O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. Atadjanov, D. A. Sаliеvа xulqi og’ishgan bolalar psixologiyasi

 Maktabgacha yoshdagi o'g'rilik. 
Olti yoshgacha bo'lgan bolalar uchun 
"o'g'irlik" atamasi qo'llanilmaydi. To'rt yoshdan oldin ular "mening" va 
"boshqalarning" o'rtasida qanday farqlashni bilishmaydi. Ular yoqtiradigan narsalar, 
bolalar o'zlarini o'ylab, o'zlarini xotirjamlik bilan qabul qilishadi. Shuni bilib 
olaylikki, ular olgan narsalarning yuqori narxi ular uchun hali ham ahamiyatsiz 
hisoblanadi. Albatta, bolalar uchun bir xil qiymat plastik o'yinchoq va zargarlik 
buyumlari bo'lishi mumkin. 
4-6 yoshda bolalar o'zlariga tegishli narsalar bor-yo'qligini tushunishadi. Ular 
uchun qiyinchilik ular yoqtirgan narsaga egalik qilish istagini boshqarishdir. 
Ayniqsa, agar istak juda kuchli bo'lsa. Agar bolada ma`lum bir narsani olish ehtiyoji 
tug’ilsa, ota-onalar bolalarda bolaning "mening", va "boshqasining" tushunchalarini 
shakllantirishi hamda sevimli narsasini yoki o'yinchog’ini qabul qila olishda, bolani 
so’rab olishga o’rgatish zarur. Shuningdek, 4 yoshdan 5 yoshgacha bo'lgan bolalar 
bilan o'g'irlik haqida suhbatlashish mumkin, unda nima ekanligini tushuntirish kerak 
hamda eng muhimi, bu yoshdagi bolaga nimani yetkazish kerak, bu narsalarni 

---

49 
o'g'irlaydigan kishi nimani his qiladishini va oxir oqibati nima bilan yakunlanishini 
tushutira olish keak. 
Maktab yoshidagi o'g'irlik. 
Maktabga borgan o’quvchilar uchun maktabdagi
o'g'irlash mavzusi ko'pincha pulga aylanadi. Bolada uyda pulni o'g'irlash, 
tengdoshlar va yolg'on gapirish mumkin emasligini bilishi muhim hisoblanadi. 
Farzandlari o'g'rilik qilganini bilib qolgan ota-onalar nima uchun bu ishni 
qilishlarini so'rashlari kerak. Ko'pincha, o'g'irlik hal qilinmagan muammolarning 
oqibati bo’lib undagi sabablarga quyidagilar kiradi: 
a)
mobil xarajatlar uchun mablag' yetishmasligi va ota-onalaridan 
so'rashdan qo'rqish; 
b)
katta yoshdagi o'quvchilar tomonidan bolaning cho'ntagidan pulni 
talon-taroj qilish; 
c)
bolaning xudbinligi va harajatlar uchun qancha sarflashini tushunib 
yetmasligi hamda pul bilan muomalani bilmaslik; 
d)
o'z tengdoshlari doirasida o'zini himoya qilishga urinish; 
e)
ota-ona e'tibori va mehrning yetishmasligi yoki ota – ona tomonidan 
o’ta mehrni ko’p berilishi; 
f)
doimo kimnidir narsasini o'g'irlash istagi. 
Farzandni pulni o'g'irlamaslikka qanday o'rgatish kerak, uni nima o’g’irlik
qilishga undaydi, deb hisoblash kerak. Ikkinchidan, bolaga psixologik yordam 
berishi mumkinmi? Avvalo bu odat paydo bo`lishiga nima sabab bo`lganini bilish 
muhim. Ba`zida bolaga ota-onasi tomonidan yetarlicha e`tibor berilmaganligi yoki 
ular bolaga pul bermagani uchun o`zini tengdoshlaridan ortda qolganday his qilishi 
(masalan, birida telefon bor-u, bunda yo`q yoki boshqalarday kiyinmasa) shunday 
yo`l tutadi. Bular o`smir bola uchun juda muhim. Shuning uchun bu o`rinda 
faqatgina bolani ayblash to`g`ri emas.
Ota- onaning bola shaxsiga munosabatini aniqlash jarayonida bola «ota-onam 
menga pul bermayaptimi, demak, yaxshi ko`rmaydi, e`tibor qaratmayaptimi, demak, 
meni tushunmaydi», degan fikrga kelib qolishi mumkin. Shuning uchun boladan 
nima uchun bunday yo`l tutayotganini yotig`i bilan so`rash, do`stona gaplashish 

---

50 
zarur. Chunki bola bilan gaplashilmasdan turib, jazolansa, vaziyat battar 
chigallashishi, bolaning kattalarga bo’lgan ishonchi yo`qolishi mumkin. Ammo
o`zida bo`lmagani uchun pul o`g`irlamasin deb ko`p pul berish ham yaramaydi. 
Doim yonida pul bo`ladigan, ularni osongina sovuradigan o`smirlar atrofida 
har doim ham «yaxshi do`stlar» jam bo`lavermaydi. Buni bola shaxsiga
tushuntirish, haqiqiy do`stlaring uchun cho`ntakdagi qancha pul borligi muhim 
emasligini aytish muhim. Pul o`g`irlashning oxiri voy bo`lishini, hamma o`g`ri deb 
chaqirishini, buning qonunan javobgarligi borligini tushuntirilishi va o’g’irlik, 
vaziyati, sababini o`rganish zarur. Bu ishni qilishga nima turtki bo’lganligini juda 
ehtiyotkorlik bilan aniqlash va bolaning kelajakda kim bo`lib ulg`ayishi, to’g’ri 
munosabatlarga bog`liq. Bolani jazolashda, avvalo o`g`irlikni rostdan ham u 
qilganini aniqlash zarur.
Bolani jazolshda jinoyatchi-o`g`ri emas, balki bola ekanligini inobatga olib 
munosabatda bo’lish zarur. Hukm chiqarish va jazolash uchun shoshilmay, bolaning 
kelajagi hamda o`ziga bo’lgan ishonchni yo`qotmasdan harakat qilish zarur. 
Boladagi bu o`g`irlikda hissiyotga berilmay munosabat ko’rsatish zarur, lekin 
voqeani «jinoyat», «o`g`rilik», «kissavurlik» deb atamaslik zarur. Pedagog –
psixolog sifatida tuyg`ularingizni bildirishingiz hamda bola bilan sirlashishingiz, 
muammoning yechimini birgalashib hal qilish zarur. Faqat muammoning yechimi
psixologning buyrug`i emas, hamkorlikdagi qaror bo`lishi kerak. 
Kimdirdan olgan pulni zudlik bilan egasiga qaytarish kerakligi, ammo bu 
muammoni bolaning bir o`ziga qoldirmaslik muhim. Bu uni battar yomon ahvolga 
soladi va keyingi gal o`g`irlaganini imkon qadar hammadan bekitishga harakat 
qilaveradi. Faqat u bilan birgalikda muammoni hal qilish zarur. Shunda bola har bir 
inson qo`llab-quvvatlanish huquqiga egaligini tushunadi. 
Bolaning kimlar bilan do`stligiga ham ahamiyat berish zarur. Chunki ba`zan 
bola atrofidagi do`stlari qilgan ishga qiziqib, o`zida takrorlashi ham mumkin. 
Pedagog –psixolog sifatida o`z muammolaringizni aytib, undan yordam tariqasida 
fikr so`rang. Chunki o`smir yoshda bola o`zini kattalardek his qiladi va 

---

51 
atrofdagilardan ham shunday munosabat kutadi. Bola dilidagilarni ochganidan keyin 
uning muammolari haqida gaplashish zarur. 
Bolaning qiziqishlarini aniqlab uni o’zining sohasiga yo’naltirish 
to`garaklarga berish to`g`ri yo`l hisoblanadi. Bolaning yana nimalarga qiziqishini 
aniqlab bolaning bo`sh vaqti ko`p bo`lmasligini ta`minlash muhim hisoblanadi. Shu 
kabi muammolarni hal qilish bilan ota-onalar o'zlarini muammolarini hal qilishda
quyidagi holatlarga e`tibor berish zarur: 
a)
Bu borada suhbatlar o'tkazish, o’g’irlik hech qanday holatda ham 
mumkin emasligini yodda tutishi kerakligi juda muhim; 
b)
bolani o'g'ri deb chaqirish yoki doim eslatish mumkin emas; 
c)
muammo hal qilingandan keyin vaziyatga qaytish; 
d)
muammoni oshkor qilishdan ko'z yummoq; 
e)
bolaga qarshi tajovuzni ko'rsatish. 
Bolani o'g'irlik uchun jazolashda faqat jazolarning sababi aniqlanganidan 
keyin qanday jazolash mumkinligini aniqlash zarur.