Microsoft Word savod orgatish davri yozuv darslarida imlo ustida ishlash doc

2.2.Yozuv darslaridagi ayrim muhim imlo qoidalari. 
O’zbek tilshunosligining imlo bo’limida 1993-1995-yillarda lotin harflari 
asosidagi yangi o’zbek alifbosiga (bu alifbo 1927-1940-yillarda O’zbekistonda 
qo’llanilgan edi) o’tilishiga tayyorgarlik davrida imlo belgilar tushunchasi hamda 
atamasi paydo bo’ldi.
Ma’lumki, tinish belgilar, 
asosan, gapning tarkibida qo’llaniladi. Imlo 
belgilari esa yozma nutqda harflarda ishlatiladi.
Imlo belgilar 3 xil: ko’chish belgisi, tutuq belgisi, chiziqcha (urg’u belgisi 
imlo uchun emas, to’g’ri talaffuz qilish uchun xizmat qiladi).
Ko’chish belgisi alifbodagi 2 harfga, ya’ni o (olmoq) va g (gul) harflariga 
qo’yilsa, bu harflar 
ылка, ыро= 
so’zlaridagi “ы” ni, g‘alla so’zidagi “\” ni 
ifodalaydi. (o‘lka, o‘roq, g‘alla). 
Ko’chish belgisi yozma hamda bosma harflarning kichik va katta (bosh) 
shakllariga ikki shakilda qo’yiladi: Ő ő, (yozma shakli), O‘ o‘, G‘ g‘ (bosma 
shakli).
Yozma kichik va katta o, g harflarining ust qismiga to’lqinsimon chiziq 
shaklida chiziladi, bosma kichik va bosh shakillari esa shu harflarning yuqori 
qismi baravarligida ularning o’ng tomaniga teskari vergul shaklida bo’ladi, 
chunonchi: oq-o‘q (yozma shakli őq); gir-gir – g‘ir-g‘ir (yozma shakli ).
Ko’chish belgili so’z yozma harflar bilan bitilganda shu so’z yozib 
b’lingandan so’ng o, g harflarining ustki, eni baravarligida chiziladi, bosma 
kichik va bosh harflar bilan yozilganda esa shu harflarni yozayotganda belgi 
qo’yiladi va keyingi harfni yozishga o’tiladi.
Ko’chish belgili so’zlarni, agar so’z husnixat qoidalariga rioya qilib 
yozilayotgan bo’lsa, bosma kichik va bosh harflar bilan yozishga nisbatan 
osonroq bo’ladi, chunki ko’chish belgisi harfning ustida bo’lib, harflar tutashib 
turadi. Bosma harflar bilan yozilganda ko’chish belgili harf bilan undan keyingi 
harf orasida ma’lum bo’shliq bo’ladi va so’zning bo’g’in tuzilishiga ham oz 
bo’lsada ta’sir etadi. Bu hol ko’chish belgili harflar so’zning boshlanishida emas, 

---

29
o’rtasida bo’lganda ko’proq seziladi chunonchi: 
bo‘lim, bo
‘
lak, bo‘g‘in, g‘alvir, 
o‘g‘ri, bo‘yra, bo‘hton
.
Boshlang’ich sinflarda xat-savod o’rgatishda yuqoridagi hollarni albatta 
e’tiborga olish zarur.
Tutuq belgisi
 
arabcha so’zdagina qo’llaniladi. Bu belgi virgul shaklida 
bo’lib, yozma va bosma matnlarda kichik harfning yuqori qismi balandligida 
bo’ladi, xat yozma harflar bilan bitilganda tutuq belgisini qo’yishda qo’l harakati 
uzilib, belgi qo’yilgach, navbatdagi harflarni yozishda davom ettirilaveradi, 
chunonchi: маъно, феъл, инъом. Ma’no, fe’l, in’om.
Tutuq belgisi so’z oxiriga qo’yilmaydi:
1. Unli tovush-harflardan keyin kelgan р, н, т, с, л, ш kabi undosh 
tovush-harflardan so’ng qo’yilib, unli tovushni o’zidan oldingi undoshdan 
ajiratib aytishga ishora qilish uchun qo’yiladi, misollar: +уръон, инъом, =атъий, 
машъал, масъуд(а). Qur’on, in’om, qat’iy, mash’al, mas’ud(a). 
2. Asosan a, e, ba’zi so’zlarda y unlisidan keyin qo’yilib, shu unli 
tovushdan keyin ovozning biroz tutilib, cho’ziqroq aytilishiga rioya qilish uchun 
qo’yiladi, chunonchi: номаълум маъ=ул, меъмор, шеър, шуъла, Ныъмон. 
Noma’lum, ma’qul, me’mor, she’r, shu’la, No’mon. 
Eslatma. Mo’jiza, mo’tadil, mo’tabar kabi so’zlar krill alifbosida ayirish 
belgisi – ъ bilan yozilar edi. Bu so’zlar yangi alifboda yozilganda ы tovush-
harfini ifodalash uchun ko’chish belgisi qo’yiladi. Bir harfga bir-biridan oz farq 
qiladigan ikki belgini qo’yish noqulay hamda sun’iy qiyinchiliklar tug’dirganligi 
uchun mazkur so’zlarda tutiq belgisi qo’yilmaydi, ammo bu so’zlardagi o 
tovushini biroz cho’ziqroq aytishni ta’lim jarayonida o’rgatib borish zarur 
bo’ladi. 
3. Yangi o’zbek alifbosida sholi, shoshmoq kabi so’zlardagi sh tovushi s 
va h harflar birikmasi bilan ifodalanadi.
O’zbek tili lug’atidan oz bo’lsa-da, shunday so’zlar ham borki, ulardagi 
yonma-yon kelgan s va h tovush-harflari ikki hil nutq tovushini ifodalaydi. Ana 
shunday so’zlarda s va h bir tovush tarzida emas, balki ikki tovush ekanligiga 

---

30
ishora qilish uchun bu ikki harf orasiga ham tutuq belgisi qo’yiladi, misollar: 
mas’h tortish (тащорат =илаётганда), tas’hih etmoq, as’har (тонг), as’hob 
(sohib so’zining ko’pligi), Is’hoqov. 
Ayrim so’zlarga tutiq belgisining bo’lish-bo’lmaskigi so’z ma’nosini ham 
o’zgartiradi, masalan: 
Sava – sa’va 
nasha – nash’a 
Davo – da’vo 
sher – sh’r 
Qala – qal’a 
taqib – ta’qib. 
Sanat – san’at 
Chiziqcha 
– 
imlo belgisi. Chiziq esa tinish belgidir. Chiziqcha shakl 
jihatdan chiziqning uchdan biriga teng bo’ladi, masalan:
Bir –biringizga xayr-ehsonli, mehr-oqibatli bo'lib, qo'l berib so'rashib 
yuringlar, shunda dillaringizdagi dili g'ashlik ketadi. (“Hadis”dan). 
O'zbekiston – kelajagi buyuk davlat. 
“O'zbek tilining asosiy imlo qoidalari”ning “Chiziqcha bilan yozish” 
bo'limida chiziqchaning qo'yilish o'rinlari ko'rsatilgan, chunonchi: juft so'z va 
takror so'z qismlari chiziqcha bilan yoziladi: 
el-yurt, qovun-tarvuz, baland-baland 
tog'lar, uy-uyiga……. 
Kirill alifbosi asosidagi imlo qoidalarida kundalik sanalarda (1991-йил 
31август) raqamdan so'ng chiziqcha qo'yilmasligi qoidalashtirilgan edi (1-
мактаб, аммо 1 сентабр). Yangi tuzilgan imlo qoidalarida bir xillikka erishish
uchun yuqoridagi hollarda ham chiziqcha qo'yilishi ko'rsatildi:
1991-yil 31-avgust, 1-sentabr – O'zbekiston Respublikasining Mustaqillik 
bayrami.
Yozuvda so'z qismi yozilayotgan qatorga sig'may qolsa, “Ko'chirish 
qoidalari” asosida keyingi qatorga ko'chiriladi. Bunday o'rinlarda so'zning 
sig'may qolgan qismini ko'chirishdan oldin chiziqcha (-) qo'yib, yangi qatordan 
yoziladi.