Cədvəl 1
Allüvial-hidromorf torpaqların çəmən-ot bitkilərində azotun və kül elementlərinin miqdarı
(mütləq quru maddə, %-lə)
Bitkilərin n adı
N
Si
Al
Fe
Mn
Ca
Mg
K
S
P
Na
∑p/N
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Qanıx-Əyriçay vadisi
Yerüstü kütlə
Yuyulmuş çəmən-bataqlı torpaqlar
Cil (Curex supino)
2,35
0,65
0,11
0,04
0,013
0,48
0,27
0,34
0,13
0,20
0,11
2,34
Cığ (Yüngül asutus)
1,94
0,51
0,09
0,07
0,016
0,33
0,23
0,29
0,11
0,14
0,13
1,92
Liğavəz (Bolbos maritmus)
0,97
0,69
0,05
0,03
0,011
0,36
0,19
0,37
0,09
0,17
0,09
2,04
Orta miqdarı
1,75
0,65
0,08
0,06
0,014
0,42
0,23
0,33
0,11
0,12
0,12
2,10
Kök kütləsi 0-20sm
20-50sm
0,87
1,02
1,04
0,93
0,48
0,37
0,26
0,34
0,071
0,063
0,92
0,77
0,31
0,38
0,20
0,15
0,24
0,18
0,14
0,11
0,11
0,11
3,76
3,67
Yerüstü kütlə
Yuyulmuş allüvial-çəmən torpaqlar
Çəmən yoncası (Trifolium)
1,50
0,82
0,13
0,04
0,006
1,38
0,40
1,01
0,16
0,18
0,16
4,34
Kalış (Sorghum vilqare)
2,03
1,21
0,08
0,06
0,012
1,36
0,46
1,16
0,12
0,24
0,14
4,98
Çoban toxmağı (Dactulis glomerata)
1,24
0,68
0,11
0,05
0,007
1,23
0,60
0,54
0,22
0,21
0,22
3,74
Quramit ( Lolium rigidium)
0,95
1,17
0,05
0,09
0,016
1,07
0,37
0,83
0,20
0,16
0,14
4,19
Orta miqdarı
1,43
1,17
0,09
0,08
0,010
1,28
0,46
0,89
0,18
0,20
0,15
4,54
Kök kütləsi 0-20sm
20-50sm
1,16
0,81
1,75
1,98
0,42
0,64
0,38
0,46
0,022
0,044
1,21
0,95
0,27
0,39
0,75
0,68
0,20
0,23
0,18
0,21
0,07
0,11
5,33
5,69
Yerüstü kütlə
Çəmən-qəhvəyi torpaqlar
Ayrıq (Agropuron sp)
1,13
1,04
0,07
0,03
0,006
0,85
0,65
0,98
0,16
0,17
0,06
3,87
Boymadərən (Achillea millefolium)
1,30
1,15
0,08
0,04
0,007
1,20
0,54
0,84
0,21
0,11
0,13
4,19
Tonqalotu (Bromus carvensis)
1,27
0,97
0,06
0,03
0,012
1,27
0,78
1,12
0,17
0,16
0,16
4,73
Orta miqdarı
1,22
1,05
0,15
0,11
0,008
1,10
0,66
0,98
0,18
0,15
0,12
4,41
Kök kütləsi 0 - 20 sm
20 - 50 sm
0,73
0,62
1,96
2,24
0,36
0,51
0,23
0,49
0,051
0,038
0,73
0,81
0,54
0,43
0,60
0,45
0,14
0,20
0,24
0,26
0,14
0,20
5,12
5,45
528
Cədvəl 1-in ardı
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
Kür çayı subasarı
Yerüstü kütlə
Karbonatlı çəmən-bataqlı torpaqlar
Cil (Curex supino)
1,88
1,40
0,07
0,04
0,015
1,41
0,88
1,01
0,25
0,14
0,28
5,75
Çayır (Cunadon dostulon)
1,51
1,23
0,11
0,03
0,017
1,43
0,63
1,14
0,21
0,18
0,15
5,24
Lığavəz (Bolbos maritmus)
1,38
2,16
0,11
0,05
0,009
1,18
0,72
0,92
0,44
0,13
0,21
6,04
Orta miqdarı
1,59
1,58
0,10
0,04
0,014
1,34
0,74
1,03
0,29
0,15
0,22
5,34
Kök kütləsi 0 - 20 sm
20 - 50 sm
1,07
0,88
1,36
1,17
0,21
0,17
0,16
0,21
0,052
0,038
0,98
1,14
0,24
0,46
0,54
0,27
0,17
0,13
0,11
0,09
0,16
0,12
4,29
4,04
Yerüstü kütlə
Karbonatlı allüvial-çəmən torpaqlar
Qara yonca (Medicaqo)
3,29
1,67
0,05
0,02
0,018
1,25
0,56
2,59
0,43
0,09
0,38
7,04
Vələmir (Avena tatun)
2,41
1,09
0,07
0,03
0,005
1,86
0,44
1,92
0,20
0,11
0,18
5,91
Biyan (Glycyzzhiza qlabra)
2,85
1,25
0,06
0,01
0,006
1,72
1,03
1,44
0,28
0,05
0,24
6,42
Çəmən dişəsil (Poa pratense)
1,62
1,67
0,06
0,02
0,004
0,94
0,45
0,76
0,21
0,08
0,30
4,64
Orta miqdarı
2,54
1,42
0,06
0,02
0,006
1,58
0,54
1,32
0,20
0,09
0,28
6,02
Kök kütləsi 0 - 20 sm
20 - 50 sm
1,53
0,98
1,94
1,73
0,13
0,12
0,12
0,13
0,028
0,032
1,24
1,08
0,68
0,79
0,68
0,72
0,23
0,18
0,17
0,19
0,22
0,25
5,75
5,28
Cədvəl 2
Allüvial-çəmən-meşə torpaqların ağac bitkilərinin meşə döşənəyində
azotun və kül elementlərinin miqdarı (mütləq quru maddə, %-lə)
Bitkilərinn adı
N
Si
Al
Fe
Mn
Ca
Mg
K
S
P
Na
∑p/N
Palıd (Querqus caucasica)
0,82
0,91
0,06
0,04
0,012
0,85
0,22
0,27
0,23
0,16
0,26
2,91
Vələs (Carpinus caucasica)
1,00
0,94
0,05
0,05
0,015
0,98
0,34
0,54
0,20
0,07
0,14
3,24
Qovaq (Popiletum riblosium)
1,05
1,67
0,12
0,08
0,014
1,73
0,40
0,21
0,83
0,05
0,42
5,42
Qarağac (Ulmus suberosa)
0,94
1,77
0,09
0,07
0,016
0,74
0,24
0,21`
0,22
0,04
0,27
4,07
Rodendron (Rhodendron)
1,19
1,23
0,05
0,02
0,026
0,72
0,24
1,58
0,23
0,03
0,70
4,83
529
Cədvəl 3
Azərbaycanın çay subasarları allüvial-hidromorf torpaqların çəmən-ot bitkiləri və meşə döşənəyində
toplanan azotun və kül elementlərinin miqdarı
(
kütlə kq/ha)
Bitkilərin fitosenozları
s/ha
N
Si
Al
Fe
Mn
Ca
Mg
K
S
P
Na
Qanıx-Əyriçay vadisi
Çəmən-bataqlıq
bitkiləri
Yuyulmuş çəmən-bataqlı torpaqlar
52,7
286,7
92,2
247,1
34,3
291,6
4,2
121,3
2,1
75,1
0,69
20,5
22,1
265,6
12,1
98,2
17,4
59,2
5,8
60,6
6,3
42,2
6,4
10,2
Cəmi
339,3
325,9
125,5
77,2
21,19
287,7
110,3
76,6
66,5
48,5
16,6
Çəmən-ot bitkiləri
Yuyulmuş allüvial-çəmən torpaqlar
35,5
141,9
50,8
164,6
41,5
218,3
3,2
59,6
2,8
53,9
0,35
3,12
45,4
171,7
16,3
38,3
31,6
106,4
6,4
28,4
7,1
25,6
5,5
14,2
Cəmi
215,4
259,8
62,8
56,7
3,47
217,1
54,6
137,0
34,8
32,7
19,5
Kolluq-ot bitkiləri
Çəmən-qəhvəyi torpaqlar
261,7
122,3
32,6
89,3
28,0
239,7
2,1
44,3
1,3
28,1
0,21
6,2
29,4
92,9
17,6
66,0
26,2
73,4
4,8
17,1
4,0
13,2
3,2
17,1
Cəmi
121,9
267,7
46,4
29,4
6,41
122,3
83,6
99,6
21,9
17,2
20,3
Kür çayı subasarı
Çəmən-bataqlıq
bitkiləri
Karbonatlı çəmən-bataqlı torpaqlar
45,3
245,7
72,0
262,9
71,6
334,2
3,2
50,3
1,8
39,3
0,63
12,8
60,7
240,8
33,5
147,4
46,7
186,5
13,2
41,8
6,8
30,5
10,0
39,3
Cəmi
334,9
405,8
53,5
42,1
13,43
300,5
180,9
212,2
54,2
37,3
49,3
Çəmən-ot bitkiləri
Karbonatlı allüvial-çəmən torpaqlar
23,3
120,4
37,8
184,0
33,1
233,6
1,4
27,8
0,5
19,3
0,14
0,34
36,8
179,6
12,6
93,8
30,8
91,3
4,7
30,8
2,1
20,5
6,5
29,5
Cəmi
221,8
266,7
29,2
19,8
0,48
216,4
116,4
122,1
35,5
22,6
36,0
Meşə döşənəyi
Allüvial-çəmən-meşə torpaqlar
Palıd
22,4
18,4
20,4
1,3
1,0
0,26
19,1
4,5
6,1
5,2
1,3
5,8
Vələs
15,7
15,7
14,8
0,8
0,8
0,24
15,4
5,3
8,5
3,1
1,1
2,2
Qovaq
20,1
21,1
33,6
2,4
1,6
0,28
34,8
8,0
4,2
16,7
1,0
8,4
Qarağac
11,2
10,5
19,8
1,0
0,8
0,18
8,3
2,7
2,4
2,5
0,5
3,0
Məlumdur ki, çəmən-ot bitkiləri ilə müqayisədə ağac bitkilərinin meşə
döşənəyində azotun və kül elementlərinin miqdarı nisbətən azalır [2; 7; 9].
Analiz nəticələri göstərir ki, allüvial-çəmən-meşə torpaqlarının palıd və vələs
ağaclarının meşə döşənəyində kül elementlərinin miqdarı 2,9-3,2 % təşkil etdiyi
halda, qarağac və qovaq ağaclarının meşə döşənəyində onun miqdarı 4,1-5,0 %-ə
qədər artır (cədvəl 2).
Bitkilərin fitokütləsi ilə azotun və kül elementlərinin faiz miqdarının
hesablanması əsasında bitkilərin yerüstü və kök hissəsindən 1 ha torpağa daxil olan
qida elementlərinin miqdarı hesablanmışdır (cədvəl 3).
Təqdim olunan materialdan göründüyü kimi, torpağa daxil olan azotun və kül
elementlərinin maksimum miqdarı əsasən bitkilərin kök hissəsində toplanmışdır. Belə
ki, çəmən-bataqlıq bitkilərinin yerüstü kütləsində azotun miqdarı 72,0-92,2 kq/ha,
kök hissəsində isə 247,1-262,9 kq/ha təşkil edir. Çəmən-ot bitkisində fitokütlənin
azalması ilə əlaqədar olaraq, torpağa daxil olan azotun miqdarı yerüstü hissədə 33,1-
50,8 kq/ha, kök kütləsində isə 164,6-184,0 kq/ha arasında dəyişir. Kür çayı subasarı
torpaqlarına nisbətən Qanıx-Əyriçay vadisinin torpaqlarında azotun xeyli çox
toplanması nəzərə çarpır.
Bitkilərin kök hissəsindən torpağa daxil olan kül elementlərindən Si (291,6-
334,2 kq/ha) miqdarı daha çoxdur. Sonrakı yerləri Ca (179,6-265,8 kq/ha), K (83,5-
118,4 kq/ha) və Mg (73,6-98,2 kq/ha) tutur. Çəmən-bataqlıq bitkilərin yerüstü
kütlıəsi ilə müqayisədə kök hissəsində Al (80,1-103 kq/ha) və Fe (53,9-78,6 kq/ha)
elementlərinin də xeyli toplanması müşahidə olunur. Çəmən-ot bitki-lərinin istər
yerüstü və istərsədə kök hissəsinin kül tərkibində Al, Fe, Mn element-ləri nisbətən az
toplanır. Qanıx-Əyriçay vadisində yayılmış bitkilərin kök hissəsində P (25,6-48,5
kq/ha) və Kür çayının subasarında isə Na (29,5-39,3 kq/ha) və S-un (30,5-41,8 kq/ha)
miqdarı nisbətən artır.
Ədəbiyyat mənbələrinin araşdırılması və tədqiqat nəticələrinin müqayisəli təhlili
göstərir ki, çəmən-ot bitkilərinin yerüstü kütləsinə nisbətən ağac bitkilərinin meşə
döşənəyi ilə torpağa daxil olan azotun və kül elementlərinin miqdarı 1,5-2,0 dəfə
azalır. Palıd və vələs ağaclarının meşə döşənəyində azotun miqdarı 15,7-18,4 kq/ha,
Si 14,8-20,4 kq/ha və Ca 15,4-19,1 kq/ha təşkil edir. Qovaq ağacının meşə
döşənəyində onların miqdarı xeyli artır.
Dostları ilə paylaş: |