O’zbеkistоn rеspublikasi оliy va o’rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

5.4-jadval 
Issiqlik akkumulyatori sifatida ishlatiladiga organik 
bo’lmagan birikmalar va kompozitsiyalar 
Tarkibi, nisbiy mas % 
m
T
C
o
 
g
J
Hm
/
/

 
,

3
/
sm
g
 
2
CaBr
O
H
2
6
)
55
(
2
CaCl
O
H
2
6
 
14,7 
140 
- 
3
3
)
(
NO
Ca
O
H
LiNO
ch
O
H
2
3
2
3
/
)
55
51
(
6

16,5 
250 
- 
O
H
LiNO
2
2
3

3
/
)
55
52
(
LiNO
ch
O
H
2
3
17,2 
220 
- 
2
3
)
(
NO
CO
O
H
2
6
/
7
,
9
8
,
5
(
4
/
)
5
,
52
5
,
41
(
2
ch
O
ch
O
N
LiNO
2
3
3

22,3 
265 
- 
2
LiNO
O
H
NO
Ni
ch
O
H
2
2
3
2
6
)
(
/
)
55
55
(
3

24,2 
230 
- 
O
H
NO
Zn
O
H
NO
Ca
2
2
3
2
2
)
3
)
/(
)
45
(
4
(


25 
130 
1,93 
O
H
NO
CO
ch
O
H
NO
Ca
2
2
3
2
2
3
6
)
(
/
)
55
55
(
4
)
(


29,2 
130 
- 
O
H
NO
CO
ch
O
H
NO
Ca
2
2
3
2
2
3
6
)
(
)
45
55
(
4
)
(


30 
135 
1,67 
 
Ammo bunday murakkab tarkibli organik bo’lmagan birikmalar 
va kompozitsiyalardan geliokomplekslarda foydalanish uchun ilmiy 
yo’llanmalar tanlash va unda belgilangan tarkibning fizik-kimyoviy 
tabiatini aniqlab, foydalanishga tavsiya etish mumkin. Bunday 
kimyoviy birikmalardan tuzilgan issiqlik akkumulyatorining optimal 
variantini chiziqli bo’lmagan dinamik jarayonlarini va ularning 
funksional xarakteriskasini aniqlab, issiqlik-akkumulyator sifatida 
samarali foydalanishga erishish muammolli masalalardandir. 
Issiqlik akkumulyator sifatida foydalaniladigan materiallar, 
jismlar kimyoviy elementlarning birikmalari va kompozitsion 
materiallardan gelioissiqxonalarda, geliouylarda va boshqa past 
potensiali quyosh qurilmalarida foydalanishda ularning issiqlik 
to’plash quvvatini, issiqlik sig’imini optimal variantda joylashtirish 
o’lchamlari, massasi va temperatura o’zgarishi fazoviy o’tishlardagi 
jarayonlarni aniqlash talab etiladi.
Quyosh issiqxonalar uchun polietilen plyonkalar to’ldirilgan nam 
tuproq, qora mazut va bitumlar bilan ishlov berilgan toshlar qum va 
metallarning qirindilarining yig’indisi, turli o’lchamli bochkalar va 
plastmassa bitumlar to’ldirilgan suv, transformatorlarda ishlatib 
bo’lingan yog’larida optimal o’lchamlarda hajmiy sig’imlarda 

---

156 
akkumulyatorlar tayyorlab, ulardagi issiqlik akkumulyatsiyalanish 
miqdorini hisoblash muhimdir. 
Quyosh uylari uchun esa hozirgi paytda turli xil qurilish 
materiallardan ham issiqlik akkumulyatorlar sifatida foydalanilmoqda. 
Geilouylar uchun qurilish materiallarini issiqlik to’plovchi 
g’ishtlardan, 
organik 
bo’lmagan 
kimyoviy 
elementlarning 
birikmalaridan, shuningdek issiqlik akkumulyator sifatida foydalanish 
mumkin bo’lgan jismlarning issiqlik fizikaviy xarakteriskalari, issiqlik 
sig’imi, issiqlik to’plash quvvati fazoviy o’tishlari muvofiq keladigan 
qurilish materiallaridan tanlash iqtisodiy samara beradi.
Yapon olimlari o’zlari ixtiro qilgan super texnologiya (kinyoviy 
elementlar birlashmasidan iborat issiqlik hosil qilish) vositasi 
yordamida istalgan paytda va istalgan yerda foydalanishi mumkin, 
degan fikrni ilgari surdilar. Kimyoviy unsurlarning issiqlik ishlab 
chiqarishga va issiqlikni akkumulyatsiya qilishga asoslangan bu 
texnologiyasi yordamida uylarni isitish va boshqa maqsadlarda 
foydalanish mumkin.
Ko’pgina mualliflar olib brogan tadqiqotlarning natijasi shuni 
ko’rsatdiki, quyosh qurilmalarida sutkalik issiqlik sig’imli 
akkumulyatorlar va kimyoviy akkumulyatorlardan foydalanish bilan 
bir qatorda surunkali bulutli va sovuq kunlarida qo’shimcha issiqlik 
bilan ta’minlash uchun elektrokaliriferdan foydalanish maqsadga 
muvofiq bo’ladi.
Kimyoviy akkumulyatordan foydalanish ikki bosqichga bo’linadi. 
Birinchi bosqichda kimyoviy suyuq tuzlarning hajmi ortiqcha issiqlik 
miqdorining 
q
yo
t
'
qo’yilish temperaturasi va 
qot
t
- qotish temperaturasi 
oralig’idagi qismidan foydalaniladi. Natijada, hajmiy kimyoviy 
issiqlik miqdori butun kesim bo’yicha tenglashgunga qadar 
foydalaniladi. Bu jarayonda kimyoviy kristallashgan tuzning shakli va 
o’lchamlaring akkumulyatsiyalanishdagi issiqlik almashinuviga ta’siri 
bo’lmaydi, faqat 
V
- hajmiy va kimyoviy jismning sovish yuzasi 
F
ga 
va 

d
vaqtga bog’liq bo’ladi va fazoviy o’tish jarayonida beriladigan 
issiqlik miqdori 
dt
t
t
JF
dQ
c
)
(
−
=
(5.14) 
formula bilan aniqlanadi. Bu yerda, 
J
- kimyoviy element yuzasidan 
quyosh qurilmasiga issiqlik berish koeffitsienti, 


soat
m
KKal
2
/
ϵK;
c
t
t
t
−
=

- kimyoviy muz eritmasidagi temperature farqi, 
C
o
. Demak, 

---

157 
kimyoviy elementlar birikmasidan tuzilgan tuz erish jarayonida uning 
temperaturasi pasayib boradi va natijada, 

d
vaqt oralig’ida 
sistemaning hajmiy issiq saqlash tarkibining o’zgarishi 
cdt
V
dq

−
=
(5.15) 
ga teng bo’ladi va kimyoviy issiqlik akkumulyatoridan quyosh 
qurilmalariga 
r
vaqt oralig’ida beriladigan issiqlik miqdori 
kuy
t
t
In
L
c
F
V


=
(5.16) 
formula bilan hisoblanadi.
Ikkinchi bosqichda kimyoviy elementlarning birikmalari qotishi 
davomida 
o’zidagi 
akkumulyatsiyalangan 
issiqlikni 
quyosh 
qurilmalariga uzatadi. Natijada, quyosh qurilmasi ichidagi havo 
temperaturasi 
kimyoviy 
elementlar 
birikmasi, 
tuzlar 
yutib 
akkumulyatsiyalagan quyosh energiyasi hisobidan mo’tadillashtiriladi.