Viruslar Vikipediya, ochiq ensiklopediya Viruslar
Yüklə 1,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu sahifa oxirgi marta 11-Aprel 2022, 20:52 da tahrir qilingan.
- Yana q. Adabiyotlar
|
Viruslar Vikipediya, ochiq ensiklopediya Viruslar (lotincha: virus — zahar) — faqatgina tirik hujayralarda ko ʻpayib, oʻsimlik, hayvon va odamda yuqumli kasallik qo ʻzgʻatuvchi mikroorganizmlar. Oʻtmishda "Viruslar" termini har xil kasallik qo ʻzgʻatuvchilarga, ayniqsa nomaʼlum agentlarga nisbatan qoʻllanilgan. Fransuz olimi L. Paster bir qancha kasalliklarning kelib chiqishida bakteriyalarning rolini isbotlab berganidan so ʻng Viruslar tushunchasi "mikrob" so ʻzining sinonimi sifatida qoʻllanila boshlandi. Kasallik qoʻzgʻatuvchi bu ikki guruh agentlari, ya ʼni bakteriyalar bilan Viruslar oʻrtasidagi muhim farq rus olimi D. I. Ivanovskiy (1892) va keyinchalik boshqalar tamaki mozaikasi hamda juft tuyoqli hayvonlarning oqsil kasali qo ʻzgʻatuvchilari bakterial suzg ʻich (filtr)dan oʻtishini isbotlagach, aniqlandi. Viruslar tabiatda keng tarqalgan, odam, hayvonlar va o ʻsimliklarda har xil ogʻir kasalliklarni paydo qiladi. Ular maxsus tarqatuvchi yoki mexanik yo ʻl bilan tarqaladi. Koʻpchilik Viruslar yillab tiriklik xususiyatini yo ʻqotmaydi, qulay sharoitga (tirik hujayraga) tushib qolishi bilan kasallik qoʻzgʻata boshlaydi. Ayrim Viruslar (mas., gripp Viruslar) tashqi muhitda o ʻz xususiyatini yoʻqotadi. Viruslar qoʻzgʻatadigan kasallikning paydo bo ʻlishiga koʻpincha faqat bitta virus zarrasi sabab boʻlishi mumkin. Mas., bitta poliomiyelit virusi zarrasi (molekulasi)dan bir necha soatda milliardlab Viruslar vujudga keladi. Viruslarning ko ʻpayishi sitoplazmadagi aminokislotalar bilan bogʻliq. Millionlab Viruslar molekulalari yig
ʻindisi mikroskop ostida kristallar yoki X-tanachalar shaklida koʻrinadi. Kasallik holatini qoʻzgʻatish xususiyati, kasallik qo ʻzgʻovchi boshqa agentlarga nisbatan juda kichikligi va odatdagi sunʼiy ozuqali muhitda rivojlanmasligi Viruslarning o ʻziga xos xususiyatidir. Faqat baʼzi bakteriofaglar bundan mustasno, ularni lab. sharoitida ko ʻpaytirish mumkinligi isbotlangan. Lab.da oʻrganish imkoniyati boʻlgan barcha Viruslar har xil fizik usullar bilan birmuncha aniq "o ʻlchangan". Ularning diametri 10—300 mkm. Tayoqcha, shar yoki ipsimon shaklda bo ʻladi. Oʻsimlik va hayvonlarda kasallik qoʻzgʻatuvchi koʻpgina Viruslar yumaloq shaklda. Bug ʻdoy va beda mozaikasi Viruslar tashqi koʻrinishi bilan bakteriya tayoqchasi yoki o
ʻqqa oʻxshaydi. Viruslar tuzilishini elektron mikroskop va rentgenda tadqiq qilish orqali baʼzi nozik tarkibiy qismlari aniqlangan. Ularning hammasida ichki modda, asosan nuklein kislotadan iborat bo ʻlib, u oqsil qobiq bilan o ʻralgan. Bir necha tur Viruslarning kimyoviy tarkibi oʻrganilgan, xolos. Vaksinalar Viruslarning tuzilishi ham, chamasi oddiy bakteriyalarniki kabi murakkab. Uning tarkibida nukleoproteinlar, uglevodlar va lipoidlar bor. Nuklein kislotasi dezvksiriboza shaklida, lipoidlar guruhi esa xolesterol, fosfolipid va neytral moy ko ʻrinishida uchraydi. Fitopatogen Viruslar tarkibida ribonuklein kislota (RNK), hayvon va odamlarda kasallik qo ʻzgʻatuvchi Viruslarda esa RNK yoki DNK (dezoksiribonuklein kislota) bor. Ba ʼzi Viruslar tozalangan preparatlar holida olinib, ularning bir qismi toza haqiqiy kristallar (mas., tamaki nekrozining Viruslar), boshqalari esa suyuq kristallar (mas., tamaki mozaikasi Viruslar) yoki shakleiz cho ʻkmalar hosil qiladi. Viruslarni ajratib olish va tozalash uchun ultratsentrifugalanadi, turli xil fizikkimyoviy usullardan foydalaniladi. Viruslarning tasnifi (klassifikatsiyasi) va ularni ifodalaydigan belgilar hali qabul qilinmagan. Ularga ham xuddi hayvonlar va o ʻsimliklarga beriladigan tur va turkum nomi beriladi, xalq ifodalari, har xil qisqartmalardan foydalaniladi, kasallanuvchi organizmning turkum nomi bilan atalib, yoniga raqam qo ʻyiladi yoki Viruslar morfologik, kimyoviy xossalari va reproduktiv xususiyatlariga binoan urug va oilalarga birlashtiriladi. Viruslar urug ʻining lotincha nomiga virus soʻzi (mas., Enterovirus), oilasi nomiga viridae so ʻzi (mas., Poxviridae) qoʻshilib yoziladi. Viruslar organizmga har xil yo ʻllar bilan kiradi, mas., Viruslar oʻsimlik hujayralariga chetdan faqat ular shikastlanganida kirishi mumkin. Gripp Viruslar va b.da hujayra qobig ʻini buzish xususiyatiga ega boʻlgan fermentlari bor. Viruslar organizmga kirgach, infeksiyanint latent yoki yashirin davri boshlanadi. Ko ʻpgina
Viruslar hujayralarda to ʻplanib, hujayra ichida oʻziga xos tarkibiy qismlar hosil qiladi (qarang Virusli granullyoz). Viruslar bilan zararlangan o ʻsimliklar, odatda, butun hayoti davomida infeksiya oʻchogʻi boʻlib qoladi. Viruslar ekologik, biologikva b. omillar ta ʼsirida vujudga keladigan kuchli oʻzgaruvchanlikka ega. Viruslar tabiatda keng tarqalgan bo ʻlib, ular juda koʻp xoʻjayinga ega. Asosan, soʻruvchi hasharotlar, kanalar va nematodalar bilan tarqaladi. Ba ʼzi Viruslar urugʻlar orqali tarqaladi va deyarli barcha Viruslar kasal o ʻsimlik jinssiz koʻpaytirilganda avlodga oʻtadi. Viruslarning patologik taʼsiri xilma-xil boʻlib, asosan, ularning ko ʻpayishidan xoʻjayin organizmida yuz beradigan oqsil va nuklein almashinuvining buzilishi bilan belgilanadi (qarang Virusli kasalliklar). Viruslarni virusologiya fani o ʻrganadi. Virusologiya Mikroorganizmlar O ʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-yil M etyuz R., Virusi rasteniy, per. s angl., M., 1973; Virusi i mikrobi v jizni rasteniy [Sb. st.), Kishinev, 1981. Abdukarim Zikiryoev.
Bu andozani aniqrog ʻiga almashtirish kerak. "https://uz.wikipedia.org/w/index.php?title=Viruslar&oldid=2515516" dan olindi Bu sahifa oxirgi marta 11-Aprel 2022, 20:52 da tahrir qilingan. Matn Creative Commons Attribution-ShareAlike litsenziyasi bo ʻyicha ommalashtirilmoqda, alohida holatlarda qo
Yana q. Adabiyotlar Yüklə 1,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|