Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

Yevropaning qadimgi aholisi til tavsifi. 
Qadimgi yevropalik- 
lar qanday tillarda so‘zlashganini aniqlash mushkul. Ilk qabilalar ke­
yinchalik mil. aw . Ill—
11 mingyilliklarda hududga keigan hind-vevropa 
tilli xalqlar bilan aralashib ketganlar. Eng qadimgi hind-yevropa til- 
lariga mansub bo‘lmagan til faqat basklarda - Ispaniyaning Kataloniya 
viloyatida saqlanib qolgan. Hind-yevropa tilli aholidan esa Yevropaga 
dastlab kelganlar pelasglar, ellinlar, italiylar va keltlar boMgan. Mil. avv. 
Ill—II mingyilliklarda Yevropaning janubidagi qadimgi Sharq madaniy 
markazlari ta’sirida betakror Krit-Miken sivilizatsiyasi vujudga kei­
gan. Bu sivilizatsiya yutuqlarini ellinlar o‘ziashtirib, yangi pog‘onaga 
ko‘taradi. Ellinlardan ushbu madaniy yutuqlami qabul qiigan rimliklar 
uni yuksaltiribgina qolmasdan, butun Yevropaga tarqatadi.
Mil. avv. I - milodiy V asrlar davomida q it’aning g‘arbiy qismida 
ommaviy romanlashtirish (Rim - Roma nomidan) jarayoni boshlana­
di. Rim istilo qilgan hududlarda lotin tili asosidagi roman tillarining 
shakllanishi va tarqalishi boshlanadi.
X alqlarning buyuk ko‘chishlari. Milodiy III-IX asrlarda Yev- 
ropada german, slavyan, turk, eron va boshqa qabilalarning omma­
viy ko‘chishlari keyinchalik xalqlarning buyuk ko‘chishlari nomini 
oladi. Ushbu ko‘chishlar oqimiga turkiy tilli xunnlar kuchli turtki be- 
radi. Osiyodan keigan xunnlar german tilli ostgotlami (sharqiy got- 
lar) tor-mor etib, ularga qardosh Dunayning quyi oqimida yashayot- 
gan vestgotlami (g‘arbiy gotlar) siquvga ola boshlaydilar. Vestgotlar 
Rim imperatori ruxsati bilan Bolqon yarimoroliga ко‘chib o ‘tadilar. 
Lekin Rim vestgotlarning chegarani himoya qilganlari uchun va’da
259

---

qilingan to ‘lov va oziqlami bermaganligi sababli 378-yili vestgotlar 
qo‘zg‘olon boshlab xunnlar va sharqdan kelgan eron tilli alanlar bi­
lan birga Rim qo‘shinlarini mag‘lub etadi. Vestgotlar 410-yili Rimni 
egallaydilar. Ushbu mag‘lubiyatdan so‘ng G‘arbiy Rim imperatori 
(395-yil Rim G'arbiy va Sharqiy Rim imperiyalariga bo'lingan) vest- 
gotlarga Akvitaniyani (hozirgi Fransiyaning janubi-g‘arbi) berib, bu 
joy da 419-yili ilk german davlati - Vestgot qirolligi tashkil topadi. 
Keyinchalik vestgotlar Pireney yarimorolining shimoliy-sharqiy 
hududlarini ham egallaydilar. Uning shimoliy-g‘arbiy qismida boshqa 
german qabilasi - svevlar joylashib oladilar. V asming ikkinchi yar- 
midan burgundlar va franklar ham Galliyada o‘z qirolliklarini (Bur- 
gund va Frank) tuzadilar. Taxminan shu paytlarda german qabilalari 
- angllar, sakslar va yutlar rimliklar tashlab chiqqan, keltlar yashagan 
Britaniyani egallaydilar.
Xunnlar V asming o‘rtalarida ostgotlar bilan ittifoqda Galliyaga 
bostirib kirganlar, lekin Rim va uning ittifoqchilaridan zarbaga uch- 
rab, Dunay pasttekisligiga qaytadilar. Bu vohada VI-VIII asrlarda 
alanlar yetakchi mavqega ega bo‘lganlar. Yillar o‘tib xunnlar va avar- 
lar mahalliy xalqlar bilan butunlay aralashib ketadilar.
Germanlar zarbalari ostida 476-yili G ‘arbiy Rim imperiyasi qulab, 
493-yili uni qulatishda faol ishtirok etgan ostgotlar o‘z qirolliklarini 
tuzganlar. Ostgot qirolligi Markaziy Italiyadan Dunaygacha yerlarni 
egallagan. Italiyaning shimolida VI asrdan yana bir german qabilasi -
langobardlar joylashganlar.
Shu tariqa german qabilalari G ‘arbiy Yevropaga keng joylashib, 
o ‘z davlatlarini tuzganlar. Yevropaning kuchli romanlashgan qismla- 
rida (Galliya, Iberiya, Italiya) lotin tilining turli shevalari saqlanib, 
ko‘p sonli bo‘lmagan germanlar davrlar o‘tib mahalliy aholi bilan as- 
similatsiyalashgan. Rimning madaniy ta’siri zaif bo‘lgan (masalan, 
Britaniyada) gennan tillari ustunlikka erishadi.
Vizantiya hududida ommaviy ko‘chishlar V-VII asrlarda slav- 
yan qabilalari tomonidan o‘tkazilib, ular Qora va Egey dengizlaridan 
Adriatikagacha hududlarda joylashadilar.
260

---

Yevropaning janubi-sharqiga VIII asrdan arablar bostirib kiradi. 
Arablar Pireney yarimorolining katta qismini egallaydilar. Pireney 
yarimoroli aholisiga arab madaniyati, moddiy madaniyat - kiyimlar, 
maishiy turmushdan - arab she’riyati, ilm-fani, me’morchiligi kuchli 
ta’sir etadi.
Markaziy Yevropaga - Dunay havzasiga IX asrdan madyarlar 
(vengrlar) kelib joylashadilar. Sobiq ko‘chmanchi chorvadorlar yangi 
hududda dehqonchilikka o‘tishadi. Vengrlar mahalliy madaniyatdan 
istifoda olish bilan birga o‘z tillarini saqlab, avlodlariga o‘tkazganlar. 
Fin-ugor tillariga mansub venger tili hozirda davlat tilidir.
Skandinaviyalik normannlar IX-X asrlarda Fransiyaning shimoliy 
qismini, Normandiyani egallaydi. Ular asta-sekin romanlashib, fran- 
suz tiliga o‘tadilar, mahalliy aholi madaniyati ham ularga katta ta’sir 
o‘tkazgan. XI asrda romanlashgan normanlar Angliyani egallaydilar. 
Normannlar tufayli Angliya t'ransuzlaming kuchli ta’siriga uchraydi. 
Aynan normann istilosi tufayli ingliz tilida roman leksikasining katta 
qatlami shakllandi. Shimoliy Fransiya va Angliyadan tashqari, nor­
mannlar m a’lum muddat Apennin yarimorolining janubida va Sitsili- 
ya orolida ham ma’lum muddat yashab hukm surganlar.
Yevropaga XIV-XV asrlardan janubdan Usmoniy turklar kira 
boshlaydilar. Ular Vizantiyani tor-mor etib, Bolqonni bir necha asrga 
bo‘ysundiradilar. Feodal jamiyat paytida VIII-XVI asrlarda Yevro­
paning qator shaharlarida yahudiylar jamoalari shakllangan. XV-XVI 
asrlarda esa Yevropaga lo iila r kela boshlagan. Ular unchalik katta 
boim agan guruhlar shaklida ko‘plab mamlakatlarga joylashganlar.