Tursun usarovich salimov jahon xalqlari etn ologiyasi

Ijtimoiy munosabatlar. 
Shimoliy Kavkaz xalqlarining alohida 
guruhlari ijtimoiy taraqqiyot darajasi XVIII-XIX asrlarda anchagi- 
na farqlangan. Dogistonliklarda, jumladan, adiglarda feodal jami- 
yatga xos ijtimoiy tabaqalanish kuzatilsa, vaynaxlarda patriarxal 
jamoalar, urug‘-jamoachilik tartiblari hukm surgan. Qabardinlar, 
cherkeslar, abazin va avarlarda xonlar, knyazlar, zodagonlar, ularga 
itoat etuvchi qaram dehqonlar va hatto uy qullari boigan. Ayni payt­
da adiglarning bir qismi Dog‘istonning ayrim xalqlarida dehqonlar- 
ning erkin jamoalari bo‘lib, ular hech kimning «xo‘jayin»ligini tan 
olishmagan.
Qishloq jamiyatlarida ilgaridan qon-qarindoshlik birlashmalari 
shakllanib, ular bir necha yirik oilalardan tashkil topgan va qarindosh- 
lik, odat bilan uzviy bogiangan. Chechen va ingushlarda ularni tayp 
yoki gar, avarlarda tuxum deyilgan. Ushbu xalqlar hayotida birdamlik 
va o‘zaro aloqalami ta’minlash muhim o‘rin tutgan.
Kavkaz xalqlari turli-tuman boisa-da, ularda ko‘plab umumiy 
odat-udumlar shakllangan. Jumladan Kavkaz mehmondo‘stligini 
XIX asrda tadqiqotchilar ijtimoiy hayotning asosiy negizi, qonuni 
deb atashgan. 0 ‘zaro yordam uy qurish, yerga ishlov berish, о‘tin 
tayyorlash va h.k.larda qoilanilgan. 0 ‘zaro yordamni oilaviy ma­
rosimlar - to ‘ylar, dafn va xotira tadbirlari ham talab qilgan. Jum­
ladan to‘y harakatlari va to‘yona berish, har bir jamoa a ’zosi o‘z
354

---

qarindoshlariga oilasi a ’zolariga yordam berganidek qarashishi 
odat bo‘lgan. Kavkazda ham «Uzoqdagi qarindoshdan, yaqindagi 
qo‘shni yaxshi» matali bo‘lgan.
Ijtimoiy hayotda odat me’yorlariga qat’iy rioya qilingan. Uni bu- 
zish insonning jamoadan quvg'in qilinishiga olib kelishi mumkin edi. 
Bu odat, udum, marosimlarda diniy e’tiqod bilan uzviy bogianmagan, 
lekin asrlar davomida tog‘ning murakkab sharoitida shakllangan 
«yozilmagan qonuniyatlar»dir.