Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

uy xo‘jaliklarida iste’mol maqsadlari va jamg‘arish 
uchun pul mablag‘lari fondlarini shakllantirish, ularni 
taqsimlash va foydalanishga tegishli (oid) bo‘lgan iqtisodiy 
131
Ming afsuski, bunday holatlarda o‘zbek tilining boyligi, uning rang-barangligi va serqirraligi, asossiz ravishda, 
suiiste’mol qilinmoqda. Ona tilimizda turli shakl va mazmunda ishlatilishi lozim bo‘lgan hamda shunga mos 
ravishda turli ma’no va mohiyatlarni anglatishga xizmat qiluvchi so‘z, ibora, atama va tushunchalar mohiyatini 
chuqur o‘rganmasdan ishlatilayotganligi turli chalkashlik va noaniqliklarni keltirib chiqarib, fanimizning, 
jumladan, moliya fanining rivojlanishiga ham zarar etkazmoqda, o‘quvchilarni adashtirmoqda. 

---

668 
 
25-BOB. UY XO‘JALIKLARI MOLIYASI 

25.1. Moliya munosabatlarining umumiy tizimida uy 
xo‘jaliklari moliyasi 
 
Uy-xo‘jaliklari moliyasi davlat moliyaviy tizimning ajralmas 
tarkibiy qismi hisoblanadi. Bozor munosabatlari tizimida uy 
xo‘jaliklarining moliyaviy ahamiyati uning iqtisodiy jihatdan qanday 
maqsadlarni bajarishga mo‘ljallanganligi bilan belgilanadi. Bir 
tomondan, uy xo‘jaliklari ishlab chiqarish omillarining (mehnat, er, 
kapital, tadbirkorlik qobiliyati va boshqalarning) xususiy egalari 
hisoblanadi va xuddi shu asosda o‘zlarining daromadlar 
manbalari va moliyaviy tushilmalarini shakllantiradi. Boshqa bir 
tomondan esa, uy xo‘jaliklari iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarni 
iste’mol qiluvchilar sifatida maydonga chiqadi va demak, bozor 
talabini aniqlab beradi. Bir vaqtning o‘zida, uy xo‘jaliklari jamiyat 
yalpi daromadining bir qismini jamg‘aradi, real va moliyaviy 
aktivlarni sotib olish orqali moliyaviy rezervlarni yaratishda ishtirok 
etadi, soliq to‘lovlari orqali esa davlatning markazlashtirilgan 
moliyaviy fondlarini shakllantirishda muhim rol o‘ynaydi. 
Odatda, “uy xo‘jaligi” atamasidan milliy statistikada aholidan 
(kishilar to‘plamidan) iborat bo‘lgan institutsional birlikni ifodalash 
uchun foydalaniladi. Shuning uchun ham Birlashgan Millatlar 
Tashkiloti (BMT) tomonidan tavsiya etilgan Milliy hisoblar 
tizimining (MHT) zamonaviy xalqaro andozasi (standarti) uy 
xo‘jaligini yagona yashash maydonida birgalikda yashayotgan, 
umumiy fondga o‘zlarining daromadlari va boyliklarini to‘liq yoki 
qisman berayotgan va ayrim tovarlar hamda xizmatlarni, eng 
asosan uy-joy va iste’mol mahsulotlarini umumiy tarzda 
(birgalikda) iste’mol qilayotgan kishilarning katta bo‘lmagan 
guruhi, deb ta’riflaydi
130
. 
Ayrim hollarda o‘zbek iqtisodiy adabiyotida “uy xo‘jaligi” 
atamasining “xonadon” yoki “oila” atamalari bilan almashtirilishiga 
yo‘l qo‘yilmoqda. Shunga mos ravishda “uy xo‘jaligi moliyasi” 
iborasining o‘rniga “xonadon moliyasi” va “oila moliyasi” iboralari 
130
Bu to‘g‘rida batafsil qarang: Finansovo-kreditniy entsiklopedicheskiy slovar / Pod obshch. red. 
A.G.Gryaznovoy. – M.: 2002. s. 299.
661 
Obligatorli qayta sug‘urta shartnomasi bo‘yicha qayta 
sug‘urta to‘lovlarining hammasi sug‘urta mukofotidan foizlar 
hisobida to‘lanadi. Obligatorli qayta sug‘urtalash shartnomasi 
noaniq muddatga tuzilib ikki tomonning roziligi bilan bekor qilinishi 
mumkin. Bunday shartnoma sug‘urta tashkiloti uchun foydalidir, 
chunki bunda hamma qabul qilingan risklar qayta sug‘urta 
himoyasiga ega. Obligatorli qayta sug‘urta fakultativ qayta 
sug‘urtadan farqli, u sug‘urta portfelining katta qismini o‘z ichiga 
oladi. Obligatorli qayta sug‘urta shartnomasi fakultativ qayta 
sug‘urta shartnomasidan ancha arzonroq. Shuning hisobiga 
xalqaro qayta sug‘urta bozorida ushbu qayta sug‘urta turi katta 
salmoqni tashkil etadi. 
Obligatorli qayta sug‘urtadan farqli, fakultativ qayta sug‘urtada 
qayta sug‘urtalovchi o‘ziga qabul qilayotgan risk haqida to‘liq 
ma’lumotga ega bo‘ladi. Ushbu shartnoma bo‘yicha bir martalik 
bitimlar amalga oshiriladi. Fakultativ qayta sug‘urta shartnomasi 
tomonlarga to‘liq erkinlik beradi. 
Sug‘urta tashkilotining qayta sug‘urtalovchiga fakultativ qayta 
sug‘urtalash bo‘yicha berayotgan taklifida risk haqida quyidagi 
ma’lumotlar ko‘rsatilishi kerak: 
-sug‘urta tashkilotining nomi va manzili; 
-qayta sug‘urta turi: proportsional yoki noproportsional; 
-riskning joylashgan joyi; 
-sug‘urta manfaati; 
-shartlar-sug‘urtalangan 
xavflar 
(qaysi 
risklardan 
sug‘urtalanadi va qaysilaridan sug‘urtalanmaydi (istisnolar) to‘liq 
ko‘rsatiladi); 
-umumiy sug‘urta summasi, qoplamaning qaysi valyutada 
to‘lanishi, stavkalar; 
-franshiza; 
-qayta sug‘urtalovchiga mukofot, qayta sug‘urta komissiyasi 
va boshqa xarajatlar; 
-fakultativ qayta sug‘urtaning boshlanishi va tugash sanasi; 
-taklif qilingan ulush; 
-zararning oldini olish imkoniyati va choralari; 
-ekspert xulosasi; 
-bevosita sug‘urtadagi sug‘urtalovchining ulushi. 
Odatda fakultativ qayta sug‘urtalash jarayoni sekin kechadi, 
chunki qayta sug‘urtalovchi riskni obdon o‘rganguncha bir muncha 
vaqt ketadi. Qayta sug‘urtalovchi riskni o‘rganib bo‘lib, sug‘urta 
tashkilotiga o‘zi qabul qila oladigan ulush miqdorini aytadi. Yirik 

---

662 
qayta sug‘urtalovchilar o‘zlarining fakultativ qayta sug‘urtalash 
bo‘linmalariga ega. Fakultativ qayta sug‘urtalashda qayta 
sug‘urtalovchining vazifasi bevosita sug‘urta tashkilotining 
imkoniyatini kengaytirish bilan cheklanib qolmasdan, balki riskni 
baholash, sug‘urta shartnomalari shartlarini belgilash, zararni 
oldini olish va ushbu masalalar bo‘yicha maslahat berishdan ham 
iborat. Fakultativ qayta sug‘urta sug‘urtalovchi va qayta 
sug‘urtalovchiga 
ko‘p 
qulayliklar 
yaratishi 
bilan 
birga 
kamchiliklarga ham ega. Fakultativ qayta sug‘urtaning asosiy 
kamchiliklari quyidagilardan iborat: 
1. qayta sug‘urtaga berilayotgan risk bo‘yicha ma’muriy 
ishlar hajmining ko‘pligi; 
2. riskni joylashtirishda sug‘urtalovchining har bir qayta 
sug‘urtalovchi bilan aloqada bo‘lishiga ketadigan ko‘p vaqt; 
3. sug‘urtalovchi 
sug‘urtalanuvchidan 
birdaniga 
uning 
moliyaviy imkoniyatlaridan katta riskni qabul qila olmaydi; 
4. fakultativ qayta sug‘urtalovchi tomonidan o‘rnatiladigan 
komission haq nisbatan kamroq bo‘ladi. 
Yuqoridagi sanab o‘tilgan kamchiliklarga qaramasdan 
fakultativ qayta sug‘urta quyidagi sabablarga ko‘ra amalda 
qo‘llaniladi: 
1. oddiy sug‘urta shartnomalariga to‘g‘ri kelmaydigan 
maxsus risklarni qayta sug‘urtalashda; 
2. obligatorli qayta sug‘urtalash shartnomasida qayta 
sug‘urtalash limitidan oshgan summani qayta sug‘urtalashda; 
3. shartnoma bo‘yicha risklarning zarar xavfi juda yuqori 
bo‘lganda va qayta sug‘urtalovchining javobgarligini cheklashda; 
4. bozorning boshqa sug‘urta tashkilotlari band etgan 
segmentida sug‘urta tashkilotining teng ishtirok etishi. 
5. sug‘urta qildiruvchi faoliyatining yangi yo‘nalishlarini 
sug‘urtalayotganda sug‘urtalovchining moliyaviy imkoniyatlarni 
oshirishda; 
6. sug‘urtalovchiga sug‘urtaga qabul qilish amaliyotini 
baholashda; 
7. alohida ahamiyatga ega bo‘lgan risklarni sug‘urtalashda 
qayta sug‘urtalovchining tajriba va salohiyatidan foydalanish. 
Qayta sug‘urta qilish operatsiyalari nisbiy va nonisbiy 
shaklda amalga oshiriladi. Nonisbiy qayta sug‘urta qilishga 
nisbatan nisbiy qayta sug‘urtalash ancha ilgari paydo bo‘lgan. 
Shu nuqtayi nazardan qaraganda nisbiy qayta sug‘urtalashni, 
667 
•
Sug‘urta qoplamasi yuridik shaxsga qaysi hujjatlar asosida 
to‘lanadi? 
•
Yuridik shaxslarning mol-mulki sug‘urtasini rivojlantirish 
muammolari haqida so‘zlab bering. 
•
Mulkiy 
sug‘urta 
shartnomasi 
bo‘yicha 
nimalar 
sug‘urtalanishi mumkin?
 
•
Shaxsiy sug‘urta shartnomasi tuzishda sug‘urta qildiruvchi 
bilan sug‘urtalovchi o‘rtasida nimalar to‘g‘risida kelishuvga 
erishilishi lozim?