BESINShI BO`LIM.
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip bo`liniwi ha`m onin` ashiq krizis waqtina deyin rawajlaniwi (XIX
a`sirdin` u`0-jillari-XX a`sirdin` a`0-jillari).
BIRINShI BAP .
Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda birinshi programmalari .
Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda birinshi varianti bolip V.Vundtin` (a`hqg`-a`9g`0) fiziologiyaliq
psixologiyasi kelip shiqti. Ol o`z izertlewlerin qabil etiw tarawinan basladi. Bulardan G`Qabil etiw etoriyasi boyinsha
ochsherklerG` degen kitap jiynaldi (a`hu`g`) . Bul osherklerde Vundt psixologiyag`a ta`jiriybe ilimi sipatinda qarap,
a`hu`q-jili shiqqan G`Adamnin` ha`m haywannin` jani haqqinda lektsiyalarG` da eksperiment penen birlikte
psixologiyaliq izertlewdin tiykari sipatinda adamnin` janinin` ( ruwxinin`) analizin atap o`tedi .
Solay etip, u`0-jillardin` basinda eksperimental` ha`m ma`deniy-tariyxiy eki metodti birlestiriwshi
psixologiyanin` programmasi qa`liplesti . a`hwo`- jildan baslap Vundt Leyptsig universitetinde islep, a`hw9- jilda
psixologiyaliq laboratoriya do`retti, onin` bazasinda eki jildan son`, eeksperimentalliq psixologiya instituti payda boldi.
Bul institut en` bastan-aq psixologlardi tayarlaytug`in xaliqaraliq orayg`a aylandi . Bul jerde E.Krepelin,
G.Myunsterberg, O.Kyul`pe, A.Kirshman, E.Meyman, K.Marbe, T.Lipps, F.Kryuger (Germaniya), E.Titchener
(Angliya), E.Skripchur, D.Endjell, St.Xoll ( Amerika ), V.M.Bexterov, V.F.Chij , N.N. Lange (Rossiya) h.t.b. oqidi.
O`z aldina ilim bolg`an psixologiyanin` tariyxi baslang`an Vundttin` mektebi usilay qa`liplesti.
Vundt penen birdey waqitta Rossiyada psixologiyanin` du`zilisi programmasi menen I.M.Seshchenov
(a`hg`9-a`90o`) payda boldi. Ol Peterburgtag`i a`skeriy injenerlerdi tayarlaytug`in ushilisheni ha`m Moskva
universitetinin` meditsina fakul`tetin pitkerdi. Sechshenovti ilimiy psixologiyanin` tiykarin saliwshi dep esaplaydi .
Onin` basli miynetleri U` G`Bas miyinin` reflekslariG` (a`hu`q), G`Kim ha`m qalay psixologiyani islep shig`adiG` (
a`hwq), G`Aqil-oydin` elementleriG` (a`hwh) boldi.
EKINShI BAP
Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesken waqittag`i teoretikaliq gu`res .
Psixologiyanin` o`z aldina ilim sipatinda payda bolg`an waqittin` en` basinan-aq psixologiya pa`nin, metodin
ha`m ma`selelerin tu`siniwde ha`r tu`rli usillar payda boldi. Vundttin` traditsiyalari E.Titchener (a`hu`w-a`9g`w) ha`m
onin` a`tirapinan ja`mlesken.
ANTIK DA`WIRINDE PSIXOLOGIYaNIN` RAWAJLANIWI .
Keshki antik da`wirinde psixologiyaliq bilimler ideologiyaliq filosofiyanin` ha`r tu`rli ag`imlarinin`
shegarasinda rawajlandi (gnostitsizm, yahudiy-aleksandriya filosofiyasi, neoplatonizm, patristiki h.t.b).
Keyingi antik ideologiyaliq sistemasindag`i neoplatonizm ha`m patristikada adamnin` du`n`yasina u`lken
dig`qqat awdarilg`an. Neoplatonizmnin` tiykarin saliwshi (g`0o`-g`0w) jannin` kelip shig`iwin eemanatsiya
protsessinde (eemanatsiya-lat.shig`iw) u`yreniw haqqindag`i ta`liymatti rawajlandirdi. Al Avreliy Avgustin ( qo`n`-
n`q0) bolsa, G`Men pikirleymen, demek, men barmanG`, - degen tu`sinikti kirgizedi. Tiykarinda , Plotin de, Avgustin
de, sana-seziminin` ayriqshalig`i ha`m ayriqsha ishki du`n`ya barlig`i haqqindag`i juwmaqqa diniy ma`selesin ko`z-
qarastan kelip shig`ip juwmaq jasaydi.
EKINShI Yu BAP .
ORTA A`SIRLERDE HA`M OYaNIW DA`WIRINDEGI PSIXOLOGIYa MAShQALALARI .
Orta a`sirlerdin` tariyxi o`z ishine uzaq waqitti U`V a`sirden XV a`sirge deyin ha`m XVII a`sirdin` birinshi
bo`legin aladi. Sol waqitlari o`z ma`mleketlerin du`zgen bir qatar arab xaliqlari payda boldi. Rus xalqinin` tariyxinda
da bul waqit bir qatar shig`is slavyan qa`wimlerinin` ja`mlesken ha`m birikken da`wiri bolip, shig`is slavyan
ma`mleketinin` payda bolg`an waqiti edi.
Uliwma tariyx shegarasinda Orta a`sirlerde Shig`is ko`p waqitlar aldin`g`i orinda turdi ha`m qitay , hind,
arab, Iran, Orta Aziya ma`deniyati Batis ma`deniyatina qarag`anda erterek rawajlandi.
Tariyxta Orta a`sirler ju`da` qarama-qarsi su`wretlemelerge iye bolip, gumanistler oni nadanliq ha`m sadaliq
da`wiri, dep atadi. Degen menen, Orta a`sirlerde adamzat maqtana alatug`inday ko`plegen ulli adamlar jasadi. Mine,
tek olardin` ayirimlari g`anaU` ulli oyshillar Avitsenne, Averroees, Yan Gus, Nikolay Kopernik, Djordano Bruno,
Galileo Galiley, Germaniyadag`i reformatsiyanin` basshisi M.Lyuter, ulli shayir ha`m jaziwshilar Omar Xayyam,
Nizami, Dante, Petrarka, Bokashshchcho, Rable, Shekspir, Servantes, ulli xudojnikler Djotto, Rafael`` Mikelandjelo,
Leonardo da Vinchchi, Andrey Rublev, Dyuyurer, Rubens, Rembrandt h.t.b. Ja`ne de, gotik arxitekturasin, budda
xramlarinin` ustashilig`i ha`m skul`pturasi, mavritan saraylai ha`m bag`lardi da eske alip o`tiw orinli boladi .
Bul da`wirde da`slep antik du`n`yasi menen baylanis ku`shli bolip, bilimlendiriw antik oyshillarin
u`yreniw ha`m ta`biyat ilimleri boyinsha Gippokrat, Aristotel` ha`m Galennin` miynetlerin u`yreniw tiykarinda alip
barildi. Sonin`an bilim toliq ha`lsirip, shirkewdin` ataq-abirayi ku`shli boldi. Mistika ha`m kabbalistika professorlari
payda boldi, al ximiya ha`m astrologiya rawajlandi. Sonliqtan V a`sirden baslap XIII a`sirge deyingi da`wir G`qarang`i
waqitG` dep ataladi. Orta a`sirlerde du`n`ya ju`zlik dinler bolg`an buddizm (Shig`is Orayliq ha`m Orta Aziyada),
islam ( Orta ha`m Alding`i Aziyada, Arqa Afrikada) xristianstvo (Evropada, az da`rejede Alding`i ha`m Orta Aziyada )
payda boldi. Orta a`sirler tariyxta shirkewdin` so`zsiz ataq-abirayg`a iye boliwi, oy-pikirlerdi tunshiqtiriw, qorqinishi
asketizm, toqtawsiz,Yu mistitsizizm, quwdalaylar ha`m inkvizitsiya otlari da`wiri boldi .
XI-XIII a`sirlerde qalalar rawajlanip, universitetler payda boldi, al XII a`sirden baslap bolsa, ilimiy
jumislar rawajlandi. Birinshi bolip ta`biyat taniw, astronomiya ha`m matematika rawajlandi. Psixologiya etiko-
teologiyaliq mistikaliq xarakterge iye boldi. IX-XIII a`sirlerde miynet etken arablardi ha`m arabsha jazg`an oyshillardi
atap o`tiw a`hmiyetli boladi. Olar U` Avitsenna ( Ibn-Sina) , Ashi`gazen, Averroes (Ibn-Rushd) edi.
Sol waqitlari Evropada nominalizm basqa bir filsofiyaliq ag`im bolg`an realizmge qarsi rawajlanip, eki
ag`ifm da sxolastika shegarasinda jumis alip bardi.
Foma Akvinskiy (a`g`g`u`-a`g`wn`) en` ko`rnekli sxolast bolip, onin` sistemasi katolititsizmde basli taraw
boldi. Foma Akvinskiy jan beriw, ol deneden bo`lek bolg`an, material emes ha`m ayirmashiliqqa iye dep u`yretti.
Biliw haqqinda ta`liymatta eki bilim bolip, birinshisi ta`biyg`iy bilim, ekinshisi diniy isenim ha`m ashiliwlarg`a
tiykarlang`an g`ayrita`biyg`iy bilim bolip esaplanadi. Quday biliwdin` joqari ha`m son`g`i maqseti bolip, oni tek ayan
arqali biliwge boladi . Foma Akvinskiy matematikaliq aksiomalardi adamlarg`a Quday ta`repinen berilgen bilim dep
esapladi. Ol biliwdin` arnawli operatsiyali dep, intentsionalliqti atap o`tti. Ai Duns Skott (a`g`u`o`-a`g`u`u`-a`q0h)
ha`m V.Okkan (a`q00-a`qn`9-a`qo`0) erktin` jumisin aqildan joqari qoydi. M.ekkarttin` (XIII-XIV a`sirdin` basi)
mistitsizminde biliw ha`m erktin` ruwxiy ku`shleri haqqinda pikirler rawajlanadi.
Adamg`a degen qizig`iwshiliq Orta a`sirlerdegi Qitayg`a, ondag`i chchan-buddizm filosofiyasina ta`n boldi .
Oyaniw da`wirinen burin ilimde jan`a jollardi izlegen Rodjer Bekon (a`g`a`n`-a`g`9g`) boladi. Ol o`zinin`
sxolastlar menen tartisinda ta`jiriybelerdin` a`hmiyetin atap o`tti, biraq ta`jiriybe tek deneni biliwge mu`mkinshilik
jaratatug`inin, al jandi biliwde ku`shsiz ekenin aytti .
XIV a`sirde Italiyada Jan`a Ochyaniw da`wiri baslanip, ol pu`tkil Evropada gu`lleniwige tiykar saldi . XIV
a`sirge kelip ulli gumanistler A.Dante (a`g`u`o`-a`qg`a`) , F.Petrarka (a`q0n`-a`qwn`), Bokachchchcho (a`qa`q-a`qwo`)
miynet etip, adamg`a ha`m onin` sezimlerine u`lken diqqat audarildi. Dante o`zinin` G`Qudaydin` komediyasiG`,
Bokachchcho novellarinda, Petrarka sonet ha`m kantsionarlarinda alximiyani, astrologiyani, magiyani, mistikani ha`m
asketizmdi ku`shli sing`a aladi . XV a`sirdin` en` a`hmiyetli na`rsesi – bul kitap basip shig`ariwdin` oylap tabiliwi
boldi. Bul a`n`n`0-jil Germaniyada I.Guttenburg ta`repinen iske asirildi . Gumanistler antik klassik a`debiyatinin`
shig`armalarin basip shig`ara basladi .
Oyaniw da`wirinin` a`hmiyetli ayirmashiliqlari bul – ilim ha`m bilimnin` rawajlaniwi boldi ha`m
naturfilosofiya payda boldi. (Dj. Bruno, B.Telezio, P.Pomponatsui). Bul da`wirde ilim universitetlerde emes, al
su`wretshilerdin, skul`ptorlardin`, graverlardin` ha`m arxitektorlardin` ustaxanalarinda rawajlandi . Bul adamlar ja`ne
de injener, matematik ha`m texnik te bolip, olardin` ustaxanalari haqiyqiy ta`jiriybe laboratoriyalarina aylandi. Usi
jerde teoretikaliq jumis penen ta`jiriybe qosildi.
Al XVI a`sir mexanika, astronomiya ha`m matematika tarawlarinda ulli ashiliwlar da`wiri boldi. I.Kopernik
(a`n`wq-a`o`n`q), I.Kepler (a`o`a`a`-a`u`q0), Dj. Bruno (a`o`n`h-a`u`00), G.Galiley (a`o`0n`-a`u`n`g`). Jan`a waqittin`
klassikaliq iliminin` sag`asinda turadi. Olar ta`biyat a`piwayi qag`iydalarg`a boysinadi, dep da`lilledi .
Ta`biyat taniw tarawi boyinsha ha`r tu`rli ellerde meditsinanin`, adamnin` anatomiyasi ha`m
fiziologiyasinin` rawajlaniwin ayriqsha atap o`tiw tiyis. A.Paratsel`s (a`n`9q-a`o`n`a`) adam organizminin` ta`biyati
ha`m awiriwlardi emlew usillari haqqinda jan`a teoriya menen shiqti. Al anatomiyada Andrey Vezaliy
(a`o`a`n`-a`o`u`n`) G`Adam denesinin` qurilisiG` degen miynetti jazip shig`ardi. Vezaliydin` Italiyali zamanlaslari
G.Falloniy, B.Evstaxiy, I.Fabritsiy bir qatar ashiliwlar jasadi ha`m olardin` atlari usi ashiliwlar arqali anatomiya
iliminen ma`n`gige orin iyeledi.
Vrachsh ha`m oyshil Migel`` Servettin` (a`o`09-a`o`a`a`-a`o`o`q) jumislari ha`m onin` qan aylanisinin`
kishi shen`beri haqqinda ideyasi u`lken a`hmiyetke iye boldi. Anatomiya, fiziologiya ha`m embriologiyadag`i jan`a
da`wir bolsa, M.Mal`pigidin` (a`u`g`h-a`u`9n`) eksperimental` fiziologiya boyinsha jumislari menen baslanadi. Al V.
Garvey a`u`g`h-jili qan aylanisi mashqalasin sheshti.
Solay etip, ta`jiriybe arqali bilim qa`liplesip, izbe-izlik penen dogma ha`m sxolastikanin` ornin iyeledi.
Nemets sxolastlari R. Goklenius ha`m O.Kassman birinshi bolip psixologiya degen termindi kirgizdi (
a`o`90– j).
U`shinshi bap
F. Bekonnin` psixologiyasi ha`m jan haqqinda ta`liymattin` shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniw
basqishinin` juwmaqlaniwi .
F.Bekon (a`o`u`a`-a`u`g`u`) jandi u`yretiw boyinsha jan`a liniyani belgilep berdi. Ol jandi u`yreniw
boyinsha uliwma ma`selelerden bas tartip, jannin` protseslerin empiristik jol menen su`wretlewge shaqiradi. Beekon
adam haqqinda birlesken ilim boyinsha ideyani rawajlandiradi . Bekonnin` pikiri boyinsha adam haqqinda ta`liymat
eki bo`limnen turadi. Birinshi bo`lim adamnin` o`zin, al ekinshi bo`lim onin` ja`mietke qatnasin u`yrenedi. Birinshi
bo`limdi adamnin` filosofiyasi, al ekinshi bo`limdi puqaraliq filosofiya dep ataymiz. Bekon adamnin denesin ha`m
janin izertlewdi o`z ishine qamtiytug`in uliwma ma`selelerdi atap o`ttiyu. Bul – shaxs ( jeke adam) haqqinda ha`m jan
menen denenin` baylanisi haqqinda ta`liymat . Jeke adam haqqinda ta`liymatta ko`rnekli tariyxiy g`ayratkerlerdin`
misalinda adamnin` mu`mkinshiliginin` joqari paziyletleri bolg`an este saqlaw, danaliqtin` ka`ramatlari ha`m a`dep-
ikramliqtin` bekkemligi u`yreniledi . Jan menen denenin` birligi haqqinda ta`liymat sirtqi belgiler boyinsha kewildin`
(jannin`) jag`dayin biliw (fiziognomika), tu`slerdi joriw, denenin` awiriwi kewilge ta`sir etiwi ha`m kerisinshe, jannin`
denege ta`sir etiwi siyaqli ma`selelerdi o`z ishine aladi .
Bekon biliwdin` basli qurali- bul usil dep esapladi . Ta`biyatti aship ko`rsetiwshi usil-bul ilimiy induktsiya,
dep sanadi ol. Bekonnin` ta`liymati barliq ilimlerge u`lken ta`sir etip, oni empiristlik ilimnin` tiykarin saliwshi qildi .
EKINShI TARAW
Sana – sezim haqqinda ta`liymatlar shegarasinda psixologiyanin` rawajlaniwi.
Birinshi bap
Psixikanin` kriteriyi ( belgisi ) sipatinda
sana-seziminin` bo`liniwi .
Dekarttin` ( a`o`9-u`0a`-u`o`0) ati menen psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwindag`i basli basqish arsinda
u`lken baylanis bar. Dekart o`zi qoyg`an psixfizikaliq ma`selenin` kontekstinde rawajlang`an sana-sezim haqqinda
ta`liymatinda psixikani ayiriw ushin kriteriy kirgizdi. Psixika adamnin` ishki du`n`yasi dep tu`sinildi ha`m ol dene
menen sirtqi material du`n`yadan o`zgeshe. Ruwxiy na`rse bolip, toliq o`zgeshelik Dekarttiq ta`liymatinin` basli
puntkti edi .
Dekarttin` o`liminen aldinan jazg`an son`g`i shig`armasi G`Jannin` ha`siretleriG` degen shig`arma bolip, ol
jeke psixologiyaliq dep esaplanadi .
Birinshi gezekte Dekart sezimler du`n`yasinin` haqiyqiylig`ina gu`man tuwg`izadi. Ol U` G`Bizler
sezetug`in yamasa o`zlerimiz ko`z aldimizg`a keltiretug`in na`rseler du`n`yada haqiyqattan bar ma WG` –dep
gu`manlanadi . Misali U` matematikaliq da`liller ha`m negizlerge de gu`man tuwdiriwg`a boladi, sebebi olar aniq
tu`sinikli bolsa da, olar haqqinda pikirlegen ayirim adamlar aljasiwi mu`mkin- g`o. Degen menen, men pikirleymen,
demek, men barman, degen juwmaq ha`mmesinen duris boladi . Son`inan Dekart bilip bariwshi sub`ekttin` bar ekeni
haqqinda juwmaqtan keyin G`MenG` degen aniqlamani izertlewge kirisedi. Ol G`Men degen so`zdenG` pikirlewdin`
ajiralmas ekenin aytip , izertlewdin` jan`a usilin oylap tabadi U` G`MenG` di ob`ektiv tu`rde suwretlewden yubas
tartip, oylar, pikirler, gu`manlar, yag`niy sub`ektiv jag`daylardi u`yreniwge o`tedi .
G`PikirlewG` (cogitatio) so`zi arqali men ha`mme na`rseni tu`sinemen, sonliqtan tek tu`siniw, qa`lew, ko`z
aldimizg`a kelt`iriw g`ana emes, al seziw de pikirlewge jatadiG`- degen edi Dekart .
Pikirlew dekarttin` tu`sinigi boyinsha sap ruwxiy , aniq degenin` qatnasig`isiz isenetug`in jumis bolip,
material emes, pikirlewshi substantsiyag`a jatadi. Dekarttin` bunday juwmag`in, ha`tte, zamanlaslari da tu`sinbedi .
Dekart dene ha`m ruwxtin` substantsiyalarin salistira otirip, adamnin` denesi, jani ha`m ruwxi arasinda
u`lken ayirmashiliq bar, degen juwmaqqa keldi. Ol U` G`Dene o`z ta`biyatina ta`n tu`rde ba`rqulla bo`linedi, al ruwx
hesh qashan bo`linbeydiG`- degen edi . dekar dene menen ruwx bir-birinen bo`lek halda jasay aladi, al pikirlewshi zat
yamasa substantsiya- bul jan dep tu`sindirdi .
Dekart adam menen haywannin` denesin fizik sipatinda o`z zamaninin` ilimine su`yene otirip su`wretledi .
Ol U` G`Bizlerdegi barliq jilliq ha`m is- ha`reketler bizlerdin pikirlerimizden g`a`rezsiz bolip, olar tek bizlerdin`
denemizge tiyisliG`- degen edi. Dekart jilliliq penen is-ha`reketti jang`a baylanisli degen pikirdi u`lken qa`te dep
esaplap, o`lim hesh qashan jannin` ayibi sebepli kelmeydi, al denedegi qanday bir basli ag`zalardin` buziliwi sebepli
keledi, dep tu`sindirdi. Ol adamnin denesin saat yamasa basqa avtomat penen salistirip, bizin` denemizdin`
G`mashinaG` sinin` qurilisin ha`m onin` ayirim funktsiyalari yuolg`an awqat sin`iriw, qan aylanisi ha`m t.b.
haywanatlar menen adamlarg`a ortaq degen pikirdi bildirdi . Fiziologiya ha`m ta`biyat ma`selesinde dekart-
materialist. Ol nervlardin` bulshiq etlerdin` ha`reketine ha`m seziw organlarinin` jumisina degen ta`sirin tu`sindire
otirip, G`haywanliq ruwxlarG` haqqinda tu`sinikti qollanadi . Yag`niy, bulshiq etlerdin` qisqariwinin` yamasa
ken`eyiwinin` sebebi, bulshiq etler arasinda usi ruwxlar jaylasadi ha`m ha`r bir bulshiq ette kishkene tesikler bolip,
ruwxlar olar arqali o`tip ju`redi, dedi .
Solay etip, denenin` mexanizmin tu`sindire otirip, barliq is-ha`reketlerdi emes, al tek ju`riw, dem aliw
siyaqli erktin` qatnasig`insiz islenetug`in, haywanatlar ha`m adamlarg`a ortaq bolg`an is-ha`reketler tu`sindiriledi .
Erksiz islenetug`in is-ha`reketlerdi tu`sindiriw reflektor printsipti tu`sindiriw boyinsha birinshi qa`dem boldi.
Dekarttin` pikiri boyinsha haywanatlarg`a jan joq, olardin` is-ha`reketlerinde ta`biyattin` avtomatizmin baqlawg`a
boladi ha`m G`haywanatlar oylaydiG` degen u`lken qa`te. Olar ta`biyg`iy is-ha`reketlerge jatatug`in g`a`zep, qorqiw,
ash boliw, dawis ha`m denenin` ha`reketin ariq ayirip bilse de, aqilg`a iye emes. Haywanatlarda psixikanin` joqlig`i
olardin` adamlardan ayirmashilig`in ko`rsetie, adamlarg`a aqil beretug`in Qudaydin` bar ekenin bildiredi . Dekart
jannin` o`lmeytug`inini haqqinda ideyani neshe ma`rte aytqan bolsa da, oni aniq ashiq bermedi . Onin` oyi boyinsha,
jan deneden bo`lek halda jasay alsa da, negizinde ol dene menen, yag`niy tek adamnin` denesi menen g`ana birge
jasay aladi. Ash boliw, sho`llew, nurdi, ren`lerdi, dawislardi, iyislerdi, da`mdi , jilliqti, qatti na`rseni h.t.b. qabil etiw-
bul jan menen dengenin` birgelikte islegen is-ha`reketine jatadi. Jannin` jeke isi- bul tilek ha`m erk. Bular tek jannin`
isi bolip materialliq zatqa jatpaydi. Jannin` ishki sezimleri de materialliq zatqa jatpaydi .
Jan pu`tkil dene menen birikken bolsa da, onin` ko`pshilik jumisi miy menen baylanisli boladi .
Anig`irag`i, Dekarttin` pikiri boyinsha, pu`tkil miy menen emes, al miydin` en` teren` jaylasqan bo`legi menen
baylanisli .
Jan menen denenin` o`z ara baylanisi mexanizmin tu`sinidiriwde Dekarttin` filosofiyaliq ta`liymati u`lken
qarama-qarsiliqlarg`a iye. Bir ta`repten, ol dene menen tig`iz baylanisqa iye.
Dekarttin` pikiri boyinsha, jandi biliwdin` jalg`iz joli-ishki sana-sezim . Bul bilim deneni biliwden go`re,
anig`iraq ha`m isenimlirek. Dekarttin` psixologiyasi idelistlik boldi. Ol qumarliqlar haqqinda ratsionalliq ta`liymat
jaratti . Dekart o`zinin` quamarliqlar haqqinda aniq ilimiy ta`liymatinda qumarliqlardin` sebepleri ha`m tiykarin,
qumarliqlardin` klassifikatsiyasin, olardin` su`wretlemesin ha`m sezimlerdi qalay ta`rbiyalawdi atap ko`rsetti. Dekart
sezimlerdin` psixifiziologiyasina u`lken diqqat awdarip. qumarliqlardin` fiziologiyaliq komponentlerin ha`m denede
ko`rinetug`in belgilerin pul`stin` ha`m dem aliwdin` h.t.b.) su`wretledi. Qumarliqlardin` tiykari ha`r tu`rli boladi, biraq
o`zgeriwi olardin` en` basli tiykari- bul sirtqi na`rselerdin` ta`siri bolip esaplanadi .
Dekart birinshi ha`m ekinshi qumarliqlar bar, dep ayirip aytti.
Birinshi qumarliqlar jan dene menen baylanisqanda payda bolip, olar to`mendegiler U` tan` qaliw, tilek,
muhabbat, jek ko`riw, quwanish ha`m qayg`i. Olardin` waziypasi denege nenin` paydali, nenin` ziyan ekenin jang`a
bildiriw bolip esaplanadi . Olar bizlerdi haqiyqiy jaqsi islerdi islewge jeteleydi ha`m bizlerdi jetilistirip baradi.
Qumarliqlardin` a`hmiyeti ulli bolip, olar denen ha`m jannin` birligin ta`miyinleydi. O`mirden zawiq aliwda
olarg`a baylanisli boladi . Degen menen , olar kemshiliklerge iye. Olar ha`mme waqitta da payda keltirmeydi ha`m
dene ushin ha`m paydali, ha`m ziyan. Sonliqtan qumarliqlardi basqariw ma`selesi tuwiladi . Dekarttin` pikiri
boyingsha, kewli na`zik adamlar da o`zlerin toliq boysindira aladi. Biraq olarg`a tuwridan- tuwri ta`sir etiw qiyin
bolip, o`zin`de qorqinish sezimin joq qilip, batirliq payda etiw ushin tek qa`lewdin` boliwi jetkiliksiz. Kereksiz
qumarliqlar menen gu`reste aqil ha`m erk jaqsi qural boladi .
B.SPINOZANIN` PSIXOLOGIYaSI .
Dekart ko`terip shiqqan mashqalalardin` jan`a sheshimin Gollandiyanin` filosof-materialisti B. Spinoza (
a`u`qg`-a`u`ww) berdi. Gegeldin` bahalawi boyinsha, ol Dekarttin` filosofiyasindag`i dualizmdi alip tasladi .
B.Spinozanin` basli shig`armasi - G`EEtikaG`. Bul shig`armanin` tiykarg`i maqseti adamg`a individual minez-quliqti
qa`liplestiriwge ja`rdem beriw ha`m og`an azat o`mirge qaray jol ashiw. Usi ma`seleni B.Spinoza filosofiya boyinsha
tiykarlang`an jol menen sheshiwge umtiladi . Kitap geometriyaliq jol menen, yag`niy lemmalar ha`m teoremalar h.t.b.
arqali bayanlag`an . Spinozanin` Dekarttan ayirmashilig`i, ol monistikaliq ta`liymat islep shiqti. Spinoza mazmun
menen tirishilikti ayirpip aytip, mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliw) bul zattin` sol na`rse ekeni
yamasa emesligi dep tu`sindirdi.
Spinoza mazmun menen tirishilikti ayirip aytip, mazmun- bul zattin` sipatlamasi, al tirishilik ( bar boliu)-
bul zattin` sol na`rse ekeni yamasa emesligi dep tu`sindirdi .
Spinoza substantsiyani ha`m quday, wa`m ta`biyat dep atadi. Ta`biyatti hesh kim ta`repinen jaratilg`an ha`m
ma`n`gi bolg`anliqtan , al qudayg`a ten` dep esapladi . G`SubstantsiyaG` tu`sinigin Spinoza bizlerden tisqari
byuolg`an ta`biyattin` tirishiligi dep tu`sindirdi. Eger Dekart materiyani Quday jaratqan dep tu`sindirgen bolsa,
Spinoza ta`biyat baslang`ish sebepke mu`ta`j emes dep tastiyiqlaydi
Ha`r bir na`rse substantsiyanin` bir bo`legi sipatinda araliq ha`m pikirlewge iye. Araliq arqali bizler zatti
dene sipatinda , al pikirlew arqali zattin` ideyasi sipatinda onin` ruwxiy ta`repin, yag`niy janin ko`remiz. Sonliqtan
bular bir-birine toliq sa`ykes keledi.
Spinoza usi ta`rizde Dekarttin` dualizmin sheship berdi. Onin` Dekarttan ayirmashilig`i sonda, ol adamnin`
pikir ju`rgiziwin ta`biyg`iy qa`siyet dep esapladi .
Spinoza ja`ne de adam ha`m haywanatlardin` minsizliginin` ha`r tu`rli da`rejeleri boyinsha da ko`rsetpeler
berdi. Adamnin` pikir ju`rgiziwi bul substantsiya atributi siyaqli pikir ju`rgiziwdin` jeke tu`ri. Substantsiya haqqinda
ta`liymat tiykarinda Spinoza biliw ha`m affektlerdin` ma`selesin sheshedi. Bilimge erisiwdin` to`rt tu`ri bar. Olar U`
a`.Esitiw arqali
g`. Ku`tilmegen ta`jiriybe arqali
q .Uliwma juwmaq arqali jeke juwmaqqa keliw
n`. Sebep arqali.
Spinozanin` G`EEtikaG` kitabinda bul biliw usillari u`shke bo`linedi. Birinshi eki usili birinshi tu`rdegi
biliwdi payda etedi. Olar U` ko`z-qaras ha`m qiyal, bular obraz tu`rinde boladi. Yubiliwdin` birinshi tu`rinin`
na`tiyjesi ayirim na`rselerdin` abstrakt, yag`niy toliq emes tu`sinigi boladi ( misali, adamnin` attin` ha`m iyttin` h.t.b.
tu`sinigi). Biliwdin` ekinshi tu`ri- bul aqil zatlardin` en` a`hmiyetli qa`siyetleri haqqinda uliwma ideya beredi. Usi
na`rse ilimlerdin` tiykarin quraydi . Biliwdin`- u`shinshi tu`ri- bul induktivlik biliw bolip esaplanadi, ol adamlardin`
negizi haqqinda bilim ( tu`sinik) beredi .
Spinoza affektlerdi u`shke boldi . Olar U` tilek, ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik. Bir adam ekinshi adamnan
qanday ayirmashiliq ha`m pariqqa iye bolsa, olardin` affektleri de sonday boladi. Spinoza stoiklerdin` U` G`Affektler
adamnin` erkinen toliq g`a`rezliG`,- degen pikirine qosilmaydi. Ta`jiriybelerdin` ko`rsetip bergenindey, affektlerdi
sheklew ha`m boysindiriw ushin ko`p uqip ha`m ku`sh ke boladi . Sol sebepten affektlerdin` adamlar u`stinen ku`sh
ha`m biylikke iye ekenin, olar adamlardin` is-ha`reketlerin belgilep beretug`inin ko`remiz. Ra`ha`tlik, shadliq siyaqli
payda keltiretug`in, yag`niy denenin` qa`biletin ko`beytetug`in affektler bar . Degen menen, qiyinshiliq ha`m jek
ko`riw siyaqli ziyan keltiretug`in, yag`niy adamdi ezip jiberetug`in affektlerde de bar. Qanday boliwina qaramastan,
affektler adamdi aljastiraldi ha`m oni zatlardan g`a`rezli qilip qoyadi .
Spinozanin` pikirinsheYu, adamnin` affektlerdi boysindiriwda ha`m sheklewde ha`lsizligi qulliq bolip
esaplanadi. Affektlerdi boysindiriwdan ra`ha`tlik tu`rlerin biliwden jan`a ayriqsha affekt bolg`an joqari ra`ha`tlik,
yag`niy du`n`yag`a degen muhabbat payda boladi. Usi affekt arqali qumarliqlardi boysindiriwg`a boladi .
Solay etip, azatliq o`z affektlerine eriwden emes, al onin` za`ru`rligin biliw ha`m usi za`ru`rlikte
boysiniwdan ibarat. Azatliq- bul bilimnin` jemisi bolip esaplanadi .
Spinozanin` psixologiyasi Dekarttin` psixologiyasinan son`, sana-sezimdi psixologiyaliq u`yreniw boyinsha
jan`a wa`m a`hmiyetli qa`dem boldi. Olar ekewi qosilip sana-sezimnin` traktovkasinda ratsional` liniyani quraydi .
EKINShI BAP
XVII A`CIRDIN` FILOSOFIYaLIQ A`LIYMATLARINDA EMPIRISTLIK PSIXOLOGIYaNIN`
QA`LIPLESIWI.
O`ndiris ha`m ilimnin` rawajlaniwi jan`a teoriya bolg`an empirizmdi talap etkenlikten, Angliyada usi jan`a
teoriya qa`liplesti. Eempiristlik bag`dardin` tiykarin saliwshi F.Bekon, al dawamlawshisi T.Gobbs boldi. Al Dj. Lokk
arqali empirizm toliq qa`liplesti.
T.Gobbs ( a`o`hh-a`u`w9) Dekarttin` eki substantsiya haqqinda ta`liymatina qarsi shiqti. Substantsiya ha`m
dene bir na`rse, dep esapladi . Gobbs pu`tkil psixikani obrazlarg`a jalg`astiirip, barliq qiyal etiwlerdin` basi sezim den
esaplaydi. Qiyal etip, ko`z aldin`a keltiriw- bul ha`lsiz sezim, eske aliw bolsa qiyal etiw, tu`siniw so`zdin` ta`sirinen
payda bolatug`in obraz, pikir ju`rgiziw obrazlar ag`iminin` negizi , dep sanadi .
Gobbstin` psixologiyaliq ko`z-qarasinin` tiykarg`i bo`legin qa`biletler haqqinda ta`liymat quraydi. Ol o`tkir
siyasiy ma`niste tu`sindirilip, Gobbs ha`mme adamlar ten` huqiqli dep esaplaydi.Bul jerde qa`bilet ha`m talant
boyinsha o`zgeshelikler sebepli sawallar tuwiladi . Adamlar arasinda fizikaliq ayirmashiliqlar bar, biraq olar ju`da` az.
Adamlardin` aqili jag`inan bir-birinen ayiriliwi olardin` o`mirdegi ta`jiriybesi, ma`deniyat ha`m ilimlerdi u`yreniwine
baylanisli boliwi mu`mkin. Gobbstin` pikiri boyinsha, adamlar birdey jag`dayda jasasa, olardin` aqili da birdey boladi .
Degen menen, aqilda adamlardi bir-birinen keskin ayiratug`in na`rseler bar. Bular U` aktivlik, yag`niy initsiativag`a
iye boliw yamasa passivlik, yag`niy indifferentlik .
Gobbstin` epifenomenializminen sub`ektlik emes psixologiya `baslanadi . Bul boyinsha, o`z so`zleri ha`m
is-ha`reketlerine iye adam shaxs dep ataladi .
Empirizmnin` haqiyqiy G`a`kesiG` Djon Lokk ( a`u`qg`-a`w0n`) bolip esaplanadi . Dj. Lokk ko`rnekli
anglishshan oyshili, pedagog, bilimi boyinsha shipaker ha`m iri siyasiy g`a`yratker edi. a`u`90-jili onin` G`Adam
aqili haqqinda ta`jiriybeG` degen tiykarg`i filosofiyaliq shig`armasi baspadan shiqti. Lokktin` tiri waqtinda-aq kitap
frantsuz tiline awdarilip, frantsuz filosofiyasi ha`m psixologiyasinin` rawajlaniwina ku`shlit ta`sir ko`rsetti.
Lokktin` maqseti adamnin` biliminin haqiyqiylig`in ha`m ko`leminin` kelip shig`iwin izertlewden ibarat edi.
Ol adamnin` janin passiv, biraq qabil etiwge qa`bileti bar ortaliq sipatinda qaraydi ha`m oni hesh na`rse jazilmag`an
taxta yamasa bos bo`lmege ten`eydi. Bilimnin` tiykari- bul ha`r bir adamnin` o`mirinin` tariyxi siyaqli bolg`an
ta`jiriybe bolip esaplanadi . Ta`jiriybe eki negizge iye. Birinshisi- bul sezim. Onin` ob`ektleri- ta`biyat, sirtqi material
zatlar, al organi sirtqi sezim ( ko`riw, esitiw ha`m t.b.) na`tiyjesi- ideyalar. Ekinshisi- bul reflektsiya, yag`niy bizlerdin`
ishkiqabil etiwimiz, aqilimizdin` isi bolip esaplanadi . Onin` ob`ekti burin bar bolg`an ideyalar, organi ( yamasa
qurali) aqilimizdin` isi (Lokktin` terminologiyasiv boyinsha, aqilimizdin` qa`bileti), olar qabil etiw, pikir ju`rgiziw,
gu`manlaniw, iseniw, oylaw, tilek ha`m aqilimizdin` ha`r qiyli isleri na`tiyjesi bolsa sirtqi na`rselerden bizler ala
almag`an basqa ideyalar bolip esaplanadi. Ishki ta`jiriybe sirtqi du`n`ya haqqinda ko`binese o`zlerimiz haqqinda
bilim beredi .
Lokk ta`jiriybeni sirtqi ha`m ishki dep boldi. Bul ishki ta`jiriybe haqqinja ilim bolg`an introspektivlik
psixologiyanin` negizin saldi. Ishki ta`jiriybenin` metodiintrospektsiya bolip esaplanadi .
Lokktin` pikiri boyinsha, ideyalar a`piwayi ha`m quramali bolip bo`linedi . A`piwayi ideya o`z ishine ha`r
tu`rli ideyaarg`a bo`linetug`in aqil boyinsha tek bir g`ana qiyal etiw yamasa qabil etiwdi ja`mleydi . Bul bilimnin`
eelementleri bolip esaplanadi. O`zinin` a`piwayi ha`m quramali ideyalar haqqinda ta`liymatinda Lokk bilimnin`
a`hmiyetli ma`seleleri bolg`an ideyalar ha`m zatlardin` baylanisi, yag`niy bilimnin aktivligin izertleydi.
Ideyalar bizlerdin` kewlimizde jasaydi, olarU` zatlardin` sipatina sa`ykes keledi. Lokk u`sh tu`rli sipat
barlig`in aytti. Olar birinshi , ekinshi ha`m u`shinshi da`rejeli bolip , birinshisi menen ekinshisinin` arasinda u`lken
pariq bar. Birinshi da`rejeli sipat bul haqiyqiy bolip, tig`izliq, araliq ha`m forma haqqinda, ekinshi da`rejeli sipat bul
ren`ler, sesler ha`m iyisler haqqinda mag`liwmat beredi . Ekinshi da`rejeli sipat birinshisinen g`a`rezli boladi.
Lokk quramali ideyalardi payda etetug`in mexanizmlerdin` biri assotsiatsiya dep ataydi. Lokk birinshi bolip
G`Ideyalardin` assotsiyasiG` degen termindi kirgizdi. Lokktin` pikiri boyinsha, assotsiatsiya- bul ideyalardin` o`z-ara
qatnasiqqa juwap bermeytug`in naduris birigiwi bolip esaplanadi . Yag`niy, ideyalar ayirim adamlardin` aqilina birge
kiredi yamasa olar aralasip ketkenlikten ayiriw qiyin boladi .
Lokk sana-sezimdi kewildin` qubilislarinin` belgisi sipatinda u`yrenedi. Ja`ne de, sana-sezim ishki
keshirmelerdi biriktiriwdi qanday da bir ruwxiy ku`sh sipatinda u`yreniledi .
Lokktin` ta`liymati tartislardi payda etip, ju`da` belgili boldi. Lokk penen nemets filosofi ha`m idealisti,
alim G.Leybnits ( a`u`n`u`-a`wa`u`) arasinda bolg`an tartis u`lken qizig`iwshiliq oyatti .
Leybnits o`zinin` psixofizikaliq ma`seleler boyinsha sheshimin, G`aldin ala belgilengen garmoniyanin`G`
gipotezasi dep atadi . Aldin ala belgilengen garmoniya haqqinda ta`liymat parallezmnin` variantlarinin` biri bolip
tabiladi.
Leybnits penen Lokktin` arasindag`i tartis bulU` G`Haqiyqattan da, jan hesh na`rse jazilmagan taxta siyaqli
taza maWG`- degen pikirden ibarat boldi. Leybnits tuwma intellektual` ideyalardi, qa`biletlerdi ha`m beyililiklerdi
moyinladi. Ol Lokktin` pikiri boyinsha tek individual` ta`jiriybeden barliq bilimlerdi arttiriw mu`mkin degen
tu`siniktin` imkansiz ekenin duris ko`rsetip berdi.
Lokktin` tu`sinigi boyinsha, a`piwayi ideyalardi biliwde aqil passiv, al Leybnits appertseptsiya degen
tu`sinik kirgizdi ha`m bul tu`sinik nemets filosofiyasi ha`m psixologiyasinda I.Kant, G.Gerbart ha`m V.Vundt
ta`repinen dawam ettirildi. Appertseptsiya ( adamnin` jeke bilimi) ha`m pertseptsiya arasindag`i ayirmashiliq Leybnits
ta`repinen kirgizilgen an`sizliq tu`sinigi menen baylanisli, Leybnits Lokk ha`m kartezianlardin` pu`tkil psixikani sana-
sezimge ten`lestiriw ideyasina qarsi shig`ip, tariyxta birinshi ma`rtebe ruwxtin` an`siz ha`m sanali jag`daylari
arasindag`i ayirmashiliqti ko`rsetip berdi . Leybnitstin` pikiri boyinsha du`n`yadag`i ha`mme na`rse u`zliksizlik
nizamina boysinadi . O`simlikler ha`m haywanatlar, haywanatlar ha`m adamlar bir-birine qarama-qarsi na`rseler bolip
ko`ringen menen , olarg`a jaqiniraqtan na`zer salsaq, olar bir-biri menen u`zliksiz progress penen baylang`an bolip
shig`adi . Bul uliwma nizamdi Leybnits ruwxiy o`mirge de qollanadi . Az-maz na`rselerdi qabil etiw arqali qa`lew
ha`m qumarliqlar payda boladi.
U`ShINShI BAP
ASSOTsIATIVLIK PSIXOLOGIYaNIN` PAYDA BOLIWI
XVIII a`sirde anglichan psixologiyasi Lokktin` eempirizminen Berkli, Yum ha`m Gartlidin`
miynetlerindegi assotsianizmge qaray rawajlanadi . Dj.Berkli ( a`u`ho`-a`wo`q) Lokktin` tikkeley jolin tutiwshi boldi
ha`m sensualizmnen sub`ektivlik idelaizmge aray adim atti. Psixologiya ushin onin` ken`islikte ko`z benen ko`rip
qabil etiw teoriyasi boyinsha jazilg`an U` G`Ko`z menen ko`riwdin` jan`a toeriyasinin` ta`jiriybesiG` degen miyneti
qiziqli boldi ( a`w09 –j). Berkli o`z shig`aramasinda ko`z benen ko`riw nurlar, ren`ler, ken`islikler, figuralar ha`m is-
ha`reketlerdin` ideyalarin beredi, dep jazdi .Lokk ta usilay jazg`an edi. Degen menen, Berklidin` pikiri boyinsha ,
bizler zatlardi ko`zlerimiz benen tuwridan-tuwri ko`rmeymiz, al olardi ko`riwimizge ko`zdin` basqa ta`repke na`zer
awdaripi arqali payda bolatug`in bulshiq etlerdin` sezimleri arqali qabil etemiz. Yag`niy, ko`z menen ko`riw ha`m
seziw baylanisqa tu`sedi ( bul esitiwge de ta`n boladi ) . Solay etip , bizler ko`z benen ko`rip seziw dep atag`animiz
ko`riw ha`m seziw kombinatsiyasi bolip tabiladi . Berklidin` bul teoriyasi XIX a`sirdin` empiristlik psixologiyasinda
A.Ben ta`repinen rawajlandirildi .
Anglishan D.YuYum ( a`wa`a`-a`wwu`) filosofiyada Dj. Berklidin` jolin` dawam ettiriwshi boldi . Ol
o`zinin` “Adam ta`biyati haqqinda traktat” ha`m “Adam bilimin izertlew” (a`wn`h) degen miynetlerinde
assotsiatsiya tu`sinigin rawajlandiraji ha`m adamnin` pu`tkil bilimin ideyalar assotsiatsiyasi dep ko`z aldina
keltiriwge urindi . Yum sana-sezimnin` barliq jag`daydaoin ta`sirler, ideyalar ha`m olardin` ko`rinisleri dep bo`ledi
.Yum bilimnin` barliq jumisin assotsiatsiyalardin` mexanizmi dep tu`sindirdi. Ol assotsiatsiyalardi to`mendegishe
klassifikatsiyalaydi U` tosattan ha`m naduris assotsiatsiyalar ken`islik yamasa waqitta shegaralasi nizami boyinsha
bolg`an assotsiatsiyalar g`ana boladi , al ideyalardin` u`lesiwi ta`biyg`iy
ha`m duris jol menen keshse, onda bul
uqsasliq ha`m sebeplik nizami boyinsha bolg`an assotsiatsiyalar bolip tabiladi . Bul assotsiatsiyalardin` ha`mmesi
de ku`ndelikli o`mirde ushirasip turadi .Olar ilimiy oydin` tikarinda da bar. Sebep- na`tiyjeli baylanislar
qubilislardin` a`detke aylang`an, izbe-izliginen ibarat boladi . Sebeplik baylanislardi biliw aprior bolip esaplanbaydi,
yag`niy bir na`rse ekinshi na`rsege sebep boladi . Kant Yum ta`repinen qoyilg`an bul ma`seleni u`lken danaliq dep
sanadi, biraq ol . Yumnin` sheshimin maqullamay , aprior bilim degen tu`sinik kirgizdi.
Anglishan shipakeri ha`m ruwxaniyi D.Gartli ( a`w0o`-a`wo`w) Lokktin` ruwxiy o`mirdin` ta`jiriybe arqali
kelip shig`iwi boyinsha ideyalarin qabil etip, onin` assotsiatsiyalar haqqinda tu`sinigin rawajlandiradi ha`m
assotsiativlik psixologiyanin` birinshi tamamlang`an sistemasin berdi . Oni du`ziwde Gartli I.N`yutong`a su`yendi
.yu Gartli burin ruwxiy protsesslerdin` fiziologiyalin` mexanizmlerinin` gipotezalarin da`lillewde Nyutonnin` ayirim
fizikaliq tu`siniklerinen paydalang`an edi. O`zinin` “Adam, onin` qurilisi, onin` waziypalari wa`m u`mitleri haqqinda”
degen basli miynetinde ( a`wn`9) Gartli ta`biyg`iy negiz sipatinda psixika haqqinda ta`liymatti rawajlandirajdi .
Barliq ruwxiy qa`biletler (qabil etiw h.t.b`. ) miydin` organikaliq du`zilisi arqali tu`sindiriledi . Ruwxiy o`mirdin`
tiykarg`i wa`m a`piwayi elmenti bar . OlarU` sezimler( sensatsiyalar) , ideatsiyalar ( sezimler ideyalari, yag`niy
sezimlerdin` zatlarsiz qaytalaniwi ) ha`m a`piwayi affektli ton ( affektsiyalar) – ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik . Usi u`sh
tiykarg`i elmentten assotsiatsiyalardin` mexanizmi ja`rdeminde ruwxiy o`mir quraladi . Bul elementlerdin` tiykarinda
ha`m usi assotsiyalardin` psixologiyaliq menaziminin` tiykarinda vibratsiyalar, yag`niy sirtqi ta`sirler sebepli
nervlarda ha`m miyde payda bolatug`in materialliq ha`m fiziologiyaliq protsessler bar . Vibratsiyalar da`rejesi, tu`ri,
orni ha`m bag`dari boyinsha ayiriladi . Solay etip, assotsiyalar miydegi nerv balanisinin` passiv ko`rinisi boladi
.Haqiyqatinda sezimler yamasa ideyalar emes al vibratsiyalarg`a iye bolg`an miydin` jag`dayi baylanisadi . Gartlidin`
pikiri boyinsha , assotsiatsiyalar tek bir waqitta bolatug`in ha`m izbe-izlilikli bolip bo`linedi,olar sap mexanikaliq
du`zilistler bolip tabiladi . Assotsiatsiyalar tiykarinda barliq quramali tu`sinikler U` este saqlaw qubilislari, ug`imlar,
pikirler, erkli ha`reketler, affektler wa`m qiyallar quraladi .
Gartli so`z ha`m ga`plerdin` tu`siniklerin de u`yrenedi , so`z sesler jiynag`inan ibarat ekeninin , al so`zdin`
ma`nisi sezim arqali qabil etiletug`in obrazlardin` turaqli bo`legi ekenin aytadi . Misali U` aq degen so`zdi
esitkenimizde su`t, qag`az, to`sek siyaqli na`rselerdi ko`z aldimizg`a keltiremiz.
Gartlidin` sistemasinda piirlewge protsess sipatinda qaramaydi. Jan`a pikirler – eski ha`m a`piwayi
ideyalardin` jan`a kombinatsiyasi yamasa quramali ideyalardin` idirawi g`ana dep tu`sindiriledi .
Gartlidin` psixologiyasinda qumarliqlar ma`selesi u`lken orin iyeleydi . Qumarliqlar minez-quliqtin`
ha`reketlendiriwshi ku`shi sipatinda u`yreniledi . Belgili intensiv da`rejege jetken affektler ha`r tu`rliis-ha`reketler
islewge iytermeleydi, usi ma`niste olar qa`lewler yamasa jek ku`riwler degen terminler menen ataladi . Qa`lew ha`m
jek ko`riw ha`rekette keltirip shig`aratug`in jag`dayda ku`shli bolsa, onda olar erk dep ataladi . Gartli o`zinen burin
jasag`an ha`m miynet etken ka`siplesleri siyaqli, fenomenlerdi ayirdi da , qosti da . Bular sezimtalliq, qa`lewler ha`m
erk fenomenleri bolip esaplanadi . Tuwma affektler bolmaydi, jaman ha`m jaqsi tuwma qumarliqlar da bolmaydi.
Qumarliqlar- ta`jiriybenin` jemisi bolip, assotsiatsiyalar mexanizmi boyinsha zatlar ha`m affektsiyalar arasindag`i
tu`sinikten payda boladi .
Gartli assotsianizm pozitsiyasinan erkli is-ha`reketlerdin` payda boliwin tu`sindiredi . Ol erkli is-
ha`reketlerdi yarim erkli, erkli ha`m ekinshi avtomatizmler dep bo`ledi .
Gartli psixikaliq qubilislardin` payda boliwin ta`biyg`iy tu`rde tu`sindirip b`erdi. Emotsiyalar , erk,
intellekt, qabil etiw, este saqlaw, qiyal etiw- bulardin` ha`mmesi ishki sezimlerge ta`sirin jasag`an ishki ta`sirlerden
kelip shig`adi .
Assotsianizm tariyxinda u`lken orin iyeleg filosof, tariyxshi ha`im ta`biyatshi Dj.Pristli ( a`wqq-a`h0n`) .
Pristli Gortlidin` teoriyasin belgili qildi, Gartlide qarsi shiqqanlarg`a , vul`garizatorlarg`a birinshi gezekte shotland
idealist mektebine qarsi gu`resti .
To`rtinshi bap.
XVIII a`sirdegi frantsuz psixologiyasindag`i empiristlik bag`dardin` payda boliwi .
XVIII a`sirde Frantsiyada empiristlik psixologiya payda boldi. Bul protsess Lokktin` adam bili minin`
ta`jiriybe arqali payda boliwi boyinsha teoriyasinin` ta`siri na`tiyjesinde boldi . Og`an Lokktin` R.Dekart ha`m basqa
ratsionalistler menen bolg`an tartisi da ta`sir etti . Frantsuz empiristlik psixologiyasinin` tiykarinda Oyaniw
da`wirinin` ulli oyshillari menen filosoflari turdi . Olar U` filosof materialistler ha`m ateistler J.Lamerti, D.Didro, P.
Gol`bax, ja`ne de biyta`rep oo` jaqtin` wa`killeri F.Vol`ter, E.Kondil`yak, Sh.Montesk`e ha`m shep radikal`-
demokrativ jaqtin` wa`kili J.J.Russo edi. XVIII a`sir tariyxqa Oyaniw ha`m Ulli frantsuz revolyutsiyasi da`wiri bolip
kirdi . Frantsuz empiristlik psixologiyasinin` anglichan empiristlik psixologiyasinan ayirmashilig`i – bul adam sana-
seziminin` aktivliginin` mashqalalarina diqqat awdariw, onin` ja`miyetlik jag`daylarg`a sebepshi ekenin ko`rsetiw
bolip tabiladi .
E.Kondil`yak ( a`wa`o`-a`wh0) Lokktin` empirizminin` sheklengen ekenin ko`rsetti, Lokktin` psixikaliq
protsesslerdin`, yag`niy reflektsiyalardin` ha`reketlerdin` kelip shig`iwin ashpag`anin aytti. Kondil`yak Lokk belgilep
bergen ta`jiriybesinin` eki tiykarin biykarlaydi, tek onin` birewin g`ana, yag`niy sezimlerdi moyinlaydi. Kondil`yak
o`zinin` en` beligi miyneti G`Sezimler haqqinda traktatG` kitabinda qa`biletlerdin` ha`m kewildegi qubilislardin`
empiristlik kelip shig`iwin ko`rsetiwdi basl maqset qilip qoydi . Ol bul ushin mina metodikaliq usildi qollandi U`
bizler siyaqli du`ziliske iye, ruwxi bar, biraq hesh qanday ideyasiz, o`zinin` hesh bir sezimin qollana almaytug`in bir
mu`sindi misal qilip keltirdi . Mu`sindi tek iyis seziw qa`biletine iye qilip, onnan barliq ideyalar menen psixikaliq
qa`biletlerdi U` diqqat, este saqlaw, salistiriw, pikirlew, talaplar, qiyal etiw ha`m erkti alip taslaydi . Mu`sin birinshi
bolip iyis sezedi , iyis seziw qaytalang`ani arqali ta`jiriybe , son`inan este saqlaw qa`biletri payda boladi . Ku`shli
seziniw diqqatti payda etedi . Este saqlaw payda bolg`annan son`, o`tken ha`m ha`zirgi waqitti seziw payda boladi .
Salistiriwdin` juwmag`i ideyalar arasindag`i baylainsti aniqlaydi, yag`niy pikirlewdi payda etedi . Demek, pikirlew-
bul tu`rin o`zgertken seziw bolip tabiladi.
Ra`ha`tlik ha`m ra`ha`tsizlik- sezimlerdin` so`zsiz emotsialiq jubaylari . Eger mu`sin tek jag`imsiz iyislerdi
sezse, ol jag`imsiz iyislerge toli boladi , biraq onda olardan qutiliwg`a umtiliw bolmaydi. Ol jag`imli iyislerdi bilse
g`ana, onda umtiliw payda boladi. Olardin` salistiriw arqali talap payda boladi Bul mu`sinnin` ishki qanaatsizlig`i,
yag`niy ra`ha`t aliw ha`m ra`ha`tsizlikten qutiliwg`a umtiliwi bolip tabiladi. Talap ku`shli umtiliw menen birlikte
mu`sinde qa`lew ha`m erkti payda etedi .
Kondil`yak keyin mu`singe basqa sezimlerdi - da`m seziw , esitiw hm ko`riw qa`biletlerin berse, bul
mu`sinnin` ruwxiy o`mirin o`zgerte almaydi . Oni tu`p-tamirinan o`zgertetug`in na`rse – bul bir o`zine na`rsenin`
tiyiwine qarsi sezimnin` payda boliwi .
Basqa filosof-materialistler siyaqli, Kondil`yak ta materialistlik sensualizm pozitsiyasinda turip, sezimlerdi
pikirlerden ayirmadi . Kondil`yaktin` pikiri boyinsha, pikirlew seziw arqali payda boladi .
Kondil`yaktin` miynetlerinde a`hmiyetli psixologiyaliq ma`selelerge baylanisli o`tkir pikirler bar. Onin`
pikirinshe, ideyalar sezimler siyaqli kewildin` jag`dayi bolip esaplanadi . Adam o`zinde bolatug`in ko`p na`rselerdi
jaqsi bilmeydi, bul adamnin` o`zin o`zi baqlawi qiyin ekenin bildiredi .
Meditsinadag`i ha`m ta`biyat taniw ilimindegi jan`a tabislarg`a, sonday-aq goland shipakeri ha`m
ta`biyatshisi G. Burgavenin` jaqa tabislarina, j. Byuffonnin` evolyutsiyaliq ideyalarina K.Linneydin` o`simlikler
klassifikatsiyasina h.t.b. su`yene otirip, shipaker ha`m filosof J.Lametri ( a`w09-a`wo`a`) adamg`a ha`m onin`
psixikasina ta`biyqiy ilimler arqali jandasiw kerekligin jaqladi . Lametri Dekarttin` dualizmin biykarlaydi . Materiya
tek araliqqa iye emes, al ha`reketke keliw, seziw ha`m pikirlew qa`biletine iye dep esapladi .Lametridin` pikirinshe
haywanatlar seziw qa`biletine iye . Ol Dekarttin` haywanatlar a`piwayi mashina siyaqli, degen pikirin biyma`ni
toeriya dep ataydi . Ol adamnin` denesinin` ishki qurilisindag`i ha`m onin` miy du`zilisin megzeslikke tiykarlana
otirip, adamnin` ta`biyg`iylig`in jaqlap otirip, og`an ta`biyattin` bir bo`legi sipatinda qarap, adam menen
haywanatlardin` rawajlaniwindag`i uqsasliqti ko`rsetti . Bul arqali Qudaydin` Jaratiwshi ekenin biykarlap,
adamlardin` haywanatlardan u`stinligin naturalistlik jol menen tu`sindiredi . Yag`niy, bunin` sebebi adamnin` bilimi
ha`m ta`rbiyas idep tu`sindiredi.
Lametri o`zinin` G`Adam-mashinaG` degen traktatinda adamdi ju`da` bilimli mashina, dep ataydi. A`lbette
, Lametri adamdi mashinag`a ten`emeydi, al G`adam-mashinaG` dep adamnin` barliq en` quramali qa`siyetlerin,
sonin` ishinde sana sezimin metafora usili menen tu`sindiriwge tirisadi .
Lamerti du`n`yag`a degen materialistlik ko`z-qarasqa tiykarlana otirip, oni saw ha`m aqilli filosofiya dep
atap, to`mendegi psixologiyaliq ideyalardi rawajlandiradi . Ol Lokktin` empirizmnin` pozitsiyalarin bo`ledi U` tek
ta`jiriybe ha`m baqlaw bilimnin` tiykari bolip , bilim qiyal etiw ha`m diqqattan ibarat. Lametri sensualist bolip ,
adamnin` seziwi ha`m oylawi arasina ayirmashliq qoyadi . Biliw seziwden baslanip, qiyalin`a keltiriw arqali obrazlar
payda boladi . Diqqat bilimge aktivlik kirgizedi. Diqqat – miydegi ideyani biliwge ja`rjem beretug`in gilt bolip
esaplanadi.
Lametri talaplardin` minez- qulqintag`i ayriqsha ornin atap ko`rsetkeni arqali u`lken xizmet atqaradi . Ol
talaplarg`a shetten tis a`hmiyet berdi . Talapqa iye bolmag`an ha`r bir tiri zat ( o`simlikler), ag`ilg`a da iye
emes, talap qanshelli ko`p bolsa , aqil da sonshama ko`p boladi, dep sanadi ol .
Talaplardi Lametri naturalistlik ma`niste tu`sindi . Adamnin` basli talaplari ta`biyg`iy ma`niske iye . Olar
U` awqat , ra`ha`tlik, orgnizmdi saqlaw ha`m o`sip-o`niw ushin paydali bolg`an na`rseler bolip tabiladi . Sonliqtan
organikaliq ha`m denenin` talaplarin qanaatlandiriw baxit bolip esaplanadi Bul talaplar ta`biyattin` a`jayip siyi bolip
tabiladi . Solay etip, ol keyin ala naturalizatsiyanin` na`tiyjesinde sezimtalliqti ha`m denenin` ha`zligin maqtawg`a
o`tti.
Gel`vetsiydin` izertlewlerinin` negizi-aqil-oydin` ten`sizligi qayaqtan kelip shig`adi , degen ma`sele boldi .
Ol ta`biyatqa baylanisli ma yamasa ta`rbiyag`a ma W Bul ma`seleni sheshiw boyinsha, Gelvetsiy to`mendegi
psixologiyaliq ideyalardi rawajlandiradi . Adam seziw, sezimlerdi saqlap qaliw, yag`niy este saqlaw qa`bileti menen
tu`wiladi. Gel`vetsiy Kondil`yakka tiykarlanip, onin` menen birge Lokktin` ishki ta`jiriybesin biykarlap, tek
sezimlerdi g`ana intellektual` qa`biletler qa`liplesetug`inin` ko`rsetedi . Aqildin` barliq isleri U` salistiriw, pikirlew
seziwden ibarat boladi . Gel`vetsiydin` pikirinshe, aqil-oydin` isi ushin diqqat za`ru`r, diqqat qoiw ushin ku`sh saliw
kerek. Ku`sh saliw arqali qizig`iwshiliq payda boladi U` qa`lewi joq adam diqqat awdarmaydi, qizig`iwshiliq baxitqa
umtiliwdi payda etedi . Baxit – bul fizikaliq ra`ha`tleniw . Ol barliq is-ha`reketlerdin`, oylardin`, dosliqtin`,
adamlarg`a degen su`yispenshiliktin` basi.
Eger bulardin` ha`mmesi sezimler arqali payda bolatug`in bolsa, aqil-oydin` ten`sizligi minsizlikke
baylanisli emes pe W Gel`vetsiydin` pikiri boyinsha , u`lken ashiliwlar jasaw ushin a`piwayi este saqlaw qa`biletinin`
boliwi jetkilikli . Ja`ne de , ol aqil ha`m geografiyaliq jag`daylar boinsha, adamlar arasindag`i rasaliq, awqatlar,
temperament boyinsha o`zgeshelikler haqqinda ma`seleni qoyadi. Solay etip, adamlardin` denenesinin` ku`shliligine,
organlarinin` jaslig`ina , sezimlerinin` az yamasa ko`p da`rejede o`tkirligine de aqil-oy u`stinligi baylanisli emes .
Juwmaqlap aytqanda, psixologiyaliq ko`z qaras boyinsha barliq adamlar o`zlerinin` aqil boyinsha
qa`biletlerin rawajlandiriwda birdey mu`mkinshilikke iye. Sonda ne ushin ha`r bir adam ulli ashiliwlar jasamaydi W
Bug`an eki sebep boliwi mu`mkin . Birinshisi – olardin` ha`r qiyli jag`daylari . Ekinshisi - ataq-abirag`a erisiwdi
qa`lemew. Gel`vetsiy ulli adamlardi ta`rbiyalap shig`ariw ushin, ulli ashiliwlar jaratiwg`a jol aship beretug`in barliq
jag`daylardi u`yrenip shig`iw kerek, dep esaplaydi .
Ja`ne de, Gel`vetsiydin` pikirinshe, qumarliqlardin` ku`shi ha`r qiyli adamlarda ha`r tu`rli boladi . Adam
tuilg`anda, onin` tek ideyalari emes, al qumarliqlarida bolmaydi . Qumarliq- bul ta`rbiyanin` jemisi . Adamlar o`zleri
orinlag`an isleri dan`q keltirgende qumarliqqa toladi . Dan`q, izinen hu`rmet, bayliq ha`m t.b. keledi, bul fizikaliq
ra`ha`tleniw aliwg`a jag`day tuwdirip beredi.Gel`vetsiy ma`mleettin` ha`r tu`rli basqariw formalari bolg`an
monarxiya, oligarxiya ham respublikani salistirip ko`rip, respubilka adamlardi ja`miyettin` paydasi ushin oylap
tapqan na`rseleri sebepli olardi jaqsi siyliqlaydi, degen juwmaqqa keldi. Adamnin` jeke ma`pi ja`miyetlik ma`p
penen kelisgenlikten, talantlar gu`lleniwi mu`mkin. Sonliqtan Ge`vetsiy eldi respublikaliq basqariwg`a
shaqiradi.Solay etip, adamnin` qa`biletleri Gel`vetsiyde o`tkir siyasiy tu`ske iye boladi .
D.Didro ( a`wa`q-a`whn`) o`zinin` Gel`vetsiy menen bolg`an tartisinda bilimdi. Adamnin`
qizig`iwshilig`inin` ta`biyatin ha`m qumarliqlardi tu`siniw boyinsha bir qatar materialistlik ideyalardi keltirip o`tken
edi . Ol qa`biletler traktovkasin berdi ha`m qa`biletlerdin` tuwma bolatug`inin moyinladi . Didro Gel`vetsiydin`
sensualizmin o`tkir sing`a aldi, oylawdin` spetsifikasin ko`rsetip berdi, ja`ne de sezim ha`m aqil arasindag`i o`z ara
qatnas haqqinda dialektikaliq ideyalardi keltirdi .
Frantsuz psixologiyasinda materialistlik da`stu`rlerdin` qa`liplesiwine u`lken ta`sir ko`rsetken ta`biyatshi
ha`m filosof Sh.Bonne (a`wg`0-a`w9q) boldi. Onin` G`G`Ruwxiy qa`biletler analizinin` ta`jiriybesiG` (a`wu`0) degen
miynetinde bayanlag`an psixologiyasi Gartlidin` psixologiyasi menen birdey .
Men de Biran ( a`wu`u`-a`hg`n`) empiristlik bqosilip, son`inan onnan shig`ip ketti . Ol o`zinin`
G`Psixologiyanin` tiykarlari haqqina ochsherkG` degen miynetinde ishki du`n`yani baqlawg`a diqqat awdardi ha`m
psixologiyanin` ishki sezimler waqqinda ilim ekeni tuwrali ideyalardi rawajlandiradi.
XIX a`sirde Frantsiyada empirizm P.Ta`n ( “Aqil haqqinda” a`hw0) ha`m T.Ribo (“ Ha`zirgi zaman
anglichan a`debiyati”, a`hw0) arqali qayta tiklendi.
Dostları ilə paylaş: |