‘zbek ist0n respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

7.1-jadval
Kompleks iqtisodiy tahlilda o‘rganiladigan ko'rsatkichlar tizimi
M e h n a t re s u rs la ri bilan
b o g 'lik b o 'lg a n
k o 'r s a tk ic h la r tahlili
M e h n a t v o sita la ri h a m d a
n om oddiv a k tiv la r bilan
b o g 'liq b o 'lg a n
к о ' r s a tk ic h la r tahlili
M e h n a t a sh y o lari bilan
b o g 'liq b o 'lg a n
k o 'r s a tk ic h la r tah lili
Ishlab ch iq a ris h va fa o liy a t n a tija v iy lig i b ilan b o g 'liq b o 'lg a n
k o 'r s a tk ic h la r tahlili
M oliyaviy h o lat v a to'lov lay o q ati b ilan b o g 'liq b o 'lg a n k o 'r s a tk ic h la r tahlili
Kompleks iqtisodiy tahlilda barcha ko‘rsatkichlar o ‘zaro aloqador- 
likda va bogianishda o‘rganilgan holda korxona faoliyatiga umumiy 
tashxis qo‘yiladi. Ishlab chiqarish samaradorligi va faoliyat natijaviy­
ligini oshirish yuzasidan ichki imkoniyatlarning mavjudligi umumlash- 
tiriladi.
Kompleks iqtisodiy tahlildagi barcha ko‘rsatkichlar o‘rganiladigan 
masalalardan kelib chiqadi. 0 ‘rganiladigan masalalami aniqlash esa 
ko'rsatkichlar o‘rtasidagi bogiiqlam i bilishda eng muhim yondashish 
hisoblanadi. Demak, tahlilda o ‘rganiladigan masalalar quyidagi tartibda 
b o iishi mumkin:
1. Korxona faoliyatining umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarga kom­
pleks sharh.
2. Ishlab chiqarishning tashkiliy-texnikaviy darajasi hamda mahsu- 
lotlar sifati tahlili.
3. Korxona mahsulotlariga bozordagi talab va taklifning tahlili.
4. Mahsulot ishlab chiqarish va sotish hajmi tahlili.
4. Mehnat resurslaridan foydalanish, mehnat va unga haq to lash 
tahlili.
5. Moddiy resurlardan foydalanish tahlili
6. Asosiy vositalardan foydalanish tahlili.

---

7. Ishlab chiqarish xarajatlari hamda mahsulotlar tannarxi tahlili.
8. Korxona moliyaviy natijalari va rentabelligi tahlili.
9. Korxona moliyaviy holati va barqarorligi tahlili.
10. Korxona faoliyatiga umumlashtiruvchi baho berish.
Ushbu masalalar tahlil maqsadi va vazifalaridan kelib chiqib o ‘r- 
ganiladi. Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning imkoniyatlarini 
aniqlash tahlilning asosiy maqsadini ham belgilaydi. Y a’ni mahsulot 
ishlab chiqarish hajmini oshirish va korxonaning moliyaviy natijalarini 
hamda holatini yaxshilash bo‘yicha subyektda mavjud b o ig a n ichki 
imkoniyatlami aniqlash va ulami amaliyotga tatbiq etish chora-tadbir- 
larini belgilash tahlilning muhim vazifasi hisoblanadi.
Tahlilda har bir tarkib bo‘yicha mavjud b o ig an ichki imkoniyatlar 
aniqlanib ularga baho beriladi. Jumladan, ishlab chiqarishda mehnat re- 
surslari bo‘yicha imkoniyatlar, mehnat vositalari va ulardan samarali 
foydalanish bo‘yicha imkoniyatlar, mehnat predmetlari va ulardan sama­
rali foydalanish bo‘yicha imkoniyatlar, ishlab chiqarish xarajatlarini ka­
maytirish yuzasidan imkoniyatlar mavjudligi va shu kabilami belgilash 
mumkin.
Ishlab chiqarish samaradorligini oshirishning ichki imkoniyatlari -
resurslardan foydalanish bo‘yicha korxonada mavjud bo ig an , biroq 
ishga solinmagan zaxiralaming mavjudligidan tashkil topadi.
Bu imkoniyatlar birinchi navbatda korxonaning mehnat vositalari, 
texnologiyalari va zamonaviy mehnat vositalari bilan qurollanish dara­
jasiga hamda ulaming holatiga bogiiq.
Imkoniyat - korxona iqtisodini kuchavtirishning muhim vositasidir. 
Agarda subyektda ulardan to iiq va to ‘g ‘ri foydalanilsa ishlab chiqarish 
samaradorligini oshirish yuzasidan muhim ijobiy natijalarga erishiladi.
Demak, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish ko‘p jihatdan 
mavjud zaxiralardan foydalanish holatiga ham bogiiq.
Korxona biznes-rejalarini belgilashda barcha imkoniyatlar hisobga 
olinadi va ulaming realizatsiyasi reja bajarilishi davomida amalga oshi­
riladi.
Ishlab chiqarish imkoniyatlari faoliyatdagi texnologiyalami tako­
millashtirish, ishlab chiqarishni tashkil etish hamda uning tashkiliy 
texnikaviy darajasini yaxshilash, mehnatni tashkil etish, boshqaruvni 
takomillashtirish kabilar orqali ham belgilanadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda makro darajadagi imkoniyatlami tarkib- 
lashni quyidagi uch guruhi ajratiladi.
1. Iqtisodiyot.

---

2. Tamioq.
3. Ichki xo‘jalik imkoniyatlari.
Korxonada har bir imkoniyatdan maqsadga muvofiq foydalanish 
y o ‘llari ishlab chiqilishi zarur.
Korxona ichki imkoniyatlari quyidagi tarkib bo‘yicha guruhlanadi.
a) mehnat vositalari bilan b o g iiq b o ig a n imkoniyatlar:
- ishlab chiqarish vositalari va ulami modemizatsiyalash, ishlab 
chiqarish texnologiyalarining samarali turlarini ishlab chiqarishga jalb 
etish, asosiy vositalarning aktiv qismini ko‘paytirish, informatsion tex­
nologiyalarga asoslangan ish o‘rinlarini tashkil etish;
- asosiy vositalami zamonaviylashtirish, ishlab chiqarish uskuna- 
larining mehnat unumi, samarasini oshirish;
- asosiy vositalarga xizmat ko‘rsatuvchi bo‘limlami tashkil etish va 
ular faoliyatini faollashtirish;
- texnologik jarayonlar va ishlab chiqarishni tashkil etishning usul- 
larini faollashtirish, ishlab chiqarish maromiyligiga amal etish, texnik 
standartlar va loyihalar tuzilishi va shu kabilar.
b) moddiy va yoqilg‘i energetika resurslaridan foydalanish bilan 
b o g iiq b o ig an imkoniyatlar:
- xomashyo va materiallami sarf m e’yorlarini to ‘g ‘ri belgilash va 
ularga amal qilish;
- zamonaviy texnika va chiqindisiz texnologiyalami joriy qilish;
- ishlab chiqarishdagi braklar hajmini kamaytinsh;
- y o qilg i va elektr energiya resurslaridan foydalanishni to ‘g ‘ri y o i-
g a qo'yish.
d) mehnat resurslaridan samarali foydalanish bilan b o g iiq b o ig an
imkoniyatlar:
- mehnat sharoitlarini yaxshilash;
- xodimlar bilan ta’minlanish holati va harakatini to ‘g ‘ri boshqa­
rish;
- ish o‘rinlariga xizmat ko‘rsatish holatini yaxshilash;
- ish o‘rinlarini tashkil etishning takomilashtirish;
- mehnatning taqsimlanishini ilmiy asosda tashkil etish;
- mehnatni m e’yorlashtirishni takomillashtirish.
d) mahsulot tannarxini pasaytirish va foydani ko‘paytirish bo‘yicha 
imkoniyatlar:
- ishlab chiqarishning texnik-texnologik darajasidan to ‘g ‘n foyda- 
laaiish;.
- ishlab chiqarish va mehnatni to ‘g ‘ri tashkil etish;

---

- mahsulotlar divertsiflkatsiyasi hamda hajmini oshirish;
- mahsulotlaming tarkibi hamda sifatini yaxshilab borish;
- tabiiy resurslardan foydalanishni yaxshilash;
- ishlab chiqarishning rivojlanishi va shu kabilar.
Korxonadagi imkoniyatlar faoliyatning intensiv rivojlanishiga ijobiy 
ta’sir ko‘rsatadi.
Iqtisodiy rivojlantirishning muhim y o ‘nalishlari sifatida intensiv va 
ekstensiv y o ‘nalishlar tarkiblanadi. Intensiv rivojlantirish va ekstensiv 
rivojlanish yo‘nalishlari bir-biridan bevosita miqdoriy ko‘rsatkichlarga 
farqlanishi bilan tavsiflanadi.
Ekstensiv asosda rivojlanish mahsulot hajmini oshishi unga ta’sir 
etuvchi omillaming (mehnat vositalari, mehnat predmetlari, yer, ish 
kuchi sarfi va shu kabilar) o ‘zgarishi bilan mutanosib holda sodir b o '­
ladi. Misol uchun, hosilning ko‘payishi yer maydonining kengayishi, 
non mahsuloti un sarfi o ‘zgarishi va shu kabilar bilan amalga oshiriladi
Intensiv rivojlanishda esa natijaning (mahsulot hajmi) ijobiy o ‘z- 
garishi resurs sarfi oshishi bilan shartlanmaydi. Misol uchun, hosil miq­
dori hosildorlikni oshirish hisobiga ko‘paytiriladi. Yer maydonining 
kengayishi yoki o‘z holatida qolishi bu jarayonda e’tiborga olinmaydi. 
Intesiv rivojlanish fan-texnika yutuqlari hamda innovatsion texnologiya- 
lami ishlab chiqarishga joriy etish asosida amalga oshiriladi. Serhosil 
urug‘ navining ekilishi hosildorlikni keskin oshiradi. Texnikalardan 
unumli foydalanish texnologik tadbirlami o ‘z vaqtida bajarilishini ta’­
minlaydi.
Iqtisodiy tahlilda natijaviy ko‘rsatkich o‘zgarishini baholashda in­
tensiv yoki ekstensiv rivojlanishga balio berish zarur. Misol uchun, 
ishchiga to‘g ‘ri keladigan mahsulot hajmining oshishi ishchilar sonini 
ortishi yoki bir ishchining mehnat imumdorligining o‘zgarishi bilan 
sodir boiganligini bilish hamda uning dinamikasini kuzatish kerak. Bu 
bilan nisbiy iqtisodlar aniqlanadi.
Ishlab chiqarishning ichki imkoniyatlari resurslaming har b ir turi, 
ulardan foydalanish o‘mi, joyi bo‘yicha tarkibli va umumiy o‘rganilgan 
holda korxona bo‘yicha kompleks baholanadi hamda ulami boshqarish- 
ning chora-tadbirlari belgilanadi.
Ishlab chiqarish faoliyatini intensifikatsiya qilinganligini baholash 
ham kompleks tahlilda muhim rol o ‘ynaydi. Buning uchun rentabellik 
k o ‘rsatkichidan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Mazkur ko\rsatkich 
asosiy faoliyatdan olingan foydani ishlab chiqarish asosiy vositalari va 
moddiy aylanma m ab lagiarga nisbati bilan hisoblanadi.

---

Bu yerda: R - rentabellik;
F - asosiy faoliyatdan olingan foyda;
AV - ishlab chiqarish asosiy vositalari;
MM - moddiy aylanma mablag4 lar.
Ta’kidlab o‘tish kerakki, korxona faoliyatini kompleks baholash 
murakkab vazifa bo‘lgani uchun mazkur maqsadda ko‘plab ko‘rsatkich- 
lardan foydlanish hamda ular asosida yagona xulosaga kelish tahlil nati- 
jasining yanada obyektivligini ta’minlaydi.