LektsIYa – 1 psixologiya tariyxi predmeti

Besinshi bap 

XVIII  a`sirde Rossiyadag`i psixologiyaliq oy 

 

Ma`deniyat, filosofiya, ilim tariyxinin`  izertlewlerine qarag`anda, psixologiyaliq ideyalar Rossiyada X –XV  

a`sirlerden baslap-aq  rawajlana baslag`an edi .  

A.N.Radishshshev  o`zinin`  “Peterburgdan  Moskvag`a  sayaxat”  (a`w90)  degen  kitabinda    a`debiy  formada 

krepostnoyliq  pravoni a`shkaraladi . Sol sebepten ol Sibir`ge su`rgin etildi . XVIII  a`sirde Rossiyada  ag`artiwshiliq 

ha`reketleri ken`nen  rawajlanip, a`jayip iskerlerdi payda etti . Olar  U` N.N.  Popovskiy, N.I.Novikov, V.N. Tatishev, 

D.I.Fonvizin, D.S.Anichkov, S.E. Desnitskiy, Ya.P.Kozel`skiy, P.S.Baturin h.t.b.  edi. Ukrain oyshili G.S.Skovoroda ( 

a`wg`g`-a`w9n`)  adamnin` an`-sezimine  u`lken diqqat awdardi. 

Ja`miyettin` rawajlaniwinda  ilim ha`m bilimlendiriwdin`  tutqan orni salmaqli  ekenligi moyinlag`ang`anina 

baylanisli,  V.N.  Tatishev  aqildin`  rawajlaniwi  bilimlendiriw  ha`m    u`yretiwden  qa`rezli    ekeni  haqqinda  ideyani  

tastiyiqlaydi  .  Rossiyada    baspaxana  isleri  boyinsha  iri    sho`lkemlestiriwshi  bolg`an  N.I.Novikov  baspa  so`zde  en` 

tartisli  mma`seleni , yag`niy  adam janinin`  o`letug`ini yamasa o`lmeytug`ini haqqinda ma`seleni qoydi. a`w9u`- jili 

“Jan haqqinda ilim” degen arnawli  tu`rde psixologiyag`a bag`ishlang`an birinshi rus kitabi  jariq ko`rdi . Bul kitaptin` 

avtori I.Mixaylov Lokktin` empirizmi ruwxinda psixologiyaliq  sistematizatsiyani ju`rgizdi. Ol jannin`  o`lmeytug`ini 

haqqinda   ma`selege  toqtalmay, al  faktlerdi ,  yag`niy  tu`sinik ha`m erkke baylanisli bolg`an  sezimler  menen oylardi  

su`wretledi . 

Materilistlik rus psixologiyasinin` tiykarin salg`an M.V.Lomonosov ( a`wa`a`-a`wu`o`) boldi. Lomonosov – 

ulli rus entsiklopedist alimi, fizik, ximik, tariyxshi, filosof shayir ha`m jaziwshi, birinshi bolip rus  grammatikaliq tilin 

du`ziwshi,  rus    qosiq  jaziwi  boyinsha    sistemanin`    negizin    saliwshi  ,  XVIII    a`sirdegi    rus  ilimiy    ha`m  

biimlendiriwinin`  ko`rnekli  sho`lkemlestiriwshisi  boldi  .  Lomonosovtin`    psixologiyaliq  ko`z  qaraslari  iilmiy  

izertlewler arqali, yag`niy ta`iyat, rus tili h.t.b. izertlew  arqali rawajlanip bardi.  Sirtqi du`n`yanin`  seziw  organlarina 

ta`sirin  materiastlik    jol  menen  tu`sindirip,  miydin`      tu`rshiktiriwshi  zatlardi  airiwdg`a  rolin    tastiyiqlay  otirip, 

Lomonosov  ren`lerdi  ko`riw  boyinsha  u`sh  komponentli    toeriyani  usindi  (  “Nurdin`  kelip  shig`iwi  haqqinda  so`z”, 

a`wo`w).  XIX    a`sirdin`  en`  basinda    (  a`h0a`-j)    anglichshan  fizigi  ha`m  shipakeri  T.Yung  de    ren`lerdi  ko`riw 

boyinsha u`sh  komponentli  teoriyani using`an . Keyin ala bul teoriyani G.Gel`mgol`ts toliq islep shiqti . 

A`sirese  Lomoosovtin`      “Ritorik-  qisqasha  qollanba”  (a`wn`n`)      degen  jumisi  psixologiyaliq  ideyalarg`a 

boy.  Bul  kitabinda  qiyallar,  tu`sinikler,  qumarliqlar  ha`m  so`ylew    psixologiyasi  boyinsha  oylardi    rawajlandiradi  ( 

ta`biyat, qumarliqlar menen gu`res ha`m  aqildin` roli ). Lomonosovtin`  ideyalarin Ya.P. Kozel`skiy ( a`wg`h-a`w9n`) 

ha`m  A.N.Radishev    rawajlandirdi  .  Radishev  o`zinin`    “Peterburgtan  Moskvag`a  sayaxat”  kitabin    “Lomonosov 

haqqinda  so`z”  degen  bo`lim  menen  juwmaqlaydi  .  Ol  bul  bo`limde  ulli  alimnin`  o`mir  bayani    haqqinda  so`z  etip, 

islerine tariyxiy  baha beredi. 

Krepostnoy    eziwshiligi  ku`sheygen  waqitta  Radishev              (a`wn`9-a`h0g`)  ku`shli  keskinlik  penen  adam 

mashqalasin ko`terdi. Radishev  ulli rus filosofi ha`m  materialisti ekonomist, wuqiu` taniwshi ha`m revolyutsioner edi 

. 

Gobbs,  Dekart,  Spinoza  ,  Pristli,  Lokk  ha`m  frantsuz    materialistlerinin`    miynetlerine  tiykarlanip,  ta`biyat 

taniw  boyinsha  tabislardi,  yag`ni    Linney,  Byuffonnin`  miynetlerin  uliwmalastiradi  ha`m  meditsina  boyvinsha 

bilimlerge su`yenedi . Radishev  jannin` barlig`in yu bikarladi, psixika denenin` belgili organlari bolg`an nervler ha`m 

miydin` funktsiyasi dep esapladi  

Radishevtin`  miynetlerinde  psixikanin`  rawajlaniw    mashqalasi  ha`m  usig`an  baylanisli  adam  ha`m  

haywanatlar psixikasin salistiriw u`lken orin iyeleydi . Radishevtin` pikirinshe, adam ta`biyatqa  belyimlespeydi, al oni  

o`zgertedi,  adam  so`ylew      ha`m  tuwri  ju`riw    qa`biletine  iye.  Adamnin`    qollari  u`lken  ro`  oynaydi,  miyi  joqari  

rawajlang`an  .  Adamnin`    ayirmashilig`i  sonnan  ibarat,  onin`    bilimi  ayriqsha  ,  ol  ko`rkem    sana-seziminin` 

qa`liplesiwinde  so`lewi u`lken rol` oynaydi . Adamnin`  aqilinin` rawajlaniwina   ja`miyettin` ta`siri u`lken boladi . 

Radishev  jannin` o`lmeytug`ini boyinsha ma`selege arnap “Adam , onin`  o`letug`ini  ha`m  o`lmeytug`ini” 

haqqinda  degen filosofiyaliq  traktatti  Sibirge su`rgin  etilgen  waqtinda jazg`an edi .  Radishev o`z miynetlerine o`lim 

ha`r  bir  tiri  jannin`      basinda  bar    na`rse  ekenin  aytadi  .  Ol  Gel`vetsiydin`  sensualizmin  sing`a  alip,    adamnin`  o`z 

qa`lewleri,  qumarliqlari,  ha`tte,  o`z  denesi  u`stinen  de  biylikke  iye  ekenin    tastiyiqlaydi  .  Ja`ne  de,  ol  o`lim  arqali 

adamnin`  denesi joq bolip ketse de, onin`  oylari joq yubolip   ketpeydi , dep esapladi. 

 

Altinshi bap 

 

XVII I a`sirdin` aqiri-XIX  a`sirdin` birinshi yarimida nemets  klassikaliq filosofiyasindag`i 

psixologiyaliq ideyalar . 

 

 

 

 

Angliyada  payda  bolg`an  empiristlik  filosofiya  ha`m  psixologiya  Germaniyaqa  tez  kirip  barg`an  joq.Tek 

XVII I  a`sirdin` ekinshi yariminda g`ana Lokktin` “Ta`jiriybeler” degen miyneti ha`m Yumnin`  miynetleri ahdarildi . 

Al      jetpisinshi  jillari    Gartlidin`  ,  frantsuzlar  Bonne,  Gel`vetsiy  ha`m  Kondil`yaktin`  miynetleri  awdarildi.  Bug`an 

deyin Dekart, Leybnits ha`m onin`  izbasari X.Vol`f jaqsi tanis edi . 

X.Vol`f  (  a`hw9-a`wo`n`)    Leybnitsti  sistemalastirip,  belgili  qildi  .  Germaniyada    ol  ornatqan 

psixologiyanin`  ta`schiri  na`tiyjesinde  Kant    rawajlang`an  edi  .  Degen  menen,  keyin  ala  Kant  bul  psixologiyani  ta`n 

almadi  .  X.Vol`ftin`  sistemasi    psixologiyada  empiristlik  ha`m    ratsionalistlik  ideyalar  arasinda  kompromiss 

boldi.X.Vol`f    bul  kompromissti  psixologiyani    eki  ilimge,  empiristlik  (“Empiristlik    psixologiya”,  a`wqg`)  ha`m 

ratsionalliq  (  “Ratsionalliq  psixologiya”,  a`wqn`  )  dep   boliwi  arqali  ko`rsetti  .  Vol`ftin`  empiristlik  psixologiyasinda 

XVIII  a`sirde jandi  u`yrneiw faktleri boyinsha tendentsiya orin iyeledi . Biraq Vol`ftin`  empiriyasi ju`da` jarli bolip, 

ol  psixologiyada  o`lshew  mu`mkinshiligin    gu`milji  tu`rde  ko`rsetti  .  Al    ratsionalliq    psixologiyasi  tirishilik,  jasaw 

orni, azatiliq ha`m jannin`  o`lmeytug`ini siyaqli ma`selelerdi u`yrendi . Vol`f ratsionalliq psixologiyasinda qa`biletler 

teoriyasin da usindi . 

Vol`ftin`  psixologiyasin  I.Kant  (a`wg`n`-  a`h0n`)    qatan`  sing`a  aldi  .  Ol  psixologiyada  ta`jiriybe  ha`m 

matematikanin`  mu`mkin  emesligin,  olardin`  tek    ilim  sipatinda  psixologiyag`a    kerek  ekennen  aytti  .  Kant  Jon 

trixotmiyasinin` tiykarin saliwshi boldi ( og`an deyin nemets filosofi I.Tetens ( a`wqu`-a`h0w) usi ashiliwdi  jasag`an 

bolsa da , bul  Kantqa tiyisli boldi).  “Pikirlew  qa`biletin sing`a aliw” (a`w90) degen miynetinin` kiris so`z bo`liminde 

Kant jannin`  bile alatug`in qa`biletinin`  ra`ha`t ha`m qiinshiliqti seziw  qa`biletinen ayriqsha  ekeninin aytti . Degen 

menen,    bul  klassifikatsiya  Kanttin`  “Antropologiya”  (  a`w9h)  degen  miynetinde  ken`irek    yu  berilgen  .  Kant  bul 

kitabinda    tilek ha`m erktin` ayirmashilig`ina  toqtalip, erk  aqil  arqali  ha`reketke keldi, al tilektin` tiykari sezimler, 

ra`ha`tlik  ha`m qiyinshiliqlar  ekenin aytadi. Kanttfn` klassifikatsiyasi XIX a`sirge o`tti ha`m u`stin  boldi.  

Kanttin`  yu  bilim  haqqinda  ta`liymatindag`i    apriorizm  ,  a`sirese  onin`  qabil  etiw  tu`ri    bolg`an  ken`  islik 

ha`m  waqit  apriorlig`i  haqqinda  ta`liymati  nemets    psixologiyasina  ha`m  qabil  etiw  psixofiziologiyasina  u`lken  ta`sir   

jasadi  .  Kanttio`    pikiri  boyinsha  zatlardin`  bizlerge  jasag`an    ta`siri  na`tiyjesinde  bilim  payda  boladi,    yag`niy  ol 

empiristlik    xarakterge  iye  .  Bizlerdin`    ta`jiriybelik  bilimlerimiz  bul  formalar  bolip  esaplalandi.  Formalar    apriorli 

bolip, biliw  qa`biletinen payda boladi.  Formalar qabil etiwdin`  apriorli formasi  ha`m  pikirlewdin`  apriorli formasi 

bolip    bo`linedi.  Qabil  etiw    formalarina  ken`islik  ha`m  waqit      jatadi.  Al  pikirlewdin`  apriorli  formasi  mazmung`a 

qosiladi ha`m eki toparg`a  bo`linediU` aqil kategoriyasi (olar a`g`)  ha`m  taza aqil ideyalari (olar q). Aqildin` apriorli 

formasin  izertlewi  arqali  Kant  appertseptsiya    haqqinda  ta`liymatti    rawajlandiradi.  Appertseptsiya  –  bul  a`welden 

bilg`asiq tu`siniklerdin` sintezin a`melge  asiriwshi  aktiv ku`sh bolip, ol eki formag`a iye. Olar U`  appertseptsiyanin`  

da`slepki  sintetikaliq  birligi  yamasa  sana-sezimnin`  transtsendental`  birligi  ha`m    appertseptsiyanin`  transtsendental` 

birligi yamasa ob`ektiv appertseptsiya. 

Kanttin`  ta`liymatinda  a`hmiyetli  psixologiyaliq    jag`daylar  trantsentental`  sxemalarda  jaylasqan.  Kant 

sxemalardi sezimtal tu`sinikler dep ataydi .  Olar qiyal  etiw jemesi bolip tabiladi . Kanttin` sxemalar haqqinda tu`sinigi  

zamanago`y psixologiyadag`i empiristlik  izertlewler arqali tastiyiqlanadi . 

I.G.Fixte  (  a`wu`g`-  a`ha`n`)  frantsuz  revolyutsiyasinin`  `ta`siri  astinda  boldi.  Ol    sub`ekttin`  aktivligi 

haqqinda  ideyalardi  rawajlandirdi.  Sheling  Fixteni  Spinozanin`  antipodi  dep  atadi.  Fiktenin`  pikirinshe  ,  adamdi 

ta`biyattin` basqa  qubilislarinan ayirip turg`an na`rse- onin` do`retiwshilik qa`bileti, aqilg`a  say erki boliwi. Adam o`z 

isleri menen  haywannan ayirilip turadi .yu 

Fixtenin`    sha`kirti  F.V.I.Shelling  (  a`wwo`-a`ho`n`)  Fixtenin`  sub`ektivizmin    sing`a  aldi  .  Shellingnin`  

Fixteden ayirmashilig`i , ol ruwxiy o`mirdi ta`biyat haqqinda  ta`liymat kontekstinde u`yrendi . Shelling magnetizmde , 

elektr  tarmaqlarinda , ximiyaliq  reaktsiyalarda, a`sirese organikaliq  ta`biyatta ruwxiy na`rselerdi ko`rdi. Adamdi eki 

du`n`ya bolg`an ta`biyat ha`m ruwxti baylanistirwshi dep  esapladi . Adamnin` maqseti ha`m joqari isi – bul ko`rkem  

o`ner, dep sanadi .  

G.V.Gegel`din`  (  a`ww0-a`hqa`)  ideologiyaliq    sistemasindag`i  sub`ektivlik  ruwx    haqqinda  ta`liymat 

tarawinin`  biri  psixologiyadan  turadi.  Sub`ektivlik  ruwx,  yag`niy  individual`  sana-sezim  o`z  rawajlaniwinda  u`sh 

basqishtan  o`tedi  .  Birinshi    basqishinda  ruwx    dene  menen    tikkeley  qosiladi  .  Bul  jerde    adamlardin`  ha`r  tu`rli 

psixikaliq jag`dayi olardin` rasaliq, jasi ha`m  fiziologiyaliq o`zgeshiliklerine  baylanisli  u`yreniledi . Olardin`  minez-

qulqi,  temperamenti  ha`m    sezimleri  de    esapqa  alinadi  .  Ekinshi    basqishta  ruwx    sana-sezim  bolip  esaplanadi  .  Bul 

jerde  sana-sezimnin` o`siw ma`selesi u`yreniledi . U`shinshi basqishta ruwx  aqil ( teoretikaliq  ruwx, yag`niy bilim)  

erk ( praktikaliq ruwx) ha`m a`dep-ikramliq  ( azat ruwx)  sipatinda u`yreniledi. 

L.Feyerbaxtin`  (  a`h0n`-a`hwg`)  filosofiyasinda  psixikani  tu`siniw  ushin  materialistlik  usil  kerekligi 

tastiiqlanadi.  Feyerbaxtin`  filosofiyaschinin`    temasi  adam  bul  pikirlew  sub`ekti  .  Feyerbax  adamdi    ta`biyattan 

ajiratpadi  .    ha`m  og`an  qarsi  qoymadi,  adamdi    ta`biyattin`  jemsi  ha`m  bir  bo`legi    dep    esapqa  degen  praktikaliq  

qatnastan aship aytpaydi . 

 

Besinshi taraw 

 

Psixologiyanin` o`z aldina ilim  bolip bo`liniwi ha`m onin`  ashiq krizis waqtina deyin rawajlaniwi ( XIX  

a`sirdin` u`0- jillari  XX a`sirdin` a`0-jillari 

 

Birinshi bap 

 

O`z aldina ilim sipatinda psixologiyanin` birinshi bag`darlamalari . 

Psixologiyanin`  o`z  adina  ilim  sipatinda  birinshi    varianti  V.Vundtin`  (  a`hqg`-a`9g`0)    fiziologiyaliq 

psixologiyasi boldi . Vundt  o`z izertlewlerin  qabil eti   tarawi boyinsha  ju`rgizdi. Olar boyinsha “Qabil etiw  teoriyasi 

boyinsha osherkler” ( a`hu`g`) degen kitap  du`zildi . Vundt  bul osherklerde psixologiyanin`  eksperimental` ilim ekeni 

haqqinda  ideyalardi    rawajlandiradi  .  a`hu`g`-  jili  shiqqan    “Adamnin`    ha`m  haywanatlardin`  jani    haqqinda 

lektsiyalar”    degen  miynetinde      ruwxinin`    jemisderinin`  analizin  dep  atap  o`tti.  Solay  etip,  u`0-jillari  eki    metodti, 

yag`niy  eksperimental`  ha`m  ma`deniy  menen  tariyxiy  metodlardi    biriktiriwshi  psixologiyanin`  bag`darlamasi 

qa`liplesti.  a`hwn`-jili    baspadan  shiqqan    “Fiziologiyaliq  psixologiyanin`  tiykarlari”  degen  Vundttin`  miyneti  

psixologiyanin`  o`z aldina ilim boliwina tiykar salip berdi.  Bul psixologiyanin` ob`ekti-  ishki ha`m sirtqi baqlawlar 

ushin an`sat bolg`an fiziologiyaliq ha`m psixodlogiyaliq  ta`replerge iye   bolg`an sezimler ha`m a`piwayi sezimtalliq 

bolip  tabiladi  .  Fiziologiyaliq    psixologiya  metodi    boyinsha  eksperimentalliq  psixologiya  bolip  esaplanadi  .  a`hwo`- 

jildan baslap Vundt Leyptsig unirversitetinde is u`rgize basladi . Ol a`hw9-  jili bul  jerde psixologiyaliq laboratoriyani 

jaratti. Usi laboratoriya bazasinda  eki jildan son`, eksperimental`  psixologiya  instituti   du`zildi . Ol en` bachstan-aq  

psixologlardi  tayarlaytug`in  xaliq  araliq  orayg`a  aylandi  .  Bul  jerde    E.Krepelin,  G.Myunsterberg,  O.Kyul`pe, 

E.Meyman, K.Marte,  T.Lipps, F.Kryuger ( Germaniya), E.Titchener ( Angliya) , E. Skripshur, D.Endjel. S`tyu. Xoll ( 

Amerika  ),  V.M.Bexterev,  V.F.  Shij,  N.N. Pange  (  Rossiya)  h.t.b.  ta`lim    aldi  .  Vundttin`  mektebi  usi  ta`rizde  payda 

boldi ha`m usi mektep arqali   psixologiyanin`  o`z aldina ilimge aylaniw tariyxi baslandi . 

Psixologiyanin`  jan  ha`m  ishki  ta`jiriybe  haqqinda  ilim  ekeni    tuwrali    tu`sinikti  sing`a  alip,  Vundt  

psixologiyanin`  tikkeley  ta`jiriybe    haqqinda  ilim  ekenin  aytadi  .  Ob`ekt  ha`m  sub`ekt      u`zilmes  birlikte  boladi, 

yag`niy     ha`r  bir  ob`ekt  usinilg`an  ob`ekt  bolip  esaplanadi  .  Solay  etip,  psixologiyanin`  u`yrenetug`in  ob`ekti  sana-

sezim    bolip  tabiladi  .  Vundt  o`z  psixologiyasin  volyuntaristlik  dep  ataydi.  Al  ob`ektivlik  qubilislar  bolg`an  minez-

qulin`    ha`m  is-ha`reketti  psixologiyadan  alip  taslaydi,  adam  o`zin  o`zi  baqlawda  ta`jiriybe  aniqliq    kirgizedi,  dep 

sanaydi . 

Degen menen , pu`tkil psixologiyani ta`jiriybe arqali u`yreniw qiyin . Vundt  ta`jiriybeni a`piwayi psixikaliq 

protsessler  menen,    yag`niy  sezimler,  tu`sinikler,  reaktsiya    waqiti,    a`piwayi  pssotsiatsiyalar  ha`m  seziniwler  menen 

shekledi  .  Joqari  psixikaliq    funktsiyalardi    ha`m  psixikaliq  rawajlaniwi  izertlew  basqa  usillardi  talap  etedi  .Vundt 

adamlardin`  o`z  ara  qarim-qatnasin,  tillerin,  an`izlarin,  u`rip-a`detlerin      u`yrenetug`in  psixologiyanin`  bil  bo`limin 

xaliqlardin`  psixologisi dep atadi. Vundt  bul psixologiyag`a individual` eksperimental` psixologiyani qarsi qoydi. Bir-

birinen   mazmuni ha`m usili jag`inan ayirilatug`in , biri ta`biyat taniw, biri jan  haqqinda ilimdi u`yrenetug`in us eki 

psixologiyanin`  Vundt  ta`repinen  kirgiziliwi    arqali  bir  ilimnin`  bo`liniwi  kelip  shiqti  .  Bul  XX    a`sirdin`  

pstixologiyada  ju`z bergen ashiq krizistin`  birden-bir sebebi ha`m og`an ta`n belgi boldi . 

Vundtin` psixologiyaliq sistemasi elementlerdi ( sezimler ha`m seziniwdi)  elementler arasindag`i balanisli, 

usi  baylanislardin`  na`tiyjesin,  ruwxiy  o`mir  nizamlarinin`  zertlewin    u`yrenedi  .  Bul  prgrammada  assotsiativ 

psixologiyag`a ta`n bolg`an  nizmlarin-izertlewge  u`yrenedi . Bul programmada assotsiativ psixologiyag`a ta`n bolg`an 

Vundttin`  atolizmi  ayqin  ko`rinedi,  yag`niy  o`z  ta`biyati  boyinsha  sensor  bolg`an  a`piwayi    elementler  birinshi,  al 

quramali birikpeler ekinshi boladi . Ja`ne de, Vundt  assotsiativlik baylanislardan tisqari, appertseptivlik  baylanislardi 

da  ayirip  aytadi.  Appertseptsiya 

  sub`ekttin`  aktivliginde    ha`m  diqqat  awdariwda  ko`rinetug`in    sana-sezimnin` 

ayriqsha  funktsiyasi. Vundt appertseptsiya, diqqat awdariw ha`m  erk tu`siniklerin jaqinlastiradi, ha`tte, olardi ten`dey 

ko`redi.  Appertseptsiya    jemisi-  appertsetivlik  tu`rde  u`ylesken  tu`sinik,  funktsiyasi 

  pikir  ha`m  qiyal,  al 

appertseptsiyanin`  negizi sana-sezimnin` o`zinde jalasqan . 

Vundtin`  psixologiyasinin`  son`g`i  tarawi  psixikaliq  o`mir  nizamlari  haqqinda  ta`liymattan  turadi.  Onda  

su`wretlew  shegarasinan shig`ip, ub`ektivlik  du`n`yanin` qa`siyetlerin aniqlaw  haqqinda aytilg`an . 

Vundttin`  barliq  islerinin`  ishinde  tariyxiy  a`hmiyetke  iye  bolg`an  isleri-  onin`  psixologiyag`a    ta`jiriybe 

kirgiziwi,  eksperimental`    psixologiya  institutin    sho`lkemlestiriwi  ha`m    G`Psixologiyaliq  izertlewlerG`    (  da`slep 

G`Filosofiyaliq  izertlewlerG`)    degen  arnawli  jurnaldi  shig`ariwi  boladi  .  Bul  a`hwu`-jili  A.Ben  ta`repinen  

shig`arilg`an G` MindG` jurnalinan keyin birinshi psixologiyalig` jurnal boldi . 

Vundt  penen  birdey  waqitta  Rossiyada  psixologiyanin`    du`zilisi  boyinsha    bag`darlama  menen 

I.M.Seshenoav ( a`hg`9-a`90o`)  jumis ju`rgizdi . Ol Peterburgtag`i  a`skeriy ushilisheni ha`m Moskva unirversitetinin`  

meditsina  fakul`tetin  pitkergen  .  Seshenov  ilimiy    psixologiyanin`  tiykarin  saldi  .  OL    o`zinin`  psixologiya  boyinsha  

a`hmiyetli  miynetleri  bolg`an  G`Bas  miyinin`  refleksleriG`  (  a`hu`q)    kitabinda  erkin  ha`m    erksiz  is-ha`reketlerdin` 

mashqalasi  boyinsha  reflektorliq  teoriyani  qisqasha    tu`sinikli  etip  aytip  berdi  .  Al  G`Psixologiyani  kim  ha`m  qalay 

islep    shig`iw  kerekG`  (a`hwq)    degen  kitabindag`i      Kavelin  menen  tartisinda  psixologiyanin`    du`zilisi    ha`m 

maqsetleri  haqqinda  so`z  etiledi.  G`Pikirler  elementiG`  (  a`hwh)  kitabinda  bolsa,  pikirlewdi  ta`biyat  ilimiy  boyinsha 

u`yreniw haqqinda aytilg`an . Seshenov 90- jillari G`Ta`sirler ha`m shinliqG`, G`Zatlar haqqinda oylar ha`m shinliqG`, 

G`Fiziologiyaliq ko`z qarasi boyinsha zatlar haqqinda oylawG` h.t.b.  mashqalardi jazdi. 

Seshenov  o`zinin`    G`Bas  miyinin`  refleksleriG`  degen  miynetinde    psixikaliq  o`mirdin`  qubilislarina 

fiziologiyaliq bilimlerdi qollaniw mu`mkinshligin  da`lillewdi maqset etip qoydi. Seshenov pikirinshe, sirtqi na`rselerdi 

ko`riw,  esitiw  h.t.b.    qabillew    qa`bileti  ha`m  olardi  analizlew    qa`bileti  refleksler    ja`rdeminde  boladi  .  Psixikaliq 

protsessler adamnin`  o`zin qorshag`an du`n`ya  menen o`z ara baylanisli na`tiyjesinde  baslanadi ha`m juwmaqlanadi . 

I.M.Seshenov du`n`ya   ju`zi psixologiyasina u`lken ta`sir ko`rsetti . Onin` jolin N.N. Lange, V.M.Bexterev, 

fiziologiyada I.P.Pavlov ha`m A.Ayu.Uxtomskiy dawam etti. Seshenovtin` Rosssiya ilimine degen u`lken ta`siri ha`irgi 

ku`ni de bayqalmaqta. 

 

Ekinshi bap 

 

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolip qa`liplesiw da`wirindegi teoretikaliq gu`res 

 

Psixologiyanin` o`z aldina ilim bolg`an waqtinan baslap-aq, onin`  o`zin, usilin  ha`m maqsetlerin tu`siniw 

boyinsha ha`r tu`rli   islep alip barildi . 

Vundttin` islerin E.Titchener ( a`hu`w-a`9g`w) ha`m Amerikanin` Kornel`  universitetinde  onin`  a`tirapina 

jiynalg`an   psixologlar dawam etti . Bul universitet  Titchenerdin` arqasinda iri psixologiyaliq orayg`a aylandi ha`m 

Amerikada    birinshilerden  bolip  eksperimental`  psixologiyaga  tiykar  saldi  .  Titchshener  Vundttin`    psixologiyanin` 

tikkeley ta`jiribe haqqinda ilim ekenligi tuwrali pikirine  qosiladi . Titshener o`z psixologiyasin  du`zilisin psixologiya 

dep atadi . Onin`  pikirinshe. Psixologiya du`zilisti  u`yreniwi za`ru`r. 

Sana-sezim ayriqsha ishki du`n`yag`a iye. Og`an tek  analitikaliq introspektsiya  usili  ja`rdeminde kiriwge 

boladi . Bul usil introspektsiya variantlarinin` biri dep ataydi . Titshener sana-sezimnen stimuldin`  fizikaliq ta`biyatina  

baylanisli  bolg`an  ha`mme  na`rseni  alip  taslawdi  talap  etti  .  Sebebi  tek    sana-sezimnin`    taza  mazmunin  g`ana 

introspektsiya arqali biliwge  boladi .  Ta`jiriybede sinalip  atirg`an adam psixologqa o`z sezimlerin aniq aytiwi tiyis . 

Analitikaliq  introspektsiya usili  tek sana-sezimdi u`yreniw menen sheklengen. O`ytkei  ha`r bir  adamg`a o`z  kewli 

belgili boladi .  Haywanatlar, balalar, psixikaliq awiriwlardin` psixikasin ha`m ja`miyetlik psixologiyaliq protsesslerdi 

izertlewdi o`z baqlawlarin`a su`yengen halda alip bariw kerek . 

Titshener  individual`  differentsial`  psixologiya    ideyasin  qollap  quwatlamadi  .  Ol  o`zinin`  G`Du`zilisli 

psixologiyanin`  postulatlariG`     (a`h9h)  ha`m G`Introspektsiya sxemasiG` (a`9a`g`) degen maqalalarinda analitikaliq 

introspektsiya  haqqinda ideyalardi rawajlandiradi ha`m bul isenimsiz usildi ayiplawlardan jaqlaydi . 

Titshener sezimler ha`m obrazlardi  sana-sezimnin` birinshi elementleri dep   ayirip aytti . Sezimler  sipat, 

jiger,  aniqliq  ha`m  seziliwshiliqqa  iye  .  Bular    qabil  etiwge  ta`n  elementler.  Obrazlar  buring`i    sezimlerdin`  belgisi  . 

Olar  este  saqlaw  ha`m  qiyal  etiw  tu`siniklerine  ta`n  elementler.  Psixologiyanin`  maqseti  usi  elementlerdi  ta`jiriybe 

ja`rdeminde  su`wretlewden ibarat. 

Titshenerdin` sistemasi pmsixikani introspektiv tu`rde talqilawdi ja`mlestirip tu`siniwdiriwden iyubarat. Bul 

sistema  Amerika  psixologiyasinda ayriqsha orin iyeleydi .  Amerika psixologlarin adam qa`biletleri ha`m individual` 

ayirmashiliqlari  qiziqtirdi . 

Avstriya  filosfi  ha`m  psixologi  F.Brentano  (  a`hqh-a`9a`w)  da`stu`riy    element-aristlik  assotsiativ 

psixologiyada da, Vundttin` jan`a psixologiyasina da  qarsi turg`an programmani islep shiqti . Onin` filosofiyaliq ha`m 

psixologiyaliq    ko`z  qaraslarin  basli  miyneti  bolg`an  G`Psixologiya    emp  iristlik  ko`z    qaras  boyinshaG`  degen  

kitabinda Brentano Vundttin` eksperimental` usilina psixikaliq fenomenlerdin` ishki qabillawin qarakma-qarsi qoydi . 

Brentanonin` usili o`zin o`zi  baqlawdin` sub`ektiv varianti edi. 

Brentano  psixikaliq  fenomenlerdi  fizikaliq  fenomenerge    qarsi  qoyadi,    fizikaliq  fenomenlerdin`  misalina 

ren`, figura , landshaft ( men bulardi ko`remen), akkord ( men oni esitemen) , jilliliq, suwiq, iyis ( men olardi sezemen) 

ha`m menin`  qiyalinda payda bolatug`in  zatlar jatadi . 

Solay  etip,  ko`riw,  esitiw,  pikirlew  siyaqli  is-ha`reketler  bolg`an  psixikaliq    fenomenler  psixologiya  pa`ni 

bolip tabiladi . Biraq is-ha`reketler ob`ektke  qaratilmag`an bolsa ma`niske iye emes. Brentano ruwxiy is-ha`reketlerdi 

u`shke  bo`lediU`  tu`siniw  is-ha`reketleri,  pikirlew  is-ha`reketleri  ha`m  seziw  is-ha`reketleri.  Barliq    psixikaliq  is-

ha`reketlerdin`  ishinde  tu`sinik  basli  orinda  turadi  .  Brentano    o`zi    u`shke  bo`lgen  ruwxiy  is-ha`reketlerdin`  ruwxiy  

o`mirde birlikke ie ekenin aytti . Brentano olardi izli-izinen ag`ip baratirg`an da`r`ya tolqinlarina uqsatadi. 

Intentsional`  is-ha`reketler  psixologiyasinda  sana-sezim  psixologiyasinin`    u`sh  a`hmiyetli  ma`selesi 

ko`teriledi.  Olar  U`  zatliq,  aktivlik  ha`m    birlik  bolip  tabiladi  .Brentanonin`  pikirinshe,  bul  qa`siyetlerde  psixikaliq 

qubiliislardin` spetsifikasi ko`rinedi. 

Brentanonin`  psixologiyada  ko`tergen  ma`seleleri  K.Shtumportin`  funktsiyalar  psixologiyasinda 

rawajlaniwin    dawam  etti.  Ol  Vyurtsburg  mektebine,    geshtal`tpsixologiyasi,  F.Staut  ha`m  Dj.Uordtin`  anglichan 

psixologiyasina  ta`sir  jasadi  .  Ja`ne  de,  ol  orta  ha`m  arnawli  psixologiyag`a,  Freydtin`  psixoanalizine  de  ko`p  ta`sir 

jasadi  .  Filosofiyada  Brentanonin`  ideyalari  onin`  sha`kirti  E.Gusserl`  (a`ho`9-a`9qh)  ta`repinen  ayriqsha  tu`rde 

dawamp ettirildi. 

Avstriya  mektebinde  Brentanonin`  sha`kirti  A.Meynong  (  a`ho`q-a`9g`0)  G`Zatlar  teoriyasinG`  jaratti.  Ol 

Grots  mektebinde bir tutasliq ma`selenin`  toeretikaliq tiykari boldi . Bul teoriya Brentanonin` psixologiyasinin` belgili  

bir  ta`repliligin    toliqtirdi.  Sebebi  Brentanonin`  psixologiyasinda  sana-sezimnin`    mazmunli  ta`repinin`  analizi  alip 

taslanatug`in  edi.  Basqa  Avstriya  psixologi  X.Eregfel`s  (  a`ho`9-a`9qg`)    geshtal`tlardin`  bir  tutas  birikpeler  ekenin 

ta`jiirybede  ko`rsetip  berdi  .  Olar  sana-sezim  isinin`  jemisi  ekenin`  da`lillep,  Brentanonin`  is-ha`reketler  haqqinda 

teoretikaliq tu`siniklerin tastiyiqladi. 

Brentanonin`  is-ha`reketler  haqqinda  ta`liymati  K.Shtumpftin`  funktsiyalar    psixologiyasinda  haqiyqiy 

ta`jiriybelik  dawamina  iye  boldi  .  K.Shtumpar  (  a`hn`h-a`9qu`)  iri  nemets  psixologi,  Myunxen  (a`hh9)  ha`m  Berlin 

universitetleri  qasinda    psixologiyaliq  instituttin`  tiykarin  saliwshi  (  a`h9q)    edi.Shmumpftin`  sha`kirtleri  E.Gusserl`, 

geshtal`tpsixologiyanin`  tiykarin  saliwshilar  K.Koffka,  V.Keler,  K.Levin  boldi.  Shtumpftin`  psixologiyasinin`  orayliq 

tu`sinigi  Brentanonin`    is-ha`reketler  tsinigine  sa`ykes  keletug`in  funktsiya  tu`sinigi  boldi  .  Shtumpf  sana-sezimnin`  

qubilislarin,  psixikaliq  funktsiyalardi  ha`m  olardin`  na`tiyjelin  ayirip  aytti.  Olar  arasinan  funktsiyalar  g`ana  ruwxiy 

o`mirde u`lken a`hmiyetke iye bolip, izertlewdler  maqseti  bolip tabiladi . Shtumpf funktsiyalardin`  klassifikatsiyasin 

islep  shiqti.  Funktsiyalardin  eksperimental`  izertlewleri  esitiw  arqali  qabil  etiw,  a`sirese  muzika  ja`rdeminde  iske 

asirildi. 

Amerika    kontinentinde  is-ha`reketler  psixologiyasinin`  ideyalari  funktsionalizm  bag`darina    aylandi. 

Funktsionalizmnin`  sag`asinda  V.  Djemstin`  (  a`hn`g`-a`9a`0)  psixologiyasi  turipti.  Djemstin`  basli  miyneti 

 

G`Psixologiyanin`  tiykarlari  (  g`  tomnan  ibarat,  a`h90).  Bunnan    son`,  Djems  tez  arada  psixologiyani    taslap,  o`zin 

filosofiyag`a bag`ishlaydi ha`m progmatist sipatinda belgili boladi. Djems o`z zamaninin` psixologiyasinin` atomizmin  

biykarlaydi  .  Bizler    o`z-o`zimizdi    baqlag`animizda  atomlar  emes,  al  sana-seziimnin`  ayirim  bir    tutas  ha`m  onin` 

jag`daylari  ashiladi . Sana-sezim selektivlikke, yag`niy  tan`lawshiliqqa iyeU` onda ha`mme waqitta bir jag`day aldig`a 

shig`adi  yamasa   kerisinshe,  basqasi  izgi plang`a o`tedi.  Bular adamg`a nenin`  kerek,  nenin` a`hmiyetli  ha`m nenin` 

qiziqli ekenine baylanisli o`zgeredi. 

Jag`daylardin`  miy  menen  baylanisli      haqqinda  ma`seleni  Djems  o`zinin`  psixikaliq  avtomatizm 

teoriyasinda sheshedi. Barliq ruwxiy protsessler miydin` xizmetinde iske asiriladi . 

Uliwma alg`anda, Djems psixologiyanin` jag`dayin ju`da`  pessimistlik tu`rde  bahalaw, oni haqiyqiy   shiyki 

materiallardin`   u`yindisine ten`edi ha`m ilim dep  atawg`a bolmaytug`inin aytti. Djems Germaniyada payda bolg`an 

jan`a eksperimental` psixologiyani  o`tkir misqil menen su`wretledi .  Veber, Fexner wa`m Vundti  G`Prizma, mayatnik 

ha`m xronograflardin` filosoflarG`,  G`is kesiw ha`m anig`in biliwG`  menen shug`illaniwshilar dep atadi . Ja`ne de, ol 

Freydtin` psixoanalizine de  gu`man menen qaradi. 

Djems sana-sezim  man`iz  ha`m substantsiya boladi degen  tu`siniklerdi biykarlap, sana-sezimnin`  funktsiya 

sipatinda a`hmiyetli ekenin  qatan` tastiyiqladi . Funktsiya- bul bilim. Bul ideyalar biologiyada tabislarg`a eristi ha`m 

Amerika  psixologiyasinda jan`a bag`dar bolg`an funktsionalizmdi  payda etti. 

XX  a`sirdin`  basnda  Amerikada  izbe-izlik  penen  ken`  tu`rde    tarqalg`an  bkul  bag`darda,  yag`niy 

funktsionalizmde    Shikago  mektebinin`  psixologlari  (  Dj.D`yui,  Dj.R.Endjell,  A.U.Mur,  Dj.G.Mid,  G.Kerr  h.t.b.)    is 

alip  bardi  .  Ol  a`9a`u`-jilg`a    deyin  bolip,  soqinan  bixeviorizmge  aylandi.  Bul    ha`reketke  tiykar  salg`an  Djon  

D`yuidin`  G`Psixologiyada  reflektorliq  yarim  shen`ber  tu`sinigiG`  (a`h9u`)  degen  maqalasi    boldi.  Bul  maqala 

reflektorliq  is-ha`reket  tu`siniginde  avtomatizmge qarsi  ma`niske iye boldi. A`dette ajiralatug`in elementler bolg`an  

stimul ha`m  juwapli reaktsiya haqyqatinda bo`lek tu`rde bolmaydi. Olar koordinatsiya ishinde  bolip, onin` ha`r tu`rli 

fazalarina tuwra keledi. 

Funktsionalizmnin`  ja`miyetlik  tiykari  pu`tkil  Amerika    ideologiyasi,  filosofiyasi  ha`m  ilimi  boylap  o`tken 

progmatizmnen ibarat. Funktsionalizm sana-sezimdi onin` minez-quliqtan funktsiya boyinsha   u`yrenip qoymay, aqil  

ha`m denenin` birliginde pwtkiz organizmdi  u`yreniwden ibarat boldi . 

Funktsionalliq psixologiya  psixologiya iliminin` rawajlanip atirg`an tarawlari bolg`an pedagogika, o`ndiris 

h.t.b. padali boldi. Biraq ol  waqit sinag`ina  shidamay,  tarqap ketti. Psixikani funktsionalliq ta`repten u`yreniwdi  talap 

etiw  psixikanin` o`zine twsiniwge jan`a tu`sinik kirgizbedi. Ayirim avtorlar  funktsiya so`zin psixikaliq is-ha`reketler ( 

ko`riw, esitiw h.t.b. ) dep, ol basqalari   fiziologiyadag`i funktsiyalar funktsiyasi dep tu`sindi. 

Revolyuiyadan  buring`i  Rossiyada  idelistlik  psixologiya  ra`smiy  psixologiya  boldi.  Ol  universitet 

kafedralarinda u`yretildi ha`m onin` basli baspa su`z  organi   G`Filosofiya ha`m psixologiya ma`seleriG` degen jurnal 

boldi.  Bul psixologiyanin`  a`killeri   psixologiyaliq ja`miyetti basqardi. Idelistlik  psixologiya ekige bo`lindi U` a`) oy 

juwirtiw  ha`m filosofiyaliq N` g`) empirstlik . Birinshi tu`ri boyinsha . Kanttin` psixologiyasi menen is alip bariwshi . 

A.I.  Vvedenskiy  (  a`ho`u`-a`9o`0)  ,  L.M.  Logatin  (  a`9o`o`  a`9g`0)  ,  intiutivist  N.O.Losskiy  (  a`hw0-a`9u`o`),  S.L. 

Frank  (  a`hww-a`9o`0)      jumis  isledi  .  Olar  universitet  psixologlari  edi.  O`zinin`  basli  miyneti  G`Ha`r  qanday  

metafizikasiz  psixologiyaG`  degen  kitabinda  Peturburg  unirversitetinin`    professori  A.I.Vvedenskiy  psixologiyada 

qanday  da  bir  filosofiyaliq  ,  metafizikaliq    ma`selelerdi  talqilawdan  bas  tartiwdi  ja`riyaladi  .  Psixologiya  ruwxiy  

qubilislardi  u`yrenedi    ha`m  onin`  waziypasi  ha`r  bir  ruwxiy  qubilistin`    quramin  izertlewden  ibarat.  Solay    etip, 

psixologiyani  u`yreniwden  jalg`iz  usil-  bul  introspektsiya  degen  juwmaq  shig`adi.  Vvedenskiydin`  nizami  talqilandi  

ha`m sing`a alindi. 

Idelistlik  psixologiyada  empiristlik  bag`dar  Lokktin`  empirizminin`  ha`m    anglishan  assotsianizminin`  

ta`repdari  boldi  ha`m  empiristlik  izertlewlerge,  a`sirese  eeksperimentke  diqqat  awdardi.  Peterburg  unirversitetinde 

onin`  wa`kili  M.I.Vladislavev  boldi.  Ol  psixologiya  boyinsha  G`Jan  haqqinda    ilimdegi  zamanago`y  bag`darlarG`  ( 

a`hu`u`)  ha`m  G`PsixologiyaG`  (  g`  tomnan  ibarat  ,  a`hha`)  degen  eki  kitaptin`  avtori  boldi  .    Vladislavlev 

materializmge  ha`m  izertlewlerdin`  ftiziologiyaliq  usillarina  qarsi  shiqti  ha`m    olardi  psixologiya  ushin  jemissiz  dep 

esapladi .  Ol Rossiya  iliminde birinshi bolip  psixologiyaliq bilimlerdin` rawajlaniwina antik da`wrinen baslap u`lken 

tariyxiy    sholiw  jasadi  (G`PsixologiyaG`).Vladislavlevtin`    sha`kirtleri  N.N.Lange  hm  N.Ya.Grot    boldi.  Moskva 

universitetinde  M.M.  Trootskiy  (  a`hqo`-a`h99)    anglishan  empirizminin`    a`repdari  boldi.  O`zinin`  g`  tomliq  G`Usi  

ju`z  jilliqta  nemets  psixologiyasiG`  (  a`hu`w)  degen    miynetinde  Troitskiy  empiriyadan  bo`lingen    ushin  nemets 

idelaistlik psixologiyani  sing`a aldi ha`m Rossiyada  empirizm boyinsha anglishan bag`darin u`git-na`siyatladi . Onin` 

G`Ruwx  haqqinda  ilimG`  (a`hhg`)  degen  basqa  miyneti  usi  ruwxta  jazilg`an.  Troitskiy    Moskva  psixologiyaliq 

ja`miyetin  du`zdi  (  a`hho`)  .  Ol  ja`miyettin`    du`ziliwine    universittetin`  barliq  fakul`tetlerinin`  professorlarin,  sonin` 

ishinde  matematiklerde    (  N.V.  Bugaev)  ha`m  psixaatorlardi  (A.Ya.Kojevnikov)  qatnastirdi.  Troitskiy  ja`miyettin` 

maqseti  psixologiyani  jemisli  tu`rde  islep  shig`iw  ha`m  oni  Rossiyada    tarqatiw  boyinsha  bo`lek-bo`lek  bolg`an 

psixologiyaliq  miynetlerdi  biriktiriwden ibarat, dep  ja`riyaladi .Ja`miyettin`  jiynalislarinda  tek psixologiyaliq emes, 

al filosofiyaliq ( erk azatlig`i, jan ha`m  materiya  haqqinda,  waqit  haqqinda h.t.b.)  ma`seleler de  talqilandi . Ja`miyet 

ju`da`  belgili boldi ha`m onin` jiynalislari ja`miyetlik  waqiya jag`dayina jetti . Bug`an misal retinde L.N. Tolstoydin` 

G`O`mirdin`  ma`nisi    haqqindaG`  degen  dokladin  aytsaq  boladi  .  Ja`miyettin`  du`ziliwi  Rossiyada    psixologiyanin` 

ataq-abirayinin` o`sip baratirg`anin da`lilledi. 

Troitskiydin`    izbasari  N.Ya.Grot  (  a`ho`g`-a`h99)  h0-shi  ha`m  90-jillardag`i  rus  idelistlik  psixologiyasin 

basqardi. Ol a`h99-jili G`Filofoiya ha`m psixologiya  ma`seleleriG` degen  jurnal shig`ardi ha`m onin` redaktori boldi.  

Bul  jurnal  rus    idelistlik  psixologiyasinin`  jag`dayin  jaqsi  sa`wlelendirdi.  Grottin`  basli  miyneti    bolg`an  G`Seziniw 

psixologiyasi  o`z  tariyxi  ha`m  basli  tikarlarindaG`  (a`hh0)    sezimler  toliq  izertlenedi.  Bul  jerde  Grot  uliwma 

psixologiyaliq  ma`niske  iye  bir  qatar    pikirlerin  bildiredi.  Ol  psixikaliq  o`mirdi  organizmnin`  ortaliq  menen  o`z  ara   

qarim-qatnasinin` bir tu`ri dep esaplaydi. Ha`r bir psixikaliq is-ha`rekette  to`rt faza bar dep sanaydi . Olar birgelikte 

ortaliq  penen    o`z  ara  qarim-qatnasin        retlewshi    aylanisin  quraydi.  Aylanistin`  quramina  organizmge  sirtqi  ta`sir,  

olardi ishki  qilip qayta islew  ( bug`an  sezimler jatadi),  usi ishki   ta`sir sebepli  payda bolg`an ishki is-ha`reket ha`m 

zatqa degen organizmnin` ishki is-ha`reketi  kiredi . Son`in ala Grot bul izertlewlerdi qaldirip, logika ha`m erk  azatlig`i 

siyaqli  ma`seleler menen shug`illanadi . Olar menen idelizm pozitsiyasi boyinsha is alip bardi. 

G.I.Shelpanov  (a`hu`g`-a`9qu`)  idealistlik  psixologiyada  u`lken    orin  iyeletsdi.  Onin`  basli  xizmeti 

psixologiyaliq institutti ashiwi bolip tabiladi . Bul institut pedagogikaliq is  penen  shug`ilanip, psixologiyaliq kadrlardi  

ha`m psixologiyani  ko`pshilikke tanitti. O`zinio`  basli teoretikaliq  miynetleri bolg`an G`Miy  ha`m jan materializm 

sini  ha`m  jan  haqqinda  zamanago`y  ta`liymatlardin`  osherkiG`  (      birinshi  ret  a`909-jili  basildi)  degen  kitaplarinda 

Shelpanov  materializmdi  sing`a  aladi  .  Ol  psixikada  idealistlik    ha`m  psixofiziologiyaliq  parallelizm  pozitsiyalarin 

joqladi, yag`niy psixikanin`  avtonomlig`in ha`m onin` fiziologiyaliq  protsesslerge muwapiqlig`in moyinladi. 

 Rossiya  psixologiyasinda  Shelpanovtin`  sha`kirti  G.G.  Shpet  (a`hw9-a`9n`0)    belgili  orin  iyeledi  .  Ol  ha`r 

tu`rli  tarawlar  boyinsha  ilimiy  ha`m  pedagogikaliq  isler  alip  bardi  .Shpet        psixologiyadan  basqa  filosofiya,  logika, 

ko`rkem o`nerdi izertlew ilimi ha`m  a`debiyat tarawlarinda da is  ju`rgizdi.  Ol Ko`rkem ilim akademiyasinin` vshitse 

–prezidenti  boldi. Shelpanov  penen birge Psixologiyaliq   instituttin`   proekttin islep  shig`iwg`a  qatnasti . Shpettin`  

psixologiyaliq  izertlewlerinen onin` etnikaliq  psixologiya tarawi boyinsha ideyalarif ko`birek izertlengen. 

Reovlyuiyadan  buring`i  Rossiyada  psixologiyadag`i  materialistlik  bag`dar  ta`biyattaniw    ilimnin` 

materilizmi  boyinsha  rawajlandi  ha`m  ol  Seshenovtin`  ideyalarinin`  dawami  bolip,    psixologiyaliq  izertlewlerdin` 

ob`ektivligine qaratilg`an . Bul  bag`dardin`   wa`killer V.M.Bexterev ha`m N.N.Lange  boldi. Ja`ne de, I.P.Pavlovtin`  

izertlewleri  de    u`lken    orin  iyeledi  .  N.N.Lange  (  a`ho`h-a`9g`a`)    biologiyaliq  usildi  jaqlap,  epifenomenamizmnin`  

ha`r tu`rli variantlarina qarsi shiqti.  Qabil etiw boyinsha  o`zi ju`rgizgen eksperimental`  izertlewleri arqali, onda qabil 

etiw teoriyasi fazaliq  protsess siyaqli  degen tu`sinik payda boldi. Qabil etiw birden bolmaydi, onin`  to`rt basqishi bar. 

Lange usi basishlardin` almasiwi arqali pertseptsiya nizamin shig`ardi. Diqqat- etiw  u`sh tu`rli blip bo`linedi . Olar U` 

reflektorli,  instinktli  ha`m  erkli.  Langenin`  izertlewleri    ilimge  ob`ektiv  usillaridi  kirgizdi  ha`m  psixikag`a  degen 

materialistlik ko`z- qarasti ta`jiriybe arqali da`lillep berdi. 

V.M.Bexterevtin`  (  a`ho`w-a`9g`w)  isleri  psixologiyada  ob`ektivlik  bag`darda  rawajlanip  bardi.  Ol  ulli 

klinitsist  ,  nevropatolog  ha`m  psixolog  boldi  .    Bexterev  psixologiyag`a  nevrologiya  ha`m  psixiatriyadan  keldi.yu  Ol 

Peterburgtan      mediko-xirurgiyaliq    akademiyani  pitkergennen  son`  ha`m  Germaniya,  Avstriya,  Frantsiya  

klinikalarinda sirt el saparlarinda bolg`annan keyin , usi tarawlar boyinsha Qazan  Unirversitetinde is alip barg`an edi. 

Bexterev  usi jerde a`hho`-jili  anatomiya ,  fiziologiya ha`m  eksperimental` psixologiya  tarawlarinda ilimiy izertlewler  

ju`rgiziw    ushin birinshi psixofizikaliq  laboratoriyani   ashti. Ol Peturburgqa   kelgennen son`,  nevrologiya  boyinsha 

ken`  tu`rde    izertlew  ha`m  sho`lkemlestiriw    isleri    basladi  .  Bexterev  nevrologiyag`a  nerv  sistemasi  ha`m  miydin`  

buziliwina baylanisli  ruwxiy sferada bolatg`in o`zgerisler haqqinda ta`liymatti kirgizdi. Ol  90-jillari  Peterburgta nerv 

keseline  shatilg`an  adamlardi  izertlew    maqsetinde  bir  qatar  laboratoriyala  ashti  .  Ja`ne  de,  ol  eksperimental`-

psixologiyaliq    laboratoriyani  da  ashti.  Bexterev  ob`evtiv    psixologiyani    ha`m  psixiatriyani    miy  haqqinda  ilimler 

qatarina  qosip  G`psixonevrologiyaG`  degen  termindi  usindi.  Ol  a`90h-jili  Psixo-nevrologiyaliq    institut  ashti.  Bul 

instituttin`  professorlari  qataninda  P.F.Lesgaft,  M.M.  Kovalevskiy,  N.Ya.  Vvedenskiy,  V.Ya.  Komarev,  E.V.Tarle, 

sotsiolog E.V. de Roberti bar edi. Reovlyutsiyadan keyin Bekterev   bir qatar psixo-nevrologiyaliq  mekemeler   ashti. 

Olardin`  ishinde en` u`lkeni miydi  ha`m psixikaliq is-ha`reketti u`yrenetug`in institut boldi  ( a`9a`h). 

Bexterevtin`    orayliq  ideyasi-  nevrologiyanin`  ha`r  qiyli    bo`limlerin,  yag`niy    neyroxirurgiya, 

neyrpatologiya, fiziologiya  ha`m psixologiyagni birestiriwden  ibarat edi. Psixologiyada Bexterev o`zinin`  xizmetinin` 

birinshi  da`wirinde    Vundttin`    eksperimental`  izertlewlerinin`  ob`ektiv  usillarin    qollandi.    Ekinshi    da`wirinde, 

yag`niy  XX   a`sirdin` basinda ol ob`ektiv  psixologiyani jaratti .  a`90w-a`9a`g` jillari onin` “Ob`ektiv psixologiya” 

degen miyneti jariq ko`rdi. Bul   kitap  nemets, frantsuz , anglishan tilllerine awdarildi ha`m XX  a`sirdegi psixologiya 

tariyxinda u`lken a`hmiyetke iye boldi. Buni sirt el izertlewshileri Flyugel`, Uotoon , Boring ha`m basqalar atap  o`tken 

edi.  U`shinshi  da`wirinde  ,  yag`niy  sovet  da`wirinde  Bexterev  refleksologiyanin`  uliwma  tiykarlarin  jaratti  .  Ol 

adamlarda  ha`m  haywanlarda    ha`reket  etiwshi  reflekslerde    u`yreniw  kerek  dep  esapladi.    Bul  twsinikti  ol 

psixologiyanin` barliq tarawlarinda , sonin` ishinde  balalar tarwinda da  qollaniwg`a  tiristi. Jigirmalanshi jillari onin`  

sha`kirti N.M. Shelovanov miydi u`yrenetug`in instituttin` rawajlandiriw  bo`limi atli arnawli sho`lkem  ashti. Bul jerde  

jan`a  tuwilg`an    na`resteler  u`sh    jasqa  shekem      ta`rbiyalandi  ha`m  baqlaw  astinda  boldi.  Shelovanov    o`z    usilin   

salistiriwshi  ha`m  ontogenetikaliq  dep  atadi  .  Bul  usil  boyinsha,  tuwilg`an  na`resteler  du`n`yag`a  kelgen  waqtinan 

baslap  izertlenip  barildi.  Usi    izertlew  tiykarinda    N.L.Figurin  ha`m  M.P.  Denisova  balanin`  o`mrinin`  birinshi 

jilindag`i  rawajlaniw basishlarin su`wretlep  berdi . Solay etip, balani  tuwilg`aninan  baslap  u`sh jasqa  deyin qalay 

ta`rbiyalaw boyinsha sistema  du`zildi. 

Bexterev  materialist  ha`m  evolyutsionist  boldi.  Ol  dialektikaliq    usildi    bilmedi  ha`m    mexanizm  menen 

energetizm  ta`repdari  boldi.  a`9g`9-  jili  bolip    o`tken  refleksologiyaliq  diskussiya  Bexterevtin`  psixologiyada 

ob`ektivlik usildin`  rawajlaniwina qosqan u`lesin qanaatlandirarli dep bahaladi. Degen menen, izertlewden psixikanin`  

ha`m  sana  –sezimnin`  alip  taslaniwi  biologizatsiyag`a  ha`m  adam    menen  onin`  minez-qulqin  mexanistlik  jol  menen 

talqilawg`a alip keldi. 

Bexterevtin`  islerin  Leningrad  psixologiyaliq  mektebi    dawam  etti.  Bul  mekteptin`  negizin  quriwshi  V.N. 

Myasishev,  A.V.Yarmolenko, B.G. Anan`ev tikkeley  Bexterevtin` sha`kirtleri boldi. 

I.P.Pavlov  (  a`hn`9-a`9qu`)  o`zinin`  jeke  psixologiyaliq  kontseptsiyasin    jaratpasada,  onin`  du`n`ya  ju`zlik 

psixologiyanin`  rawajlaniwina ko`rsetken ta`siri  so`zsiz  ulli  ha`m jemisli boldi. Fizolog Pavlov psixikaliq qubilislar   

boyinsha birinshi bolip awqat sin`iriw  bezlerin u`yreniwdi basladi  ( bul  isi ushin  Pavlov a`90n`-jili Nobel`  siylig`in 

aldi ) . Awqat sin`iriw bezlerinin`  jumisina awqattin` tu`ri ha`m   iyisi sebepshi bolatug`ini aniqlandi . Bul faktorlarg`a  

slekey  bezlerinin`      sekretsiyasin    Pavlov  “Psixikaliq  sekretsiya”  dep  atadi  .  Usi    faktorlardi  tu`sinidri  arqali  sha`rtli   

refleksler  haqqinda    ta`liymat  payda  boldi  .  Pavlovtin`    qalg`an  barliq  jumislari  sha`rtli    reflektorliq  baylanisti  

u`yreniwge  qaratildi  .  Yag`niy,  olardin`    payda  boliwin,  rawajlaniwin  ha`m  pa`seyiwin  u`yrendi  .  Sha`rtli    refleksler 

organizmnin` sirtqi ortaliq  penen saykesleniwine xizmet etedi. 

Adamnin`  joqari  nerv  xizmetinin`    ayriqshalig`in  ta`riypley    otirip,  Pavlov    joqari  nerv  xizmetinin` 

menanizmine    qosimsha  retinde  ekinshi    singanlliq  sistema    haqqinda  ta`liymat  belgilep  berdi  .  Pavlov  sub`ektiv 

du`n`yanin`    haqiyqatlig`in    wa`m  oni    u`renetug`in  psixologiyanin`    ilim  ekenin  moyinladi.  Ol  o`mirdegi    

qubilislardin`  haqiyqiy  fiziologiyaliq   qubilislardin`  ayirmashiliqqa iye ekenin aytti.  Pavlov Rossiya  ha`m du`n`ya  

ju`zlik psixologiyanin`  tabislarin diqqat  penen baqlap bardi. a`9a`u`-a`9a`9 jillari ol psixiatorliq  klinikalarg`a barip, 

miydin`  fiziologiyasi boyinsha psixikaliq  kesellerdi u`yrendi. Biraq Pavlov sana-sezimnin`  qubilislari haqqinda ilim 

bolg`an  sub`ektivlik  psixologiya  bul      qubilislar    haqqinda    bilim  bermeydi  dep  isendi.  Ol  fiziologiya  menen   

psixolgiyanin`    qosiliwi  haqqinda    aytqanda,  fiziologiyaliq  mag`liwmatlardi  sub`ektivlik  du`n`yani      u`yreniwde  

qollaniwdi na`zerde tutqan edi.