Axborot xavfsizligi

Nazorat savollari: 
1.
Foydalanuvchini autentifikatsiyalashda faol ishlatiladigan biometrik 
alomatlar? 
2.
Biometrik autentifikatsiyalashning daktiloskopik tizimi ishlash 
sxemasini tushuntirib bering. 
3.
Qo‘l panjasining geometrik shakli bo‘yicha autentifikatsiyalash 

---

184 
tizimlarini tushuntirib bering. 
4.
Yuz tuzilishi bo‘yicha autentifikatsiyalash tizimlarining ishlash 
prinsipini tushuntirib bering. 
5.
Ovoz bo‘yicha autentifikatsiyalash tizimlari xususiyatlari. 
6.
Ko‘z yoyi to‘r pardasining naqshi bo‘yicha autentifikatsiyalash 
tizimni yoritib bering. 

---

185 
VII bob. KOMPYUTER VIRUSLARI VA ZARARKUNANDA 
DASTURLAR BILAN KURASHISH MEXANIZMLARI 
7.1. Kompyuter viruslari va virusdan himoyalanish muammolari 
 
Kompyuter virusining ko‘p ta’riflari mavjud. Birinchi ta’rifni 1984 yili Fred 
Koen bergan: "Kompyuter virusi – boshqa dasturlarni, ularga o‘zini yoki 
o‘zgartirilgan nusxasini kiritish orqali, ularni modifikasiyalash bilan zaharlovchi 
dastur. Bunda kiritilgan dastur keyingi ko‘payish qobiliyatini saqlaydi". Virusning 
o‘z-o‘zidan ko‘payishi va hisoblash jarayonini modifikasiyalash qobiliyati bu 
ta’rifdagi tayanch tushunchalar hisoblanadi. Kompyuter virusining ushbu 
xususiyatlari tirik tabiat organizmlarida biologik viruslarning parazitlanishiga 
o‘hshash. 
Hozirda kompyuter virusi deganda quyidagi xususiyatlarga ega bo‘lgan 
dasturiy kod tushuniladi: 
- asliga mos kelishi shart bo‘lmagan, ammo aslining xususiyatlariga (o‘z-
o‘zini tiklash) ega bo‘lgan nusxalarni yaratish qobiliyati; 
- hisoblash tizimining bajariluvchi ob’ektlariga yaratiluvchi nusxalarning 
kiritilishini ta’minlovchi mexanizmlarning mavjudligi. 
Ta’kidlash lozimki, bu xususiyatlar zaruriy, ammo yetarli emas. Ko‘rsatilgan 
xususiyatlarni hisoblash muhitidagi zarar keltiruvchi dastur ta’sirining 
destruktivlik va sir boy bermaslik xususiyatlari bilan to‘ldirish lozim.
Viruslarni quyidagi asosiy alomatlari bo‘yicha turkumlash mumkin: 
- yashash makoni; 
- operasion tizim; 
- ishlash algoritmi xususiyati; 
- destruktiv imkoniyatlari. 
Kompyuter viruslarini yashash makoni, boshqacha aytganda viruslar 
kiritiluvchi kompyuter tizimi ob’ektlarining xili bo‘yicha turkumlash asosiy va 
keng tarqalgan turkumlash hisoblanadi (7.1-rasm). 

---

186 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Fayl viruslari
bajariluvchi fayllarga turli usullar bilan kiritiladi (eng ko‘p 
tarqalgan viruslar xili), yoki fayl-yo‘ldoshlarni (kompanon viruslar) yaratadi yoki 
faylli tizimlarni (link-viruslar) tashkil etish xususiyatidan foydalanadi. 
Yuklama viruslar
o‘zini diskning yuklama sektoriga (boot - sektoriga) yoki 
vinchesterning tizimli yuklovchisi (MasterBootRecord) bo‘lgan sektorga yozadi. 
Yuklama viruslar tizim yuklanishida boshqarishni oluvchi dastur kodi vazifasini 
bajaradi. 
Makroviruslar
axborotni 
ishlovchi 
zamonaviy 
tizimlarning 
makrodasturlarini va fayllarini, xususan MicroSoftWord, MicroSoftExcel va h. 
kabi ommaviy muharrirlarning fayl-xujjatlarini va elektron jadvallarini zaharlaydi. 
Tarmoq viruslari
o‘zini tarqatishda kompyuter tarmoqlari va elektron pochta 
protokollari va komandalaridan foydalanadi. Ba’zida tarmoq viruslarini "qurt" 
xilidagi dasturlar deb yuritishadi. Tarmoq viruslari Internet-qurtlarga (Internet 
bo‘yicha tarqaladi), IRC-qurtlarga (chatlar, InternetRelayChat) bo‘linadi. 
Kompyuter 
viruslarining 
yashash makoni 
Fayl viruslari 
Yuklanma viruslar 
Makro viruslar 
Tarmoq viruslar 
Bajariladigan 
fayllar 
(exe.com.bat) 
Diskning 
yuklanuvchi 
(Boot) sektori
Xujjarlar 
WORD (.doc) 
Tarmoq
protokollari 
Egizak
fayllar 
Tizimli 
yuklovchi sektori
Xujjatlar
Excel (.xls) 
Tarmoq
komandalari 
Fayllar o’rtasidagi 
aloqa (link-viruslar) 
Aktiv boot-
sektorga 
ko’rsatkich
Office
xujjatlari 
Elektron
pochta 
7.1-rasm. Yashash makoni bo’yicha kompyuter viruslarining turkumlanishi. 

---

187 
Kompyuter viruslarining ko‘pgina kombinasiyalangan xillari ham mavjud, 
masalan – tarmoqli makrovirus tahrirlanuvchi xujjatlarni zaxarlaydi, hamda 
o‘zining nusxalarini elektron pochta orqali tarqatadi. Boshqa bir misol sifatida 
fayl-yuklama viruslarini ko‘rsatish mumkinki, ular fayllarni hamda disklarning 
yuklanadigan sektorini zaharlaydi. 
Viruslarning hayot davri.
Har qanday dasturdagidek kompyuter viruslari 
hayot davrining ikkita asosiy bosqichini - saqlanish va bajarilish bosqichlarini 
ajratish mumkin. 
Saqlanish bosqichi
virusning diskda u kiritilgan ob’ekt bilan birgalikda 
shundaygina saqlanish davriga to‘g‘ri keladi. Bu bosqichda virus virusga qarshi 
dastur ta’minotiga zaif bo‘ladi, chunki u faol emas va himoyalanish uchun 
operasion tizimni nazorat qila olmaydi. 
Kompyuter viruslarining 
bajarilish davri
, odatda, beshta bosqichni o‘z 
ichiga oladi: 
1.
Virusni xotiraga yuklash. 
2.
Qurbonni qidirish. 
3.
Topilgan qurbonni zaharlash. 
4.
Destruktiv funksiyalarni bajarish. 
5.
Boshqarishni virus dastur-eltuvchisiga o‘tkazish.