N muradullaev, Q. R. Rahmonov, T. S. Burxonov, N. Sh. Umarov yer monitoringi

Yer monitoringining tarkibiy qismlari. 
O‟zbekiston Respublikasida hozirgi bozor iqtisodiyoti sharoitida yerlardan 
foydalanish darajasini oshirish va yerdan olinadigan mahsulot miqdorini ko‟paytirish 
maqsadida yer monitoringini tashkil etish muhim hisoblanadi. 
O‟zbekiston Respublikasida joriy etilayotgan yer monitoringi barcha yer 
fondining mavjud holati to‟g‟risida, uni baholash, o‟z vaqtida sifat va miqdor 
o‟zgarishlarini aniqlash, yerdan foydalanishda ro‟y berishi mumkin bo‟lgan salbiy 
oqibatlarni bartaraf qilish bo‟yicha kuzatuvlar tizimini o‟z ichiga oladi. 
Balandda uchadigan samolyotlar bilan kosmik tasvirga tushirish va 
kuzatishlarning asosiy vazifasi - global va mintaqa darajasida yer holatini bilib 
olishdir. Kichik aviatsiya yordami bilan mahalliy yer monitoringi va aerokosmikli 
axborotni aniqlash uchun olib boriladi. 
Yer monitoringning tuzilishi yerdan maqsadli foydalanishni taminlash 
bo‟yicha ma‟muriy hududiy bo‟linishi bilan aniqlanadi. 
Ma‟muriy hududiy pog‟onalar bo‟yicha yer monitoringning tuzilishi quyidagi 
darajaga ega: 
O‟zbekiston Respblikasi yer monitoringi. 
Qoraqalpog‟iston Respublikasi va viloyatlar yer monitoringi. 
Tumanlar va shaharlar yer monitoringi; 
Milliy monitoringi davlatning maxsus tuzilgan idoralari doirasida amalga 
oshiriladi. 
Mintaqaviy monitoring - biror bir yirik mintaqa vodiy, tuman doirasida 
hodisalar va jarayonlar ustidan kuzatish bo‟lib, jarayon va hodisalar tabiiy tavsifi 
bo‟yicha va biosfera uchun tavsifli bo‟lgan antropogenli ta‟sir ko‟rsatishlar bo‟yicha 
farqlanadi. U O‟zbekiston Respublikasining yirik hududlaridan birini qamrab oladi. 
- Yer egaligi va yerdan foydalanuvchi sub‟ekt yer monitoringi; 
- Lokal yer monitoringi (alohida olingan yer uchastkasida). 
Yer monitoringning ma‟muriy hududiy bo‟linishi darajasiga muvofiq yer 
toifalarining quyidagi bo‟limlari nazarda tutiladi:
-qishloq xo‟jaligi yerlari monitoringi; 

---

105 
- aholi punktlari yeri monitoringi; 
- tabiatni saqlash, sog‟lomlashtirish, rekreatsion va tarixiy madaniy ta‟minlanish 
yer monitoringi; 
- o‟rmon fondining yer monitoringi; 
- suv fondining yer monitoringi; 
- zaxira yer monitoringi; 
Mahalliy (lokal) yer monitoringi mintaqadan past bo‟lgan hudud darajarasida 
olib boriladi, yerdan foydalanishning ayrim hududgacha va landshaftli ekologik 
majmualar (elementlar) tuzilishigacha maydonni qamrab oladi. 
Fonli monitoring - bu insonning ta‟siriga duchor bo‟lmaydigan yer holatini 
kuzatishdir. Uni biosfera korxonalarida o‟tkazadilar. Dunyo minyosidagi fonoviy 
monitoringni stansiyalarda kuzatish majmuali tavsifga ega va yagona dastur 
bo‟yicha o‟tkaziladi. 
Impaktli monitoring - bu joylarda bevosita antropogenli omillar ta‟sir 
ko‟rsatadigan yerni kuzatishdir. Yer holat o‟zgarishining kelib chiqishi bo‟yicha 
evolyutsionli jarayon davriy (sutkalik, mavsumiy, yillik yoki tabiat o‟zgarishining 
boshqa davrlari bilan bog‟langan). Favqulotdagi vaziyat (tabiiy va ekologik ofat va 
xalokatlar) bilan bog‟liq; antropogenli (inson foliyati bilan bog‟langan), holatlar 
natijasida yerning miqdor va sifatining o‟zgarishi. 
Yer holati bo‟yicha kuzatish davriyligi va muddatiga bog‟liqlikda 
quyidagilarga bo‟linadi: asosiy (yer monitoringini yuritishning dastlabki bosqichida 
ob‟ektlarning holatini qayd etish davriyligi (bir va undan ko‟proq yildan keyin, 
ilgarigi kuzatishlarni tarixiy taxlili). 
Yer monitoringi yirik va murakkab, davlat miqiyosidagi tadbirlar qatori o‟z 
navbatida pog‟onali va aniq tizimli yondashuvga asoslangan holda o‟tkazishni 
taqozo etadi. 
Davlat yer tuzish hizmati, amaliyotida qo‟llanib kelinayotgan yaxlit yer 
fondini toifalarga mos holda yer monitoringining tizimi quyidagi shakliy chizmada 
ko‟rsatilgan: 

---

106 
1. Davlat yer monitoringi.
Xalqaro giper yer monitoringi 
2-pog‟onali yer monitoringi tizimi 
Yer toifalari bo‟yicha: 
2.1. qishloq xo‟jalik maqsadlaridagi yerlar monitoringi; 
2.2. aholi yashash joylaridagi yerlar monitoringi; 
2.3. sanoat, transport, alona mudofaa va boshqa maqsadlar uchun 
belgilangan yerlar monitoringi; 
2.4. tabiatni muhofazasi, sog‟lomlashtirish, rekreatsion yerlar monitoringi;
2.5. tarixiy-madaniy ahamiyatiga ega yerlar monitoringi; 
2.6. suv fondi yerlari monitoringi; 
2.7. o‟rmon xo‟jaligi yerlari monitoringi; 
2.8. zaxira yerlar monitoringi; 
3-pog‟onali yer monitoringi tizimi. 
3.1. Yer egaliklari bo‟yicha yer monitoringi manbalari: 
3.1.1. jamoa xo‟jaliklari; 
3.1.2. davlat qishloq xo‟jaliklari korxonalari; 
3.1.3 xo‟jaliklararo qishloq xo‟jaliklari korxonalari; 
3.1.4. qishloq xo‟jalik shirkat korxonalari korporatsiyalari va tashkilotlari; 
3.1.5. qishloq xo‟jalik ilmiy tekshiruv muassasalar va o‟quv yurtlari; 
3.1.6. yordamchi qishloq xo‟jalik korxonalari; 
3.1.7 dehqon xo‟jaliklari; 
3.1.8. fermer xo‟jaliklar; 
3.1.9. qishloq xo‟jaligidagi boshqa ishlab chiqarish korxonalari. 
3.2. Yerdan foydalanuvchilar bo‟yicha yer monitoringi manbalari. 
3.2.1 aholi yashash joylari bo‟yicha: 
- shahar va shahar turidagi qishloqlar; 
- qishloqlar. 
3.3. -yer toifasi bo‟yicha: 

---

107 
- sanoat korxonalari, tashkilotlar va muassasalari; 
- transport korxonalari. Tashkilotlar va muassasalar; 
- aloqa turlari bo‟yicha korxonalar; 
- energetika sohasidagi korxonalar, tashkilotlar va muassasalar; 
- radio, televidiniya, informatika va boshqa tarmoqlardagi korxona, tashkilot va 
muassasalar; 
- mudofaa maqsadlaridagi korxona va muassasalar; 
3.2. 2.4. -yer toifasi bo‟yicha: 
- 
tabiatni muhofazasi korxona va muassasalari (qo‟riqxonalar va 
zakazniklar); 
- sog‟lomlashtirish tashkilotlari va muassasalari; 
- rekreatsion ahamiyatidagi muassasalar; 
- tarixiy-madaniy yodgorliklar; 
3.2. 2.4. -yer toifasi bo‟yicha: 
- tabiat muhofazasi korxona va muassasalari (qo‟riqxonalar va zakazniklar); 
- sog‟lomlashtirish tashkilotlar va muassasalar; 
- rekreatsion ahamiyatidagi muassasalar; 
- tarixiy, madaniy yodgorliklar. 
3.4. 2.5.- yer toifasi bo‟yicha. 
3.5. 2.6.-yer toifasi bo‟yicha. 
3.6. 2.7.-yer toifasi bo‟yicha. 
Respublika hududida rasmiy ravishda belgilangan iqtisodiy geografik 
hududlar bo‟yicha mintaqaviy monitoring va ekologik landshaft, alohida hududiy 
xususiyatga ega bo‟lgan yer egaligi, yerdan foydalanuvchi darajasigacha hamda 
ma‟lum yer maydoni bo‟lagi uchun ham alohida (lokal) yer monitoringini o‟tkazish 
maqsadga muvofiq hisoblanadi. 
Yer monitoringi Orol dengizi mintaqasi, Amudaryo, Sirdaryo havzalari, yirik 
tog‟lar mintaqalarigacha kiruvchi xalqaro ahamiyatga molik dastur - loyihalarni 
ishlab chiqish jarayoni tarkibida ham O‟zbekiston Respublikasi giper yer 

---

108 
monitoringi o‟tkazishda ishtirok etishi mumkin. 
Yerlarni holatini aniqlash ishlari muddat va o‟tkazish vaqtiga qarab 3 guruxda 
olib borish tavsiya etiladi; 
Yer monitoringini boshlashgacha bo‟lgan davrdagi dastlabki birlamchi asos 
ma‟lumotlar; 
Muddatli (bir yil va undan ortiq muddatda o‟tkaziladigan) kuzatishlar; 
Joriy (navbatchi) yoki mavsumiy (oylik, mavsumiy yoki bir yilgacha bo‟lgan) 
kuzatishlar. 
Birlamchi ma‟lumotlar bevosita yer turlari, yer maydonlari, dalalardagi 
kuzatishlar natijasida olinib, tumanlar, shaharlar, viloyatlar, 
mintaqalar, 
Qoraqalpog‟iston 
Respublikasi 
va 
O‟zbekiston 
Respublikasi 
bo‟yicha 
umumlashtiriladi. Umumlashgan ma‟lumotlar belgilangan muddatda yiliga bir marta 
Respublika Vazirlar Maxkamasiga aniq taklif, tadbir va xulosalar bilan 
«Uzgeokadastr» tomonidan tayerlanib topshirish maqsadga muvofiq bo‟ladi. 
Birlamchi, muddatli va joriy yer monitoring ishlari tuman va shahar 
hokimiyatlari qoshidagi yer tuzish va yer kadastri ishchi guruxlar xodimlari 
tomonidan bajariladi.