Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

Panarmenizm 
Milliyyətçilik,  bir  millətin  muxtar  olma  ,  birlikdə  yaĢama,  var  olmasını  sübut 
etməsi üçün o millətin ideoloji bir hərəkətidir. ġəxsiyyət azadlığı qazanmasına və 
bunları  davam  etdirməsinə  istiqamətli  bu  anlayıĢların  hər  biri  XVII  və  XVIII 

 
56 
 
əsrlərdə  Avropada  ortaya  çıxan  yeni,  fəlsəfi,  tarixi  və  antropolojik  qavramlı 
ifadələrdən  törəmiĢdir.  Məsələn,  "Ģəxsiyyət"  anlayıĢı  müstəqim  bir  Ģəkildə 
"eynilik"  (identification)  olaraq  baĢa  düĢülməsi  anlamına  gəlir.   Bu  zaman  eyni 
qrupa  aid  olanlar,  qrup  mənsubları  bənzər  Ģəkillərdə  geyinər,  yeriyərlər,  eyni  dili 
danıĢarlar,  eyni  ənənələri  qoruyarlar;  bütün  bu  baxımlardan  özlərinə  mənsub 
olmayan  fərdlərdən  fərqlilik  göstərərlər.  Bu  bənzərlik  –  həm  də  bənzəməzlik 
görüntüsü, milli "Ģəxsiyyətin"  kəcb etdiyi mənalarından biridir. Burada insanların 
bir  boydan,   bir  etnik   kökdən  gəlib  gəlməməsi  əhəmiyyətli  deyil.  Məsələn,  bir 
zamanlar  Monqolustanda  etnik  baxımdan  monqol  olub-  olmama  əhəmiyyətli 
deyildi,  əhəmiyyətli  olan  monqol  qanununu  qəbul  etmək  idi  və  mongollar  kimi 
yaĢamaqdı.  Osmanlı  dövləti  də  ərazisində  yaĢayan  xalqlara  fərqlilik  nümayiĢ 
etdirməmiĢdi  ki,  uzun  müddət  ayaqda  qala  bildi.  Bu  dövlətin  içində  yaıayanlar 
özlərin i heç zaman qərib hiss etməmiĢlər.  Bu bir çox ölkələr üçün də uzun zaman 
yaĢama və fəaliyyət  göstərmənin özünəxas prinsipi olmuĢdur. Ermənilər üçün bu 
prinsip  keçərli  sayıla  bilməz,  çünki  onların  heç  zaman  dövləti  olmamıĢ  və 
içərilərində  etnik  baxımdan  onlara  yaxın  olan  millətlər  olmamıĢdır.  Bu  mənada 
erməni 
milliyətçiliyinin  
çatıĢmayan  cəhətləri  özünü  qabarıq  göstərir. 
Millətə  
"modernist" 
yöndən 
baxılsa   milli  Ģəxsiyyəti  yaradan  da 
elə   milliyətçiliktir.  Bunda  zərərli  bir  Ģey  yoxdur  əslində.   Erməni  milliyətçiliyi 
əvvəla, heç zaman  modernist olmamıĢdır, ikincisi isə  özü bir Ģey ifadə etməsə də 
onun millliyətçiliyi isə baĢqa xalqlara ―yuxarıdan aĢağı‖ baxmaq kimi eqoist yönü 
ilə  seçilmiĢdir.  Bu  eqoist  yanaĢma  imkan  verməzdi  ki,  erməni  milliyyətçiliyi 
sağlam  düĢüncənin  üzərində  köklənsin.  Milliyyətçilik  haqqında  bir  çox  fikirlər 
mövcuddur.  Bunlardan  ən  maraqlısı  Ernest  Gellnerə  aiddir,  o  deyir  ki,  , 
"milliyyətçilik  millətlərin  öz  mənlikləri  mənasında  oyanmıĢ  olmaları  deyil; 
milliyyətçilik boĢ yerdə  millətlər icad edər". Erməni dediyimiz toplumun qədimdə 
olan  Armeniyaya  heç  bir  dəxli  olmasa  da  bu  gün  dünyanı  inandıra  bilmiĢdir  ki, 
onlar  bunların  sələfləridir. Əslində  milliyyətçilik  eyni  dili  danıĢan,  eyni  bioloji 
xüsusiyyətlərə  və  eyni  mədəniyyətə  sahib,  ortaq  bir  mənĢədən  gələn,  cəmiyyəti 
təĢkil  edən  fərdlərin  Ģüuruyla,  üzvü  olduğu  cəmiyyəti  müqəddəs  fikirlərlə  digər 

 
57 
 
cəmiyyətlərə görə daha çox sevən, aid olduğu cəmiyyəti qoruma və təbliğ etməyə 
çalıĢan,  aid  olduğu  cəmiyyəti  hər  istiqamətdə  daha  yaxĢı  bir  yerlərə  çatdırmağa 
çalıĢan  fərdlərin  düĢüncə  formasıdır.  Ermənilərin  nə  dili,  nə  mədəni  varlıq 
bənzərliyi  ,  nə   adət-  ənə  ələri  bu  dövlətlə  eyniyyət  təĢkil  etmir.   Amma 
panarmenizmin  illər  boyu  təbliğatı   budur  öz  iĢini  görmüĢdür.  ―Hay‖  ―erməni‖yə 
cevrilmiĢ  və  haqqı  olmayan  tarixi  gerçəklərə  iddia  etməyə  baĢlamıĢdır.  Beləcə 
yalançı  panermənist  tarix  də  ortaya  çıxmıĢdır.  Bu  ondan  olmuĢdur  ki,  qədim 
Armeniyaya iddiaçı ortada yoxdur. Yoxdur deyə ona sahiblənməkmi lazımdır. Bu 
gün  çox  qədim  dövlətlərinin  ―sahibi‖  yoxdur.   Bunu  erməni  panarmenistlər  çox 
yaxĢı  bildiklərindən  bu  dövlətin  də,  digər  qonĢuların  da   tarixi  varlığına  sahib 
çıxmıĢlar.  Albaniyanın  da  sahibi  yoxdur.  Qafqaz  Albaniyasınadan  söhbət  gedir. 
Baxın, bu xalqa aid olan hər Ģey- maddi- mədəniyyət abidələri, kilsələr, məbədlər, 
kitabələr,  yazılı  və  Ģifahi  bütün  ədəbiyyat  ermənilərinki  kimi  qələmə  verilir.  Bu 
gün,  məsələn,   bir  avropalıya  sən  sübut  edə  bilməzsən  ki,   Dağlıq  Qarabağdakı 
Qanzasar Monastırı ermənilərə aid  deyil, alban abidəsidir. 
 Panarmenizmdə  də  bütün  milliyətçilik  qavramalarında  olduğu  kimi  ictimai 
mənsubluk  bilinci gəlir.  Belə halda mənsub olduğu cəmiyyəti Ģüurlu olaraq sevmə 
və  cəmiyyətin  inkiĢafı  üçün  səy  göstərmə  özünü  qabarıq  göstərir.  BaĢqa 
cəmiyyətlərə  qarĢı  hər  hansı  bir  düĢməncə  rəftar  qəbuledilməz  sayılır. 
Ermənilərdə   bunlar  baĢqa  anlamda  təzahür  etdiyindən  biz  onların  bəzi 
cəhətlərini   açmağa  çalıĢacağıq.  Erməni  milliyətçiliyinin  antibəĢəri  xarakterini 
açmaq  üçün  biz  öncə   milliyətçilik  anlayıĢının  erməni  toplumunda  necə 
qavranıldığına  diqqət  etməliyik.   Ermənicə  millət  –ազգ (azq) sanki yalnız onlara 
aid  olan  bir  qavramdır,  digər  xalqlar ազգ(millət) ola  bilməzlər.  Ermənilərin  bu 
anlayıĢı  fərqli  anlamaları  onların  millətçilik  xəstəliyinə  tutulmaları  ilə 
bağlıdır.   Millətçiliyə  ideologiya  kimi  də,  siyasi  doktrina  kimi  də,  yaĢamaq, 
varolmaq  üçün  mübarizə  üsulu  kimi  də  baxmaq  mümkündür.  Qərbdə  millətçilik 
öncə siyasi məqsədə çatmaq vasitəsi olub fərdi azadlıq əldə etmək düĢüncəsi ilə sıx 
bağlı  bir  konsepsiya  kimi  götürülmüĢdür.  Müasir  millətçiliyin  Avropada  əsasını 

 
58 
 
fransızlar qoymuĢlar. Bu sadəcə olaraq bir siyasi və ideoloji layihə olaraq ortaya 
çıxmıĢdır.  Millətçiliyin  klassik  növü  Ġngiltərədə  bərqərar  olmuĢdur.  Buna  isə 
siyasətdən  və  ideologiyadan  kənarda  baxılmamıĢdır.  Bu  modellər,  yəni “Qərb 
modeli” qorunub  saxlanmıĢdırmı?  XVIII  əsrdən  üzü  bu  yana  ona  yön  verən  isə 
Almanlar  olmuĢdur.  Fransada  yaranan  millətçilik  sosial  və  siyasi  proekt  idi,  bu 
digər ölkə və xalqlarda da özünü məhz bu formada səciyyələndirirdi. Fransız milli 
ideologiyası  alman  mifləri  ilə  əvəzlənərkən  özündə  süni  çalarları  əks  etdirməyə 
baĢladı.       Millətçiliyin  ―ġərq  modeli‖  isə  daha  fərqli  formada  özünü  göstərirdi. 
Biz  bu  mənada  ―millətçilik  layihələrinə‖  erməni  millətçiliyi  nümunələrində  təhlil 
etməyə  çalıĢsaq  həmin  fərqi  aĢkar  görərik.  Adam  Smit  tərəfindən  əsaslandırılan 
modeli çox asanlıqla Erməni nasionalizminə aid etmək olar. Burada ümumi əcdad-
Hayka bağlılıq var,burada Erməni ―qızıl əsrinə‖ həsrət özünü göstərir ( guya ki, 1,5 
min  illik  enmədən  sonra  yüksəliĢ  gələcək),  Vətənin  itirilməsinə  yanğı  ilə  acıma 
var.  Bu  ―millətçi  mif‖  XIX  əsrin  sonlarında  ,XX  əsrin  əvvəllərində  bir  qrup 
ziyalının  ortaya  çıxmasını  ĢərtləndirmiĢdi.  Onların  arasında  yazıçılar,  publisistər, 
din  adamları  və  s.  vardı.  Raffi,  Leo,  Mıkrtiç,Xrimyan...  Bu  ideologiyanı  yayan 
mətbuat  orqanlarına  da  malik  idilər.  ―MĢak‖  qəzeti,  ―Hnçak‖,  ―DroĢaq‖  jurnalı. 
Onların içərisinə Erməni kökənli Rusiya vətəndaĢları daxil olmuĢ və Rus xalqçıları 
kimi  onlar  da  xalqın  içərilərinə  kəndlərə  üz  tuturdular.  Erməni  millətçiliyini 
yaymaq  çətin  deyildi,bunun  üçün  daha  öncələrdə  mxitaristlərin  təsiri  ilə 
silahlanmıĢ  qüvvələr  ayaqda  idilər.  Tarixi  ―Qəhrəmanlıq  mifləri‖də  köməyə 
gəldi.            Erməni  tarixini  ĢiĢirdilmiĢ  formada  təqdim  edən  Leo,  xalqın 
yadellilərə-xüsusən  də  müsəlmanlara  (türklərə!)  mübarizəsindən  bəhs  edən 
romanlar  müəllifi  Raffi...  Hamısının  da  içərisində  mərkəzi  rolda  Erməni 
separatizmi.  BaĢqalarının  torpaqlarına  iddialar...     Erməni  milliyyətçiliyinin 
kökünü Vardavar deyilən Erməni bayramında axtarmağın daha məntiqli olduğunu 
iddia  edənlər  də  var.  Bu  tip  ideoloqlar  keçmiĢ  Ermənistana  dönməklə  milli 
öyünüdərki  möhkənləndirmək  istəyirlər.  Amma  bunun  mümkün  olacağı  çətin 
ehtimaldır.  Qədim  və  ya  keçmiĢ  adlandırılan  Ermənistan  xəyali  bir  məfhumdur, 
heç bir elmi əsasa söykənməyən iddiadan baĢqa bir Ģey deyildir, onu hər hansı bir 

 
59 
 
ideoloji  düĢüncə  sisteminə  daxil  etmək  isə  suni  baxıĢ  olacaqdır.  301-ci  ildə 
Xristianlığı  qəbul  etdikləri  iddia  olunan  Ermənilər  buna  qədərki  bütün  məbədləri 
yıxıb  dağıtmıĢlar,onun  yerinə  isə  heç  bir  Ģey  yarada  bilməmiĢlər.  Özlərini 
qonĢularından,  əsasən  də  müsəlmanlardan  fərqləndirmək  üçün,yaĢadıqları 
məkanlar bu dinə sitayiĢ edən insanlardan uzaq tutmaq üçün nə milli, nə də dini bir 
ideologiya yarada bilməmiĢlər. BaĢqa sözlə xristianlıq bir millət olaraq Ermənilərə 
fərqli  görünüm  verməmiĢdir.  Milli  ideolojiləri  də  Xristian  dini  ilə  sıx  bağlı 
olmuĢdur.  Indi  Ġrəvan  yaxınlığında təxminən  onun 32-ci  kilometrliyində  yerləĢən 
Qarni məbədinə toplaĢarkən bir neçə min Erməni Vardavar bayramını kutlayarkən 
demək  istəyirlər  ki,  əsil  Ermənilər  onlardır  və  dinləri  də  Xristianlıq  deyil, bax bu 
dindir.  Çox  qəribədir  ki,  bu  bayramı  Xristian  Təqvimlərinə  də  daxil  etmiĢlər. 
Burada  qəribə  bir  məntiqsizlik  yaranır.  Amma  bu  təriqət  sahibləri  özləri  üçün 
müqəddəs  kitab  da  yaratmıĢlar.  ―  Biz  Ermənilər  bilmirik  ki  əsil  dinimiz  nədir? 
Kilsədə  Ģam  yandırmaq  və  sinəsindən  xaç  asmaq  xristian  olmaq  demək  deyil. 
Ermənilərin  hamısı  bu  dində  səmimi  deyillər.   Vardavar  bayramında  aktiv  iĢtirak 
edənlərdən  biri-  ―Erməni  –Ari  ordeni‖  adlı  ultramilliyyətçi  təĢkilatın  rəhbəri 
Armen Avetisyan Erməniləri Xristianlıqdan imtina etməyə səslədiyinə görə 2005-
ci  ildə  3  il  həbsə  atılmıĢdır.  O  həm  də  xalqı  yəhudiləri  məhv  etməyə  səsləmiĢdi. 
Avetisyan  və  onun  silahdaĢları  əyinlərinə  Erməni  irqçi  ideoloq  Garesin  Njdeni 
rəsmi  çəkilmiĢ  qara  köynəklə  gəzirlər.  Xatırladaq  ki,  Garegin  Njde  1886-1955 
illərdə yaĢamıĢ Erməni Ģovinist ideoloqu olmuĢdur. O əldə silah Türklərə və hətta 
bolĢeviklərə  qarĢı  vuruĢmuĢ  və  Erməni  milliyyətçiliyinin  əsaslarından  bəhs  edən 
əsərlərin  müəllifi  olmuĢdur.  Bu  Ģəxsin  ideyaları  əsasında  Erməni  Ġnqilabçı 
Federasiyası-DaĢnaksütyun və o cümlədən Ermənistan Respublikaçılar Partiyası da 
daxil  olmaqla  bir  çox  siyasi  təĢkilatların  platforması  müəyyənləĢdirilmiĢdir. 
―Erməni  Arilər  Ordeni‖  adlı  örgütdən  baĢqa  Erməni  milli  bayramında  – 
Vardavarda  adını  çəkdiyimiz  siyasi  təĢkilatların  rəhbərliyində  olan  Ģəxslər  də 
iĢtirak  etmiĢlər.  Erməni  nasionalizminin  kökünün  xristianlıqdan  daha  öncələrə 
dayatmaq həm də siyasi məqsəd güdür. Erməni ideolojisində mərkəzi yerdə duran 
məsələlərdən biri ermənilərin özləri ilə bağlı gerçəklərin bilinməməsidir. Ermənilər 

 
60 
 
qəsdən özlərinin tarixi keçmiĢini qarıĢdıraraq dünya erməniĢünaslarını da çaĢ- baĢ 
salıblar.Bir coğrafi ad olaraq Arminiya və ya Armaniya adına ən erkən Köhnə Fars 
(Fars)  imperatoru  I.  Daranın  e.ə.510-ci  il  tarixli  Bisutun  Abidəsində  rast 
gəlinir.  E.ə 399-ci ildə bölgəni gəzərək  buraları ətraflı təsvir edən yunan tarixçisi 
Ksenofonun  əsərində  ölkə  adı  Armenia olaraq keçir. Strabon  ―Coğrafya‖sında  (b. 
e.  1-ci   əsr)  və  Roma  Ġmperatorluğunun  inzibati   ərazisi  bölgüsündə  Armenia 
sərhədləri  belə  təyin  olunur:  Qərbdə  Fırat  çayı,  cənubda  Cənub-ġərqi  Toros  sıra 
dağları, cənub-Ģərqdə Hakkari dağları və Urmiyə gölü,  Ģimal- Ģərqdə Göyçə gölü 
və  Qarabağ,  ġimalda  Çıldır  gölü  və  ġərqdə  Qara  dəniz  dağları.  Orta  əsrlər  Ərəb 
qaynaqlarında eyni bölgənin adı Armaniyya və ya Ermeniyye (Ar: ةي ن مرأ) olaraq 
keçir.   Eski  Türkçə  mətnlərdə  Ermeniyye  adına  15-ci   əsrə  qədər  rast  gəlinir. 
Əsrlərcə   yalnız  tarixi  bir  ad  olaraq  xatırlanan  "Armenia  /  Ermənistan"  adı,  19-
cu   əsrin  milliyyətçi  siyasəti dövründə təkrar  aktual  məna  qazanmıĢdır. Ermənilər 
özlərinə  Hay  və  ölkələrinə  Hayastan  və  ya  Hayk  adını  verirlər.  Xarici  xalqların 
erməni  ölkəsi  üçün  istifadə  etdikləri  bir  termin  olan  Armina  və  ya  Arminiya  ilk 
dəfə  e.ə.  510-ci  il  tarixli   eski  farsca  (persçə)  Bisutun  yazıtında  yazılmıĢdır.  Bu 
isə   dediyimiz  kimi,  indiki  anlamda    Hayastan  ( 
Հայաստան)  demək 
deyildir.Qədim Fars Ġmperiyasının Arminiya əyaləti (satraplığı) Van Gölü hövzəsi 
mərkəz olmaq  üzrə Ağrı  Dağı bölgəsi və  Araz və  Arpaçay  vadiləri ilə  ən  Qərbdə 
Elazığ  və  Erzincan  bölgəsi  də   daxil  olmaqla  Yuxarı  Fərat  hövzəsini  əhatə 
etməkdədir. Eyni bölgə  qədim dövr boyunca qədim  yunan və latın qaynaqlarında 
Armenia, Ġslam dövrünə aid Ərəb qaynaqlarında isə Armaniyya / Ermeniyye olaraq 
adlandırılar. Erkən dövr Azərbaycan mətnlərdə coğrafi bölgə adı olaraq Ermeniyye 
termininə  15-ci  əsrin  əvvəllərinə  qədər  rast  gəlinir.Bölgədə   eramızdan  əvvəl  1-ci 
minillikdə,  daha  doğrusu   həmin    minilliyin  ilk  yarısında  Urartu  Krallığı  hökm 
sürmüĢdür. Urartu sivilizasiyasının e.ə. 7-ci əsrdən etibarən zəifləyib çökməsiylə, 
eyni  bölgədə  bir-birindən  müstəqil  hərəkət  edən  müxtəlif  bəyliklərinin  və  Urartu 
dili  ilə  birbaĢa   heç  bir  əlaqəsi  olmayan  erməni  (hay)  topluluğunun  varlığı 
bilinməkdədir   Erməni  ünsürünün  bölgədə  həmiĢə  Urartu  suverenliyi  altında 
mövcud  olan  bir  ünsürmü,  yoxsa  Urartu  nizamının  zəiflədiyi  dövrdə 

 
61 
 
bölgəyə   kənardan  gələn   iĢğalçılarla  birgə  gələn  toplummu  olduğu   tarixçilər 
arasında  həmiĢə  mübahisə  predmeti  olmuĢdur,  erməni  tarixçilər  arasında  da 
bununla  bağlı   fikir  birliyi  yoxdur.  Urartu,  Hind-Avropalı  olmayan  (N.Ġ.Marrın 
deyimiylə,  "yafetik")  bir  mədəniyyətdir;  bu  qarĢılıq  erməni  mədəniyyətinə  ciddi 
təsiri  olmuĢdur   və   onun  üçün  zənginlik  qaynağı  təĢkill  etmiĢdir.  Bu  anlamda, 
digər   toplumların,  xalqların   istifadə  etdiyi  "Erməni,  Armenian,  Armenien" 
sözünün  də  Farsların  Urartu  bölgəsinə  verdiyi  ad  olan  "Arminia"  ilə  əlaqəsini 
olduğu təkzibedilməz dəlildir. Bunu erməni ideoloqlar qəbul etmirlər ona görə ki, 
bu  ad  altında  mənimsədikləri  mədəniyyətlərin  onlara  aid  olmadığı  üzə  çıxa 
bilər.   Yenə  ermənilərin  özlərini  adlandırdıqları   "hay"  sözünün  də  bəzi  Frig 
qəbilələrinin   bunlara   verdiyi  ad  olan  "Hayk"la  heç  əlaqəsi  yoxdur.  Bir  millərə 
öncə  özü   ad  verər.   Özünü   baĢqasının  verdiyi  adla  adlandırmaz.  Buradan  belə 
çıxır  ki,  erməni  dediyimiz  toplumun  hay  ismi  də  doğru  deyildir.  Ermənistana 
sonralar gəlmiĢ axbar deyilən Ġran və ġərqi ermənistanerməniləri özlərinə ―franq‖ 
deyirdilər.  Bizcə,  bu  frigdir.   Ġndi  adına  erməni  dediyimiz  toplumun  demək,  belə 
nəticəyə gəlmək olar ki, ermənilərin : 
-"Erməni, Armenian, Armenien" adlarına iddiaları cəfəngiyyatdır; 
- Tarixi Armaniyya və ya Ermeniyye  erməni xalqının ölkəsi demək deyildir; 
- Urartulara heç bir dəxli yoxdur; 
 -Haykla da  heç əlaqəsi yoxdur. 
Bəs  müasir  hay-erməni  dili  necə  yaranmıĢdır?  Axı  dilin  yaranması  ilə  xalqın 
yaranması  eyni bir prosesdir. Akademik N.Y.Marr qeyd edir: Erməni xalqı kimi, 
erməni  dili  də  hibrid,  calaq  dildir.  Erməni  alimi,  akademik  M.Abeqyan  da  həmin 
fikri  təkrar  edir.  ―Erməni  dili  hibrid  dildir.  O  biri  yandan  erməni  qəbiləsi  də 
hibriddir,  Urartu  və  baĢqa  qonĢuları  assimlyasiya  etmiĢdir‖.  Müasir  erməni-hay 
dilinin  Ġran  dillərinə  daxil  edilməsinin  düzgün  olamdığını  göstərən  M.Abeqyan 
yazır: ―Hay dilinin təxminən 800-dək kökü iran mənĢəli olması bəhanə olmuĢdur‖. 
Deməli, hay dili Ġran dillərindən deyil və ola da bilməz. Çünki haylar özləri sami 
mənĢəlidirlər,  hayların  mənĢəyi,  hay  xalqının  törəməsi  hay  dilinin  mənĢəyini 
açmaq üçün də mühüm açardır. Hayların Ermənistanın qədim əhalisi urartulularla 

 
62 
 
genetik  əlaqəsi  olmadığı  aydındır.  Hayların  yaranması  haqqında  bir  nəzəriyyəyə 
görə  onlar  ―inĢaatçı  xalq‖  kimi  təqdim  olunurlar.  Doğrudan  da  hayların  mənĢəyi 
sıx  Ģəkildə  tikinti  iĢləri  ilə  bağlıdır.  Urartu  ilə  Assuriyaya  arasında  uzun  sürən 
çəkiĢmələr zamanı çoxlu qul qənimət kimi bir əldən o biri ələ keçirildi və onlardan 
əsasən ağır tikinti iĢlərində istifadə edirdilər. Ermənilərin bu gün daha çox bənna 
olaraq  bilinməsi  də  bundandır,  ənənəvi  peĢə  inĢaatçı  olmuĢdur.  Eramızdan  əvvəl 
VIII əsrdə Urartu Ģahı Assuriya qarĢı on dörd hərbi yürüĢ edir və nəticədə 91 min 
kiĢi,  52500  nəfər  qadın  və  74  min  nəfər  uĢaq  ələ  keçirə  bilir.  Bu  adam-iĢçi  ələ 
keçirtmək  siyasəti  Urartu  cəmiyyətində  Ģah  Argistidən  sonra  da  davam  etmiĢdir. 
Bu qullar həm ev iĢlərində, həm də tikinti iĢlərində istifadə olunurdu. Assuriyadan 
qənimət  kimi  gətirilən  qullar  yalnız  assuriyalılardan  ibarət  olmayıb,  habelə 
müxtəlif  millətlərdən  olan  hərbi  əsirlər  və  müxtəlif  zümrələrdən  ibarət  olan 
adamlar  idilər.  Haylar  da  Assuriyada  ağır  katorqalarda  məcburi  iĢlədilirdilər. 
Assuriyalıların özləri Urartuya qalib gələndə öz qullarını bu əraziyə gətirib və ağır 
tikinti  materiallları  əldə  etmək  üçün  daĢ  karxanalarında  iĢlədirdilər.  Nəticədə 
Assuriya qulları dağlıq ərazilərdə məskunlaĢıb çoxalırdılar. Urartunun öz əhalisini 
isə  assuriyalılar  imperiyanın  baĢqa  yerinə  aparırdılar.  Hayların  dağlarda 
məskunlaĢmasına  həm  Urartu,  həm  də  Assuriya  kömək  edirdi.  Ġ.M.Dyakonov 
yazır:  ―Protoerməni  dilinin  yayılmasına  urartulular,  tutduqları  ərazidən  əhalini 
köçürmək  siyasəti  ilə  çox  kömək  etdilər‖.  Azərbaycanlı  tədqiqatçı  Beytulla 
ġahsoylu ( Haykanlar (erməni) Qafqazda və panermənilik) QARABAĞ DÜNƏN, 
BU GÜN VƏ SABAH‖  8-ci elmi-əməli konfransının MATERĠALLARı- 2010) da 
qeyd  edir  ki,   ermənilət  tarixlərini  saxtalaĢdıraraq  qonĢuların  mədəniyyətini 
mənimsəmək  yolu  tutmuĢlar.  Bunların  hamısı  erməni  milliyyətçiliyinin  nəticələri 
sayılmalıdır. 
  Demək, 
erməni 
nasionalizminin  
total 
nasionalizmə 
dönüĢündə   yenə də ideolji faktorlar önəmli rol oynayır. Bilik və inanclar sistemi 
kimi   Panrmenizm  də  ideoloji  ilə   yüklüdür  və  özünü  təsdiq  etmək  üçün  tarixi 
saxtalaĢdırmaq  yolu  tutmuĢdur.  Bu  ideologiyanın  erməni   millətinin   dövlət 
anlayıĢı  ruhunda  formalaĢmaq   meyli  onu  irqçilyə  yaxınlaĢdırır.  Və  bu  harada 

 
63 
 
yaĢamasından  asılı  olmayaraq   bütün  xalqı,  bütün  hayları   əhatə  edir  və  getdikcə 
total xarakter alır… 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Erməni milliyyətçi cərəyanları 
Ġdeologiya   bəzən  "obyektiv  olmayan  bir  düĢüncə  məhsulu‖  olaraq  tanıdılır.   Bu 
ideologiya  ilə  yüklənmiĢ  adamalar  və  millətlər  bəzən  insanı  səhvlərə  aparar,  bir 
hadisə  və  məsələni  qiymətləndirərkən  yanlıĢ  yola  düĢməyə  də  sövq  edə  bilər, 
fikirlər də yanlıĢ  ifadə edilər. Çünki həmin toplum dediyimiz idealogiyanın əsirinə 
çevrilmiĢdir. Bu mənada ideologiya yanıltıcı xüsusiyyət də  daĢıya bilər.  BaĢından 
bəri  erməni  ideolojiləri  baĢqa  birini  alçaltmaq  xüsusiyyəti  ifadə  etdiyinə  görə 
erməni  toplumunu  yanlıĢ  yola  sürükləmiĢdir.  Bu  səbəbdən  də  xalqın  özü  pis 
vəziyyətdə  qalmıĢ,  düĢdüyü   duruma  görə  isə  kimlərisə  günahlandırmağa 
çalıĢmıĢdır.  Erməni  xalqının  bədbəxtliklərindən  biri  ondan  ibarətdir  ki,  malik 
olduğu idelogiyalar bəĢəri olmamıĢdır.  Öz- özünə vurğunluq, özünü baĢqalarından 
fərqləndirmə, hətta  yalandan özlərini ari irqlərə aid etmə vəb. xüsusiyyətlər onları 
bəĢəri   dəyərlərdən  uzaqlaĢdırması  bir  yana  ,   həm  də  onların  öz  içində  də  adam 
öldürməyə,  terrora  meyl  yaratmıĢdır.  Erməni  ideoloji  cərəyanlarına  diqqət  etsək 
görəcəyik  ki, onların  hamısının  mayasında  baĢqa  xalqlara  yuxarıdan  aĢağı  baxma 

 
64 
 
var.  Bu  isə  durumu  hər  zaman  münaqiĢələrə  götürmüĢdür.  MünaqiĢələr,  savaĢlar 
isə  bu  ideolojiyə  sahib  olan  millətin  xeyrinə  nəticələnə  bilməz.  Çünki  onun 
kökündə  qeyri-  insani  nə  desən  var   Erməni  üçün  bu  ,"doğru  düĢünmə  elmi  " 
olaraq  düĢünülməz. 
Bəzi ideologiyalar onu təyin etmə, ona yanaĢmanın istiqamət və tərzinə görə 
dəyiĢməkdədir.  Amma  erməni  ideologiyası  dəyiĢməmiĢdir.  Bu  ondan  irəli  gəlmir 
ki, təməli möhkəmdir. Ermənilərin milliyyətçi ideologiyası müəyyən bir sinif və ya 
qrupa xas inanclar sistemi olaraq keçmiĢə söykəndiyinə görə dəyiĢmir, Biz onların 
bir neçəsindən bəhs edəcəyik. 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Erməni millətçiliyinin  nəzəri əsasları 
Erməni 
milliyyətçiliyinin 
fikir  atası  Artsruni  hesab  olunur.  1915-ci 
il    hadisələrinin  nədən  baĢ  verməsini  anlamaq  üçün   erməni  milliyyətçi 
nəzəriyyələrin  və  onların  əsas  teorisyenlərinin  kimlər  olduğunu  aydınlaĢdırmağın 

 
65 
 
çox əhəmiyyəti vardır.  Həmin dövrün sənədləri, erməni  millətçiliyinin Qərbin və 
Çar  Rusiyasının,   xüsusilə  19-cu   əsrdə  baĢlayan  erməniləri  üsyanlarının  , 
onların   Türkiyəyə  qarĢı  istifadə  etmək  planlarının  kökündə   məhz  bu  dayanır  . 
Erməni 
milliyyətçiliyi 
- 
bu 
isə 
Ģovinizm 
və 
irqçiliyə 
söykənir.  
Erməni  
ideologlarının 
həmin 
illərdə 
nəĢrlərində 
rast 
gəldiyimiz   nəĢrlərində  erməni  millətçiliyinin  iĢbirlikçi,  fanatik  və  təcavüzkar 
kökləri  dəqiq  bir  Ģəkildə  ortaya  qoyur.  Bu  mənada  erməni  millətçiliyinin  ilk 
nəzəriyyəçilərindən  olan Grigori Yeremeyeviç Artsruninin  fikirləri  mövzumuzun 
aydınlaĢdırılmasında böyük  əhəmiyyət kəsb edir. Tiflisdə  nəĢr etdirdiyi  ―MĢak‖( 
Rəncbər)  adlı  qəzetində  Osmanlı  rəhbərliyindəki  erməniləri   üsyana  səsləyirdi. 
Yazdığı  məqalə  və  kitablarında  Artsruni   Türkləri,  Kürdləri  və  müsəlmanları 
alçaldır, ələ salır . 
Artsruni, 1845-ci ildə Moskvada anadan olub. Babası 1813-cü ildə Vandan Cənubi 
Qafqaza  göçmüĢtü,  atası  isə  rus  ordusunda  generaldı.  MənĢəyinin  qədim   bir 
erməni  Ģahzadəliyindən   gəldiyi  deyilən  ailəsi  zəngin  idi,   böyük  mal  varlıqlarına 
sahib idi. Artsruni uĢaqlığında ailə təhsilini rus və fransız əsaslı aldı, erməni  dilini 
isə  bilmirdi.  Ali   təhsilini  Moskva,  Peterburq  və  sonra  da   Tsürix,  Cenevrə  və 
Heidelberqde tamamlamıĢdı. Erməni milliyyətçilərinin ilk beĢiyində - Venediktdə 
o  erməni  liberalizmini  mənimsəmiĢdi,  Mihitarist  Erməni  monastırında 
öyrəndi.Vatikanın Yaxın ġərqdəki missioner fəaliyyətini yürütmək üçün   Qafqaza 
gəlir.  1872-ci  ildə  Tiflisdə  erməni  millətçiliyinin  ən  əhəmiyyətli  və  təsirli  nəĢri 
olacaq  ―MĢak‖ı  (Rəncbər)  çıxarmağa  baĢladı.  MĢak'ın  əhəmiyyətli  məqsədləri 
arasında Türkiyə və Rusiya ermənilərini bir-birlərinə yaxınlaĢdırmaq və erməniləri 
Avropaya  tanıtmaq  idi.  Artsruni  daha  sonra  TaĢnakizmin   proqramının 
milliyyətçi   təməlini  meydana  gətirəcək  əsas   müddəaları  məĢhur  qəzetin 
səhifələrində  iĢləməyə  baĢladı,   beləcə  DaĢnaksütyunun  da  fikir  atası  oldu. 
DaĢnaklar  da Grigori Artsrunini  öz  ideoloqlarından  biri olaraq gördüklərini hər 
zaman vurğulamıĢlar. ( ―DaĢnaklar və onların rəhbərləri‖ kitabı (ermənicə- 1904, 
Tiflis) 

 
66 
 
Artsruni  elə  də  savadlı  adam  deyildi,   erməni  həqiqətinin  nədən  ibarət  olmasını  , 
onun   konkret  Ģərtlərini  yaxĢı  bilmirdi;  Türkiyə  erməniləri   məsələsində  tutduğu 
məvqe də aydın deyildi , bulanıq bir təsəvvürə sahib idi, yazılarında çox kobud bir 
dil  iĢlədirdi,  lakin  bu  "xüsusiyyətlərinə"  baxmayaraq  Artsruni  1880-90-cı  illərin 
erməni "mədəni" cəmiyyətinin "rəhbəri", "qəhrəmanı" və " yönləndiricisi" olmağı 
bacardı.  19  dekabr  1892-ci  ildə  Tiflisdə  ölən  Artsruni'nin  dəfn  mərasimi,  Tbilisi 
Ģəhərinin  bütün  ermənilərin  və  erməni  xalq   kütlələrinin  geniĢ  iĢtirakı  milli  bir 
matəm gününə çevrildi. 
 Ona  bu  sevgi  hardan  qaynaqlanmıĢdı,  Artsrunini   geniĢ  kütlələri  arxasınca 
sürükləyəcək  və  erməni  millətçiliyinin  təməllərini  atan  fikirləri  nə  idi,  erməniləri 
―xilasetmə‖ nələrdən ibarət idi? 
Artsruni  1876-ci  ildə  Tiflisdə  "ġərq  Problemi"  baĢlığı  ilə  çıxan  bir  broĢurasında 
ona  qədər  olan  və  həmin  dövrə  xas  olan   erməni  millətçi  ziyalılarının  fanatik  və 
irqçi  istiqamətini  bir  daha  dəqiq  bir  Ģəkildə  ortaya  qoyur.  Mxitaristlərin 
Venesiyada baĢlatdıqları təlimi davam etdirərək kitabalar və qəzetlər nəĢr etdirərək 
erməniləri bu ideyalarla yükləmək əsas məqsəd hesab edərək bu iĢin də memarına 
çevrilir.   Qərb  ölkələri   Osmanlı  dövlətini  parçalamaq  üçün  ortaya  bir  ―ġərq 
məsələsi deyilən qondarma problem atmıĢdılar. Artsruni, ġərq probleminin mədəni 
və  mədəni  irqlərin  barbar  irqlərə  qarĢı  mübarizəsi,  arı  və  semit  boyların  turan 
nəsillərinə  qarĢı  döyüĢü  kimi  qələmə  verərək   ermənilərlə  türklərin,  kürdlərin 
bölgədə  problemi olduğunu ifadə etməkdədir.  Bu xətti davam etdirməklə erməni 
millətinin  azad  olunması  məsələsini  gündəmə  gətirməyi  hədəfləmiĢdir.  O  ġərq 
Problemi  dedikdə  burada  yaĢayan   slavyanlarin,  ermənilərin,  yunanların, 
aysorlular, gürcülərin  və  yəhudilərin  haqq  və  hüquqlarının  müdafiəçisi  kimi  çıxıĢ 
edərək  onları  da  öz  ideolojisinə  ortaq  etmək  istəyir.Onları  əzənlərə  Monqol 
hökmranlığına (Türk anlamında) qarĢı mübarizəsinin qaçılmaz olduğunu meydana 
atır. Bu Avropaya bir anlamda mesaj olaraq verilir və ermənilərin yerli imperiyaya 
qarĢı olayan bir qarĢıdurmasınadan bəhs edərək onları buna inandırmağa çalıĢır ki, 
ermənilər  bu  imperiyasnın  parçalanmasına  gücləri  çatacak  səviyyədə  bir 
millətdirlər  və  onlar  bu  iĢi  bacaracaqlar.  Qərbə  də  lazım  olan  budur.  O  yazır 

 
67 
 
ki,"Türkiyə  iqtidarı  altındakı  ari  və  semit  mənĢəli  boylar,  Osmanlı 
Ġmperatorluğunda  əhalinin  böyük  əksəriyyətini  təĢkil  edir.  Avropanı  bu  cəfəng 
təbliğata inandırmaq üçün hətta  Azərbaycan əhalisini də bu cərgəya aid edir. Onlar 
zorla  müsəlman  edilmiĢlər.  Monqolların(  türklərin)  barbar  təzyiqləri  altında 
müsəlmanlığı  qəbul  etmiĢ  olan  müsəlman  slavlar,  müsəlman  yanalar  (rumlar), 
müsəlman  ermənilər  ,  müsəlman  gürcülər  və  hətta  kürdlər  və  semit  irqlər  hesab 
edilməlidir:   O  cümlədən  müsəlman  yəhudilər  və  müsəlman  aysorlar.  Bu  boylar, 
bir  ovuc  Türk-Səlcuq   boylarıyla  müqayisə  Türkiyədə  çox  böyük   bir  əksəriyyət 
təĢkil edir‖.  
 BaĢqa bir yazısında "Əgər Avropa, inkiĢafa açıq və mədəniyyətə sahib bu mədəni 
irqləri...yenidən mədəniyyətə qovuĢdurmaq, yenidən insanlığa qaytarmaq istəyirsə, 
turan olmayan bütün irqləri turan hökmranlığından xilas etməsi lazımdır." (M.  Y.