktabrdagi 462-sonli
qaror bilan O‘zbekiston «O‘zbekiston-Shveysariya» qo‘shma
korxonasi tashkil topganligini keltirish mumkin.
Òa’sis etish usuli bilan bitta shaxs ishtirokidagi tashkilotlar
ham tuzilishi mumkin. Ularning faoliyati xususiy mulkka asoslangan
bo‘ladi.
Shartnomaviy ta’sis usuli bilan ikki va undan ortiq ta’sischilar
tomonidan o‘zlarining mulkiy ulushlarini birlashtirish asosida ta’sis
shartnomasi tuzish yo‘li bilan xo‘jalik yurituvchi subyekt faoliyati-
ning faoliyat yo‘nalishlari belgilanadi va tuziladi.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqi subyektining tugatilishi uning
huquqi va majburiyatlarini huquqiy vorislik tartibida boshqa
shaxslarga o‘tmasdan, balki bekor qilinishiga olib keladi. Xo‘jalik
huquqi subyektining tugatilishi ixtiyoriy va majburiy asosda bo‘lishi
mumkin.
Òugatish uchun uni tashkil etishdan ko‘zlangan maqsadga
erishilganligi yoki xo‘jalik yurituvchi subyektni tashkil qilish vaqtida
qonun hujjatlari buzilishiga yo‘l qo‘yilgan bo‘lsa va bularni bartaraf
etib bo‘lmasa, manfaatdor shaxslarning arizalariga muvofiq sud xo‘jalik
subyektini ro‘yxatdan o‘tkazishni haqiqiy emas, deb topishi mumkin.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) subyektini tugatish tartibi O‘zbekiston
Respublikasi Fuqarolik kodeksida hamda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 1999-yil 3-iyundagi 327-sonli «Moliyaviy-
xo‘jalik faoliyatini amalga oshirmagan va qonunchilikda belgilangan
muddatga o‘zlarining ustav jamg‘armalarini shakllantirmagan korxo-
nalarni tugatish tartibi to‘g‘risida»gi qarorida belgilangan.
Xo‘jalik subyektlarini tugatishning alohida asosi bo‘lgan
bankrotlik natijasida tugatilish tartibi O‘zbekiston Respublikasining
«Bankrotlik to‘g‘risida»gi Qonuniga muvofiq amalga oshiriladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlarni davlat
ro‘yxatidan o‘tkazish
Òadbirkorlik faoliyati yuridik shaxs hamda yuridik shaxs tuzmagan
holda amalga oshirilar ekan, ular tadbirkorlik subyekti maqomini
olishlari uchun belgilangan tartibda davlat ro‘yxatidan o‘tgan
bo‘lishlari talab qilinadi. Òadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatdan
o‘tkazish munosabatlari O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik
kodeksi, «Òadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to‘g‘risida»,
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—45—
«Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida», «Fermer xo‘jaligi to‘g‘risida»gi
Qonunlar hamda O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkama-
sining 2003-yil 20-avgustdagi 357-sonli «Òadbirkorlik faoliyatini
tashkil etish uchun ro‘yxatdan o‘tkazish tartibotlari tizimini tub-
dan takomillashtirish to‘g‘risida»gi qarori va shu qaror asosida
tasdiqlangan «Òadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatidan o‘t-
kazish, hisobga qo‘yish va ruxsat beruvchi hujjatlarni rasmiy-
lashtirish tartibi to‘g‘risida»gi Nizom, shuningdek, O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2003-yil 12-avgustdagi
«Òijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi
jismoniy shaxslarni ro‘yxatdan o‘tkazishni tartibga solish chora-
tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori hamda O‘zbekiston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2004-yil 2-sentabrdagi «Òijorat faoliyati
uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi yuridik shaxs bo‘l-
magan yakka tartibdagi tadbirkorlarni davlat ro‘yxatidan o‘tkazish,
hisobga qo‘yish va import operatsiyalari subyektlarining hisobga
olish kartalarini berish tartibi to‘g‘risidagi Nizomni tasdiqlash
haqida»gi qarorlari bilan tartibga solinadi. O‘zbekiston Respubli-
kasi Prezidentining 2006-yil 24-mayda qabul qilgan «Òadbirkorlik
subyektlarini davlat ro‘yxatiga olish va hisobga qo‘yishning xabardor
qilish tartibini joriy etish to‘g‘risida»gi qaroriga asosan tadbirkorlik
faoliyatini tashkil qilish uchun ma’muriy sarf-õarajatlarni kamayti-
rish, tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatiga olish va hisobga
qo‘yishdagi byurokratik to‘siqlar va g‘ovlarni bartaraf etish yo‘li
bilan yanada qulay shart-sharoitlarni yaratish maqsadida 2006-yilning
1-sentabridan boshlab tadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatiga
olishning xabardor qilish tartibini o‘rnatilishi belgilab berilgan. Yer
maydonlari ajratib berish, gaz va elektr tarmoqlariga ulash to‘g‘risida,
shuningdek, litsenziyalanadigan faoliyat bo‘yicha qaror talab
etiladigan tadbirkorlarni ro‘yxatga olish bundan mustasno.
Òadbirkorlik subyektlarini davlat ro‘yxatiga olish, tegishli
ravishda, yustitsiya organlari yoki tuman (shahar)lar hokimliklari
huzuridagi Òadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatga olish inspeksiyalari
tomonidan bir vaqtning o‘zida ularni soliq va statistika organlarida
hisobga qo‘ygan holda amalga oshiriladi.
Ariza-xabarnomani bergan paytdan boshlab tadbirkorlik
subyektini davlat ro‘yxatiga olib, unga davlat ro‘yxatiga olinganligi
to‘g‘risidagi guvohnomani berishgacha o‘tadigan muddat ko‘pi bilan
ikki ish kunini tashkil etishi kerak.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—46—
Òadbirkorlik subyektlarini ro‘yxatdan o‘tkazuvchi organlarga
quyidagilar kiradi:
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi;
Qoraqalpog‘iston Respublikasi Adliya vazirligi;
viloyat adliya boshqarmalari;
tuman(shahar) Davlat soliq inspeksiyalari;
tumanlar (shaharlar) hokimliklari huzuridagi Òadbirkorlik
subyektlarini ro‘yxatdan o‘tkazish inspeksiyalari.
Òijorat faoliyati uchun mo‘ljallangan tovarlarni olib keluvchi
jismoniy shaxslar («chetdan tovar olib keluvchilar»)ni yuridik shaxs
bo‘lmasdan yakka tartibdagi tadbirkorlar sifatida davlat ro‘yxatidan
o‘tkazish jismoniy shaxsning yashash joyidagi tumanlar (shahar-
lar) Davlat soliq inspeksiyalarida amalga oshiriladi.
Xo‘jalik (tadbirkorlik) huquqining subyekti
sifatida davlatning ishtiroki
O‘zbekiston bozor munosabatlariga o‘tishining asosiy tamoyil-
laridan biri, bu davlatning bosh islohotchi ekanligidir.
«Davlatning boshqaruv sohasidagi roli inkor etilsa, ma’muriy
buyruqbozlik tizimidan iqtisodiyotning bozor tamoyillariga o‘tishini
ta’minlash qiyin kechadi.
O‘z-o‘zidan ravshanki, bozor munosabatlari me’yori mustah-
kamlanib, islohotlarning ortga qaytmasligi ta’minlanib borgan sari
davlatning ta’siri ham shunga muvofiq ravishda izchillik bilan
kamayib boraveradi».
1
Shu nuqtayi nazardan davlat iqtisodiyot va ijtimoiy hayotning
hamma sohalarini o‘zgartirish rejalarini tuzib, uni izchillik bilan
amalga oshirishni ta’minlashni o‘z zimmasiga oladi. Bu esa bozor
sharoitida iqtisodiyotni davlat yo‘li bilan boshqarish va tartibga solish
hamda ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni bevosita huquqiy vositalar
yordamida hal etishga imkoniyat yaratadi.
Davlat xo‘jalik huquqi subyektlariga xos bo‘lgan xususiyatlarga
ega. Bular:
birinchidan, uning o‘z mulkiga egaligida;
ikkinchidan, uning xo‘jalik faoliyatini boshqarilishida;
uchinchidan, bevosita xo‘jalik vakolatlariga egaligida;
1
Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, bar-
qarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. —Ò.: «O‘zbekiston». 1997. 189- bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—47—
to‘rtinchidan, xo‘jalik aloqalarida boshqa ishtirokchilar bilan
shartnomaviy munosabatlarga kirishishlarida gavdalanadi.
Xo‘jalik huquqining subyekti sifatida davlat bir vaqtning o‘zida
boshqa xo‘jalik huquqining subyektlaridan farq qiladi. Bu shunda
ko‘rinadiki, uning faoliyatida xo‘jalik faoliyati ustidan rahbarlikni
amalga oshirish anchayin ustunroq turadi. Davlat iqtisodiy muno-
sabatlarga kirishar ekan, boshqa subyektlar kabi o‘z faoliyatini
amalga oshirishi uchun uning ruxsatnoma olishi talab etilmaydi.
Shu bilan birga, iqtisodiyotga rahbarlik qilishining yuridik kuchga
ega bo‘lgan normativ hujjatlar asosida amalga oshirilishi ham
unga xos bo‘lgan xususiyatlardan hisoblanadi.
Davlatni xo‘jalik huquqi subyektlari qatoriga qo‘shmaslik,
xo‘jalik faoliyatiga oid masalalarni hal qilishda ko‘pgina noaniq-
liklarning kelib chiqishiga, bu boradagi masalalarni qaysi huquq
sohasi normalari bilan tartibga solinishi lozimligi to‘g‘risidagi
masalalarda chalkashliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lar edi.
Davlatning xo‘jalik huquqining subyekti sifatida o‘ziga xos
xususiyatlari quyidagilardan iborat.
Davlatning o‘z mulkiga ega ekanligi to‘g‘risida shuni ta’kidlash
joizki, respublikamiz mustaqillikka erishgan dastlabki yillarning
o‘zidayoq, O‘zbekiston o‘zining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonu-
nini qabul qildi va ushbu qonunga muvofiq O‘zbekiston davlati
mulk egasi sifatida tan olindi. 1978-yilgi O‘zbekistonning Kons-
titutsiyasida jamiyatning iqtisodiy negizini asosan sotsialistik
mulkning ikki xil shakli, ya’ni davlat va kolxoz-kooperativ mulki
tashkil etilishi belgilangan edi. Endilikda mulk ommaviy va xususiy
shakllarda mavjud bo‘lishligi qonuniy mustahkamlanib, hatto
fuqarolarning mulki qaysi shakllarda va qay maqomda mavjud
bo‘lishligi qonuniy hal etilib, mulklar tengsizligiga barham berildi.
Mulkning kimga tegishli bo‘lishidan qat’i nazar, teng ravishda
rivojlanishi uchun imkoniyatlar yaratilib, ularni bab-baravar
huquqiy muhofaza qilish qoidalari tegishli qonunlarda o‘z ifodasini
topdi.
Davlatning barcha mol-mulkini, bu mulk respublika yoki
mahalliy davlat hokimiyati organlariga tegishli bo‘lishidan qat’i
nazar, asosan, ikki guruhga:
1) davlat korxonalari va muassasalariga biriktirib qo‘yilgan mulk;
2) tegishli budjet mablag‘lari va davlat korxonalari, muassa-
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—48—
salariga biriktirilmagan respublikaning davlat xazinasini tashkil
qiladigan mol-mulklarga ajratish mumkin.
Respublika mulki obyektlari doirasiga kiritilgan obyektlar
davlatimiz milliy boyligining asosini tashkil qiladi. Bu mulk davlat
hokimiyat va boshqaruv organlarini amal qilish, umumdavlat
vazifalarni amalga oshirish uchun (mudofaa kuchlari, chegara
qo‘shinlari, milliy xavfsizlik va ichki ishlarning mulklari asosida),
O‘zbekiston xalq xo‘jaligini rivojlantirilishini ta’minlovchi tarmoq-
lar (mudofaa ishlab chiqarishiga xos korxonalar, yoqilg‘i-energe-
tika kompleksi, transport, aloqa tarmoqlari), shuningdek, O‘zbekis-
ton Respublikasi ta’minoti uchun zarur bo‘lgan tarmoqlar (far-
matsevtika, tibbiyot-biologik preparatlarni, spirt mahsulotlarini
ishlab chiqaruvchi korxonalar) uchun zarur bo‘lib hisoblanadi.
Yuqorida qayd etilgan mulk obyektlari asosida O‘zbekiston
davlati xo‘jalik faoliyatini amalga oshiradi. Ushbu mulklarni davlat
o‘z organlari orqali korxonalarning xo‘jalik yuritishiga berib, yangi
subyekt-korxonalarni tashkil etadi. Shu bilan birga, bu korxonalarni
davlat tasarrufidan chiqarish, xususiylashtirish masalasini, ularning
tugatilish masalalarini bevosita mulkdor bo‘lgan davlat o‘zining
maxsus organlari vakolatiga kiritgan.
Davlat mulki bo‘lgan maxsus obyekt davlat xazinasiga O‘zbe-
kiston Respublikasi nomidan tushadigan soliqlar, yig‘imlar va
boshqa majburiy to‘lovlar bo‘yicha davlat kreditor hisoblanadi.
Shuningdek, davlat nomidan tuzilgan shartnomalar bo‘yicha g‘azna
mablag‘lari hisobidan javobgar hisoblanadi. Davlatning xo‘jalik
vakolati tadbirkorlik va xo‘jalik subyektlariga nisbatan boshqaruv
faoliyati bo‘lib hisoblanadi.
Davlat xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan xalq nomidan
harakat qiluvchi subyekt sifatida qonun chiqarish orqali umumiy
asosda o‘z ta’sirini ko‘rsatadi, bunda u davlat vazifalarining mohiya-
tidan kelib chiqib xo‘jalik munosabatlarida ishtirok etadi, jumladan,
uning xo‘jalik subyekti sifatidagi faoliyati uning o‘z ehtiyojlaridan
kelib chiqib moddiy-texnika ta’minoti, investitsiyalash kabi masala-
larni hal qilishda, ayniqsa, yaqqol namoyon bo‘ladi.
Xo‘jalik faoliyatining davlat tomonidan tartibga solinishi usuli
umumiy va alohida asoslarda amalga oshiriladi. Umumiy asos qonun
chiqarish bo‘lib hisoblansa, alohida asosda turli-tuman sohalar
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—49—
bo‘yicha xo‘jalik yurituvchi subyektlarga nisbatan o‘z ta’sirini
o‘tkazadi, ya’ni iqtisodiy faoliyatning turli jihatlarini tartibga soladi.
Masalan, davlat ehtiyojlari uchun qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
yetkazib berish va xarid qilish, budjet manfaatlarini ko‘zlagan holda
qonunlar, ekologiya masalalariga oid, tabiatni muhofaza qilish
to‘g‘risidagi qonunlarning qabul qilinishi orqali subyekt sifatida
ko‘rinadi.
Nazorat savollari
1. Xo‘jalik huquqi subyektlarining belgilarini ko‘rsating.
2. Xo‘jalik huquqi subyektlarining tashkil qilinishi tartibini tushun-
tiring.
3. Xo‘jalik huquqi subyektlarining qanday turlari mavjud?
?
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—50—
IV bob.
MULKNI DAVLAT TASARRUFIDAN CHIQARISH VA
XUSUSIYLASHTIRISH
Xususiylashtirish tushunchasi. Xususiylashtirishni huquqiy tartibga
soluvchi qonunlar va qonunosti me’yoriy hujjatlar. Xususiylashtirishni
amalga oshiruvchi davlat organlari va ularning vakolatlari. Xususiylàsh-
tirish obyektlari. Xususiylashtirish shakllari va usullari.
Xususiylashtirish tushunchasi
Respublikamizda davlat mulkini xususiylashtirish jarayonining
olib borilayotgani iqtisodiy islohotlarning va aholi turmush
sharoitining tobora farovonlashuviga olib keladigan huquqiy
vositalardan biri hisoblanadi. Buning sababi shundaki, mulkni
xususiylashtirish jarayoni har bir davlatning o‘z ichki sarmoyasini,
shu bilan birga, tashqi xususiy sarmoyalarni olib kirishni rag‘bat-
lantirishga asos bo‘ladi, mamlakatimiz va chet ellik sarmoya
sohiblariga yangi huquqiy va iqtisodiy imkoniyatlar ochib beradi.
Xususiylashtirish xususiy sektorning rivojlanishi va tadbirkor-
larning ko‘payishiga, davlatga hamda iste’molchilarga ham foyda
keltiradi. Chunki bu moddiy ne’matlar ishlab chiqarishga, xizmat
ko‘rsatishning rivojlanishi va raqobatning kuchayishiga, bozorlarda
narxlarning pasayishiga yordam beradi, shuningdek, korxonalarda
yangi ish o‘rinlari yaratilishiga, ishsizlar sonining qisqarishiga,
xususiy sektorda xizmat qiladigan shaxslarning ko‘proq foyda olishi
va shu tufayli yanada samaraliroq mehnat qilishga qiziqishlarining
ortishiga olib keladi.
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning asosiy
mohiyati jamiyatdagi mulkni mulkdorlarga topshirishdan iboratdir.
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishning zaruriyati
davlatning mulkchilik hamda xo‘jalik yuritish sohasidagi monopo-
liyasiga barham berish orqali ko‘p ukladli iqtisodiyotni vujudga
keltirishdir. Chunki xususiylashtirish natijasida turli xil mulk shakl-
lari vujudga keladi va ular asosida turli tashkiliy-huquqiy shaklga
ega bo‘lgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar (xo‘jalik jamiyatlari,
xo‘jalik shirikatlari va h.k.) tashkil etiladi.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—51—
Davlat tasarrufidan chiqarish, bu — davlat korxonalarini va
tashkilotlarini jamoa, ijara korxonalariga, xo‘jalik jamiyatlari va
shirkatlariga, davlatga qarashli mulk bo‘lmaydigan boshqa kor-
xonalar va tashkilotlarga aylantirishdir.
Xususiylashtirish esa jismoniy shaxslarning va davlatga taalluqli
bo‘lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki obyektlarini yoki davlat
aksiyali jamiyatlarining aksiyalarini davlatdan sotib olishidir.
Òurli mulk shakllari hamda turli tashkiliy-huquqiy shakldagi
xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mavjud bo‘lishi esa aralash
iqtisodiyotning asosiy belgisi bo‘lib hisoblanadi. Ular sotsialistik
tuzumdagidek bir-birini inkor etmaydi, aksincha bir-birini to‘ldirib
boradi. Korxonalarni xususiylashtirish orqaligina iqtisodiyotda
raqobat muhitini shakllantirish va shu orqali xo‘jalik yuritish sohasida
davlat monopoliyasini bartaraf etish mumkin. «Òahlillar shuni
ko‘rsatmoqdaki, bugungi kunda davlat korxonalari nodavlat
korxonalari bilan raqobatga dosh bera olmayapti. Zarar ko‘rib
ishlayotgan va samaradorligi past korxonalarning aksariyati aynan
davlat korxonalari yoki davlat ulushi yuqori bo‘lgan aksiyadorlik
jamiyatlari ekani buni amalda tasdiqlab turibdi. Bunday holatning
bosh sababi — bu korxonalarda haqiqiy xo‘jayinning yo‘qligi, real
iqtisodiy omil va usullarning ishga solinmaganligidir».
1
Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirishning huquqiy asoslari
Iqtisodiy islohotlarni kafolatli amalga oshirishning asosiy
shartlaridan biri ularning huquqiy negizini yaratishdir. Iqtisodiy
islohotlar qonun hujjatlari asosida amalga oshirilgandagina ular
muayyan natija beradi va orqaga chekinmaydi. Shuning uchun ham
islohotlarning huquqiy negizini yaratish bir qancha muhim
yo‘nalishlar bo‘yicha amalga oshirildi. Mazkur yo‘nalishlardan biri
mulkchilik munosabatlariga asos soladigan qonunlar majmuyini
yaratishga qaratilgan edi. Mazkur qonunlarni qabul qilmasdan turib
odamlarni mulkka bo‘lgan munosabatlarini o‘zgartirib bo‘lmas edi.
Shuning uchun ham O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiya-
sida xususiy mulkning daxlsizligi belgilab qo‘yildi. Biroq,
Konstitutsiya qabul qilinguniga qadar mulkchilik munosabatlariga
doir boshqa qonunlar qabul qilingan edi. Ushbu qonunlarning
1
Karimov I.A. Odamlarning tashvish va orzu-intilishlari bilan yashash
faoliyatimiz mezoniga aylansin. Soliq va bojxona xabarlari. 2002-yil 23-iyul.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—52—
Qonun, shuningdek, barcha mulk shakllarining tengligini va ularni
huquqiy jihatdan muhofaza etilishini kafolatlab qo‘ydi. Eng muhimi,
mazkur qonun mulkdorning mulkiy huquqlari doirasini belgilab berdi.
1991-yil 19-noyabrda esa O‘zbekiston Respublikasining «Davlat
tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish to‘g‘risida»gi Qonuni
qabul qilindi. Mazkur qonunlarni birin-ketin qabul qilishdagi
mantiqiy bog‘liqlik shundan iborat ediki, mulkdorning mulkiy
huquqlarini kafolatlamay, xususiylashtirishni amalga oshirish
jarayoni qiyin kechardi. Chunki yuridik va jismoniy shaxslarning
xususiylashtirish jarayonida faol ishtirokini ta’minlashning yagona
yo‘li, ularning mulkiy huquqlarini kafolatlashdan iborat edi. Aynan
1991-yil 19-noyabrdagi qonun davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishning shakllarini, shartlarini hamda amalga oshirish
tartibini belgilab berdi. Mazkur qonunga muvofiq, davlat mulki
obyektlari Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan organ qarori
bilan davlat tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan
bo‘ldi. Davlat tasarrufidan chiqarilishi va xususiylashtirilishi mumkin
bo‘lmagan hamda Vazirlar Mahkamasining qarori bilan davlat
tasarrufidan chiqariladigan va xususiylashtiriladigan obyektlar
hamda korxonalarning ro‘yxati O‘zbekiston Respublikasining Oliy
Majlisi tomonidan belgilab beriladigan bo‘ldi. Aynan mazkur
dastlabkisi 1990-yil 31-oktabrda qabul qilingan O‘zbekiston
Respublikasining «Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonuni bo‘ldi.
O‘zbekiston
Respublikasining
«Mulkchilik
to‘g‘risida»gi
Qonuniga muvofiq
mulk shakllari
turlari
xususiy mulk
shirkat (jamoa) mulki
davlat mulki
aralash mulk
boshqa davlatlar hamda
xalqaro tashkilotlar
yuridik va jismoniy
shaxslarning mulki
†
†
†
†
†
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—53—
ro‘yxatlar O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995-yil 31-
avgustdagi «Ayrim korxonalar va mol-mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirishning ba’zi masalalari to‘g‘risida»gi
qarori
1
bilan tasdiqlandi. Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiy-
lashtirish dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirilmoqda.
Xususiylashtirishning birinchi bosqichi Vazirlar Mahkamasining
1992-yil 23-sentabrdagi qarori bilan boshlab berildi
2
hamda 1994-
yilning o‘rtalarigacha davom etdi. Mazkur bosqichda umumiy uy-
joy fondi, savdo, mahalliy sanoat, xizmat ko‘rsatish korxonalari
va qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini tayyorlash tizimlari xususiylash-
tirildi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 1994-yil 21-yan-
vardagi «Iqtisodiy islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xususiy
mulk manfaatlarini himoya qilish va tadbirkorlikni rivojlantirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi hamda 1994-yil 15-martdagi
«O‘zbekiston Respublikasida mulkni davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirish jarayonini yanada rivojlantirishning ustuvor
yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi Farmonlari xususiylashtirishning navbat-
dagi bosqichiga o‘tish uchun turtki bo‘ldi.
1994-yil 21-yanvardagi Farmon bilan Vazirlar Mahkamasiga
xususiylashtirish bo‘yicha davlat dasturini ishlab chiqish vazifasi
yuklatildi. Mazkur dasturda sanoat va qurilish tarmoqlarida xususiy-
lashtirishning amalga oshirilishiga, shuningdek, fuqarolarning xusu-
siylashtirish jarayonida faol ishtirokini ta’minlash maqsadida yopiq
aksiyadorlik jamiyatlarini ochiq aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirish
masalalariga ko‘proq e’tibor qaratilishi lozimligi ta’kidlandi.
1994-yil 15-martdagi Farmonda qimmatbaho qog‘ozlar
bozorini rivojlantirish, aksiyadorlik jamiyatlarida davlatga tegishli
aksiyalar ulushini qisqartirish hamda xususiylashtirish cheklab
qo‘yilgan korxonalar sonini kamaytirish masalalari o‘z aksini
topgan.
Davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirishga taalluqli
bo‘lgan qonun hujjatlarini ularning maqsadlaridan kelib chiqqan
holda ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, bevosita davlat
mulkini xususiylashtirishga oid qonun hujjatlari bo‘lsa, ikkinchisi
1 
O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1995-yil,
9-son, 194-modda.
2
«Îñíîâû ïðèâàòèçàöèè». ÈÏÊ «Øàð³», òîì 1,1996, c. 7.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—54—
ana shu qonun hujjatlarining samarali ijrosini ta’minlashga qaratilgan
normativ hujjatlar. Misol uchun, 1995-yil 12-iyunda O‘zbekiston
Respublikasi Prezidentining «Davlat mulki bo‘lgan korxonalarni
aksiyalashtirishni jadallashtirish va qimmatli qog‘ozlar bozorini
takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni
1
qabul
qilindi. Mazkur Farmonda davlat boshqaruvi organlarining
mansabdor shaxslari hamda korxona va tashkilotlarning rahbarlari
orasida hanuzgacha saqlanib qolgan boshqaruvning ma’muriy
buyruqbozlik tizimi paydo qilgan boqimandalik kayfiyati davlat
korxonalarini aksiyalashtirish muddatlarini cho‘zib yuborisha-
yotgani tanqid ostiga olingan.
Xususiylashtirishning ikkinchi bosqichi (1995—1996-yillar)
ochiq turdagi aksiyadorlik jamiyatlarini yaratish, korxonalarning
aksiyalarini muomalaga chiqarish, ko‘chmas mulk hamda qimmatli
qog‘ozlar bozorini shakllantirish, sanoat, qurilish va transport
sohasidagi hamda agrosanoat kompleksining go‘sht-sut, oziq-ovqat
va paxta tozalash tarmoqlaridagi o‘rta va yirik korxonalarni, shu-
ningdek, sayyohlik komplekslarini davlat tasarrufidan chiqarish
va xususiylashtirish bilan xarakterlanadi.
2
2003-yildan boshlab xususiylashtirish jarayonida sifat jihatidan
tub o‘zgarish ro‘y berdi. Shu vaqtgacha amalga oshirilgan iqtisodiy
islohotlarning tahlili shuni ko‘rsatdiki, korxonalarning nizom
jamg‘armasida davlat ulushining yuqori bo‘lishi ularning iqtisodiy
va xo‘jalik faoliyatiga davlatning bevosita aralashuviga olib kelayotgan
edi. Mazkur omillarni bartaraf etish maqsadida 2003-yil 24-yanvarda
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «O‘zbekiston iqtisodi-
yotida xususiy sektorning ulushi va ahamiyatini tubdan oshirish
chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. Ushbu
Farmon ustav fondida davlatning ulushi 25% va undan kam
miqdorni tashkil etgan aksiyadorlik jamiyatlarida davlat ulushini
saqlab qolish maqsadga muvofiq emasligi va mazkur ulush fond
bozorida xususiy sektorga sotib yuborilishi kerakligi belgilab qo‘yildi.
Avvallari korxonalarning davlatga tegishli aksiya paketlari shu
korxona uyushmasining ishonchli boshqaruviga topshirilar edi.
1
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari. 1995—1999. 4-tom.
—T.: «Adolat», 2000-yil, 23-bet.
2
Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. —T.: «O‘zbekiston», 1998.
221-bet.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—55—
Xususiylashtirishning usullari va shakllari
Bozor munosabatlari ko‘p ukladli iqtisodiyot bo‘lganligi uchun
davlat mulkini xususiylashtirish ham bir nechta shakl va usullarda
amalga oshiriladi. Xususiylashtirish bo‘yicha jahon tajribasi tahlil
etilganda, uni yettita usulda amalga oshirish mumkinligi aniqlandi.
1
Birinchisi, davlat korxonalari aksiyalarini erkin sotish. Biroq,
fond bozori yaxshi rivojlanmagan davlatlarda xususiylashtirishni
mazkur usulda amalga oshirish juda qiyin kechadi, chunki ushbu
aksiyalarni reklama qilish uchun ko‘p mablag‘ sarflanadi.
Ikkinchisi, aksiyalarni auksionlarda sotish. Aksiyalarni auksion-
larda sotishdan maqsad, xususiylashtirish jarayonida suiiste’mollikka
yo‘l qo‘ymaslikdir. Masalan, Meksikada xususiylashtirishning
dastlabki bosqichida hokimiyat tepasidagi partiyaning safdoshlariga
korxonalar arzonlashtirilgan narxda sotib yuborilganligi nizolarning
kelib chiqishiga sababchi bo‘lgan.
Uchinchisi, davlat korxonalariga xususiy investitsiya kiritish.
Bunda korxona to‘g‘ridan to‘g‘ri sotib olinadi yoki uning aksiya
paketi xarid qilinadi. Biroq yirik hamda strategik ahamiyatga ega
bo‘lgan korxonalar uchun mazkur usul maqbul hisoblanmaydi,
chunki ularda davlat albatta o‘z ulushini saqlab qolishi shart.
Òo‘rtinchisi, korxonaning mol-mulklarini sotib yuborib,
tushgan mablag‘lar bilan uning qarzlarini qoplash hamda korxonani
butunlay tugatish. Mazkur usul korxonaning iqtisodiy ahvolini
yaxshilash imkoniyati mavjud bo‘lmagan vaziyatlarda qo‘llaniladi.
Polsha davlatida mazkur usul keng qo‘llanilgan.
Beshinchisi, davlat korxonalarini turli qismlarga bo‘lib yuborib,
ularni alohida-alohida sotish. Bunda yirik korxonalar bir nechta
korxonalar majmuasidan iborat bo‘ladi. Mazkur korxonalardan yaxshi
daromad keltiradigani alohida korxona sifatida sotib yuborilishi mumkin.
Oltinchisi, korxonani uning rahbari yoki mehnat kollektivi
tomonidan sotib olinishi. Xususiylashtirishning mazkur usulida
ishchi bir vaqtning o‘zida ham mulkdor bo‘ladi, ham bozor
munosabatlari sharoitida ijtimoiy jihatdan himoyalangan bo‘ladi.
Ushbu usul AQSHda keng qo‘llaniladi va mazkur korxonalarga
soliqlar bo‘yicha ko‘proq imtiyozlar berishga harakat qilinadi.
Yettinchisi, davlat korxonasini ijaraga berish yoki uni boshqa-
rishni shartnoma asosida muayyan xususiy korxonaga topshirish.
1
«Îñíîâû ïðèâàòèçàöèè». ÈÏÊ «Øàð³», òîì 1, 1996. ñ.16.
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—56—
Xususiylashtirishning ushbu usulida yangi shakldagi korxona o‘zining
imkoniyatlarini to‘liq namoyon eta olmaydi.
Jahon tajribasidan hamda ichki sharoitdan kelib chiqqan holda
O‘zbekistonda xususiylashtirishning quyidagi usul va shakllaridan
foydalanildi:
davlat korxonasini jamoa korxonasiga, xo‘jalik jamiyati yoki
shirkatiga aylantirish;
ijaraga olingan korxonani kelgusida haq to‘lab sotib olish sharti
bilan davlat korxonasini ijara korxonasiga aylantirish;
davlat korxonasini tanlov yo‘li bilan yoki kimoshdi savdosida
davlatga taalluqli bo‘lmagan yuridik va jismoniy shaxslarga sotish.
Davlat korxonasini jamoa korxonasiga aylantirish, mehnat jamoasi
a’zolari tomonidan davlat mulkining sotib olinishi yoki bu mulkning
ularga tekin berilishi yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bunda jamoa
korxonasining ustavida har bir xodimning mol-mulkdagi hamda
foydadagi ulushi belgilab qo‘yiladi. Mazkur miqdor xodimlarning
ish staji, maoshining miqdori va boshqa omillardan kelib chiqqan
holda belgilanadi.
O‘zbekistonda xususiylashtirishning davlat korxonalarini xo‘jalik
jamiyatlari va shirkatlariga aylantirish usuli keng qo‘llanildi.
Xususiylashtirishning mazkur usulini qo‘llashdan maqsad, bozor
iqtisodiyoti sharoitida fuqarolarni mulkdor qilish orqali ularni
ijtimoiy jihatdan himoyalashdir. Chunki bozor munosabatlariga
o‘tish davrida ishsiz fuqarolarning soni ortadi hamda ularni ijtimoiy
jihatdan himoyalash dolzarb muammolardan biri bo‘lib qoladi.
Aynan mana shunday vaziyatda fuqaro birorta korxonaning aksiyasiga
ega bo‘lsa yoki uning nizom jamg‘armasida o‘z ulushiga ega bo‘lsa,
u ijtimoiy jihatdan himoyalangan bo‘ladi, chunki ular vaqt-vaqti
bilan dividend olib turishadi. Dastlab yopiq turdagi aksiyadorlik
jamiyatlari tashkil etilgan bo‘lsa, keyinchalik fuqarolarning
xususiylashtirish jarayonida faol ishtirokini ta’minlash uchun, ular
ochiq aksiyadorlik jamiyatlariga aylantirila boshlandi. Biroq iqtisodiy
tahlillar mazkur jamiyat va shirkatlarda davlat ulushining saqlanib
qolishi maqsadga muvofiq emasligini ko‘rsatdi. Shuning uchun ham
keyingi davrdagi iqtisodiy islohotlar xo‘jalik jamiyatlari va shirkat-
laridagi davlat ulushlarini mumkin qadar qisqartirishga yoki
bo‘lmasa ularning barchasini xususiy sektorga o‘tkazib yuborishga
qaratildi. Eng achinarlisi, mazkur korxonalarda aksiyadorlarning
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

—57—
o‘z huquqlarini bilmasliklari yoki ularni amalga oshirmasliklari,
mulkdor sifatida ularning manfaatlariga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.
Shuning uchun ham korxonalarning korporativ boshqaruvini
tubdan isloh etish dolzarb muammolardan biri bo‘lib qolmoqda.
Davlat mulki obyektlarini tanlov asosida sotish xususiylash-
tirishning samarali usullaridan bo‘lib hisoblanadi. Bunda tanlovni
o‘tkazish shartlari, tartibi va muddati maxsus tanlov komissiyasi
tomonidan belgilab beriladi. Òanlov shartlari ijtimoiy hamda
investitsion shartlardan iborat bo‘ladi. Ijtimoiy shartlarga avvalgi ishchi
o‘rinlarini saqlab qolish, qo‘shimcha ishchi o‘rinlarini yaratish,
xodimlarning malakasini oshirib borish, mehnatni muhofaza qilish,
korxonaning faoliyat sohasini o‘zgartirmaslik kabilar kiradi. Investitsion
shartlarga korxonani rekonstruksiya qilish, zamonaviy uskunalar sotib
olish, ishlab chiqarishni kengaytirish va shu kabilar kiradi.
Davlat mulki obyektini kimoshdi savdosida sotish orqali
xususiylashtirishdan maqsad, budjetga ko‘proq mablag‘ tushi-
rishdir. Bunda davlat mulki obyekti birmuncha yuqori narxda
sotiladi va uni sotib oluvchilarga hech qanday shartlar qo‘yilmaydi.
Agarda xususiylashtirilishi lozim bo‘lgan korxona hech kimni
qiziqtirmasa va unga xaridor topilmasa, u tugatiladi hamda uning
balansida bo‘lgan mulklar sotib yuboriladi. Xususiylashtirishni
samarali amalga oshirishning asosiy shartlaridan biri xususiy-
lashtirilayotgan korxonaga nisbatan xususiylashtirish usulini to‘g‘ri
tanlay bilishdir. Masalan, aksariyat hollarda iqtisodiy jihatdan
samarasiz ishlayotgan korxonalarni xususiylashtirishga harakat
qilinadi. Biroq mazkur toifadagi korxonalar hech kimni qiziq-
tirmaydi yoki ular juda past narxlarda sotib yuboriladi. Masalan,
Angliyada dastlab daromad keltiruvchi korxonalar xususiylash-
tirilgan. Chunki bunday korxonalarning aksiyalariga talabgorlar
ko‘p bo‘ladi va ushbu korxonalar ancha yuqori narxda sotiladi.
Bu esa davlat budjetiga katta daromad keltiradi.
Nazorat savollari
1. Xususiylashtirish deganda nimani tushunasiz?
2. O‘zbekistonda xususiylashtirishni huquqiy tartibga soluvchi qan-
day qonunlar mavjud?
3. Xususiylashtirish qanday davlat organlari tomonidan amalga oshi-
riladi?
4. O‘zbekistonda xususiylashtirish qanday usullarda amalga oshiriladi.
?
www.ziyouz.com kutubxonasi