Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Yangi tarixiy maktab konsepsiyalari
. 1870-yillarda yangi 
tarixiy maktab paydo bo‘ldiki, uning boshlanishi nemis olimlarining 
(G.Shmoller, M.Veber, A.Vagner va boshqalar) nomlari bilan 
bog‘liq. Davlat moliyasini tadqiq qilish bilan ko‘proq A.Vagner 
shug‘ullanib, u davlatning yordami bilan kapitalni jamg‘arishning 
o‘z yechimini taklif etdi. Davlat faoliyatining (ma’muriy, ijtimoiy-

---

186 
kapitalining oshishiga yoki bozor talabiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 
ishchi kuchi sotib olish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. 
Shunday qilib, A.Smitning soliq konsepsiyasi yagona 
maqsadga – kapitalning jamg‘arilishini rag‘batlantirish va ishlab 
chiqarish kuchlarining rivojlanishini tezlashtirishga qaratilgan edi. 
Asosan, xuddi shunday qarashlarni D.Rikardo (1772-1823 
yillar) ham o‘zining “Siyosiy iqtisod va soliqqa tortishning 
boshlanishi” 
asarida 
himoya 
qilgan. 
Mehnatning 
qiymat 
nazariyasidan kelib chiqqan holda u barcha soliqlar so‘zsiz 
ravishda yo kapitalga, yoki daromadga ta’sir ko‘rsatadi, deb 
hisoblagan. Agar soliqlar kapitaldan undirilsa, unumli mehnatni 
saqlashga mo‘ljallangan fond qisqaradi. Soliqlar daromaddan 
olinganda esa, kapitalning jamg‘arilishi qisqaradi yoki soliq 
to‘lovchining iste’moli kamayadi. Birinchi ehtiyoj predmetlaridan 
olinadigan soliqlar ular bahosining o‘sishiga sabab bo‘lib, ular 
iste’mol qiladigan tovarlarning miqdoriga nisbatan yuqoriroq 
bo‘lgan proporsiyalarda iste’molchining yelkasiga yuklanadi. 
D.Rikardoning fikricha, tovarlar va ish haqidan undiriladigan har 
qanday soliqlar, bir xil darajada bo‘lmasa-da, ish haqining 
oshishiga va foydaning kamayishiga olib keladi. 
Yuqorida bayon qilinganlarni inobatga olgan holda u “soliqlar 
buyuk zulmdir”, degan xulosaga kelgan. Soliqqa tortishning o‘sishi 
yoki hukumat xarajatlarining ortishi bilan xalqning iste’moli 
pasayadi va bu narsa, oxir-oqibatda, ishlab chiqarishda o‘z aksini 
topadi. Shuning uchun ham hukumatning vazifasi kapitalning 
jamg‘arilishini rag‘batlantirishdir. Mamlakatning kelgusi ishlab 
chiqarishini qisqartirmaslik uchun hukumat foydani soliqqa 
tortmasligi kerak. 
Klassik burjua siyosiy iqtisodi (A.Smit, D.Rikardo va ularning 
izdoshlari) davlat xarajatlari va soliqlarga nisbatan rasmiy iqtisodiy 
siyosatning konsepsiyasini, ko‘p jihatdan, aniqlab bergan edi. 
XVIII 
asrning 
oxiri 
va 
XIX 
asrning 
boshlarida 
ilg‘or 
mamlakatlarning moliyaviy siyosati, yangi sinf – burjuaziyaning 
manfaatlarini ifoda etib, mamlakatning xo‘jalik hayotiga davlatning 
aralashmasligi prinsipini e’lon qilgan edi. Buning oqibatida davlat 
xarajatlari va foydani soliqqa tortish biroz qisqardi. 
XIX asrda ishlab chiqarishning yuqori sur’atlarda rivojlanishi 
mehnat va kapital o‘rtasidagi ziddiyatlarning keskinlashuviga olib 
keldi. Xuddi shu davrning o‘zida turli sotsial guruhlarning 
183 
•
Nazoratning obyektlariga muvofiq ravishda moliyaviy 
nazoratning qanday shakllari mavjud? 
•
Ichki va tashqi moliyaviy nazorat bir-biridan qanday 
farqlanadi va ularning qanday umumiy jihatlari bor? 
•
Moliyaviy nazoratni amalga oshirish jarayonida uning 
qanday metodlaridan foydalaniladi? 
•
Subyekt xo‘jalik faoliyatini qamrab olishning to‘liqligiga 
qarab taftishning qanday turlari bo‘lishi mumkin? 
•
Moliyaviy va xo‘jalik operatsiyalarining qamralib olinishi 
darajasiga ko‘ra taftishlar qanday guruhlarga bo‘linadi?