Sh. I. Mustafakulov, O. A. Raximberdiyev, M. Sh. Egamberdiyeva iqtisodiy atamalarning
Yüklə 22,32 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
’ Щ
ИТЯ&Ы И & П ч* ■■■’ 373 ----- SOLIQLAR VA BOSHQA MAJBURIY TO'LOVLARNING T O 'G R I HISOBLANISHI HAMDA TO'LANISHI USTIDAN SO'NGGINAZORAT-davlattomonidansoliqorganlariyordamida ikki bosqichda amalga oshiriladi: a) korxonalardan buxgalteriya hisobotlari va soliq hisob-kitoblari qabul qilinayotganda; b) bevosita korxonaning o'zida boshlang'ich buxgalteriya hujjatlarini tekshirish yo'li bilan. SOLIQLARNI UNIFIKASIYA QILISH - soliq mexanizmini soddalashtirish maqsadida iqtisodiy mohiyati, soliqqa tortish obyekti o'xshash bo'lgan soliq turlarini birxillashtirish. SOLIQLARNING FISKAL FUNKSIYASI - soliqlarning eng asosiy ijtimoiy mo'ljallanganligini o'zida aks ettiradi, davlatning moliyaviy natijalarini shakllantiradi, uning o'z funksiyalarini bajarishi uchun zarur bo'lgan resurslarni budjet tizimi va nobudjet fondlarga to'plash imkonini beradi. SOLIQLARNING FUNKSIYALARI - shu iqtisodiy kategoriyaning daromadlarni qiymat jihatidan taqsimlash va qayta taqsimlash instrumenti sifatida ijtimoiy mo'ljallanganligining qay darajada amalga oshirilayotganligini ko'rsatadi. Soliqlar quyidagi funksiyalarni bajaradi: fiskal, tartibga solish (rag'batlantirish). SOLIQLARNING TARTIBGA SOLISH (RAG'BATLANTIRISH) FUNKSIYASI - moliyaviy (soliq) mexanizm (i) orqali davlatning mamlakat ijtimoiy hayotida faol ishtirok etishini ta’minlaydi. Bu funksiyaning quyidagi bir necha shakllari bo'lishi mumkin: nazorat; rag'batlantirish; tartibga solish; takror ishlab chiqarish. Ular soliq mexanizmining samaradorligini baholash imkonini beradi, moliyaviy resurslarning harakati ustidan nazoratni ta’minlaydi, soliq tizimi va budjet siyosatiga o'zgartirish kiritish zarurligini aniqlaydi. Rag'batlantirish imtiyozlar, cheklashlar, chegirmalar, afzal ko'rish tizimi orqali amalga oshiriladi va ular soliqqa tortish obyektining imtiyozlarni shakllantirish belgilari bilan uzviy ravishda bog'liq bo'ladi, soliqqa tortish obyektining o'zgarishida, soliqqa tortiladigan baza (asos)ning kamayishida, soliq stavkasining pasaytirilishida va shu kabilarda namoyon bo'ladi. Takror ishlab chiqarish tabiiy resurslardan foydalanganlik uchun to'lovlarda, yo'l fondlari uchun olinadigan soliqlarda, mineral xomashyo bazalarini takror ishlab chiqarishga mo'ljallangan soliqlarda namoyon bo'ladi. SOLIQLARNING TURLARI - O'zbekiston hududida olinadigan umumdavlat soliqlari, mahalliy soliqlar va yig'imlardan iborat. Umumdavlat soliqlarining tarkibiga yuridik shaxslardan olinadigan 374 daromad (foyda) solig'i, jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig'i, qo'shilgan qiymat solig'i, aksizlar, yer osti boyliklaridan, suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq kabilar kiradi. Mahalliy soliqlar va yig'imlar mol-mulk solig'i, yer solig'i, reklama solig'i, avtotransport vositalarini sotganlik uchun soliq, savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig'im, shu jumladan, ayrim turdagi mahsulotlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig'imlari, yuridik shaxslarni, shuningdek, tadbirkorlik faoliyati bilan shug'ullanuvchi jismoniy shaxslarni ro'yxatga olganlik uchun yig'im, avtotransport to'xtash joyidan foydalanganlik uchun yig'im, obodonlashtirish ishlari uchun yig'imlardan iboratdir. SOLIQQA TORTISH - qonuniy ravishda o'rnatilgan soliq undirish (olish) tartibi. Iqtisodiyotni tartibga solish soliqqa tortishning asosiy funksiyasidir. Soliq siyosatining richaglari yordamida davlat xo'jalik kon’yunkturasining holatiga tasir ko'rsatadi va iqtisodiy o'sishni rag'batlantiradi. Soliqqa tortishning boshqa bir funksiyasi pul mablag'larini qayta taqsimlashdir. Soliqqa tortishning bir-biridan farq qiluvchi digressiv, progressiv, proporsional va regressiv turlari mavjud. SOLIQQA TORTISH MANBAI - soliqlarni to'lash uchun foydalaniladigan rezerv, odatda, soliq to'lovchining daromadi va kapitali. Engumumiy shaklda soliqqa tortish manbai bo'lib soliqqa tortish obyektidan qat’iy nazar ijtimoiy takror ishlab chiqarish asosiy qatnashchilarining va davlatning birlamchi pul daromadlarini shakllantiruvchi yalpi ijtimoiy (ichki) mahsulot hisoblanadi. SOLIQQA TORTISH NAZARIYALARI - soliqqa tortish amaliyotini nazariy jihatdan asoslashga urinish. Soliqqa tortish nazariyasi tarixida eng dolzarb muammo sifatida quyidagi savollarning javobini izlab topish sanaladi: budjet daromadlarini shakllantirishda sof fiskal usullardan foydalanish maqsadga muvofiqmi yoki soliqlarni pasaytirish orqali tadbirkorlik faoliyatini rag'batlantirish va soliqqa tortish bazasini kengaytirish kerakmi? Bularning qaysi biri afzal? Qaysi biri maqsadga muvofiq? Va hokazo. SOLIQQA TORTISH NORMASI - soliqqa tortiladigan qiymatning haqiqiy qiymatga nisbati. SOLIQQA TORTISH OBYEKTLARI - qonunga muvofiq foyda (daromad), ma’lum bir mahsulotlar qiymati, yuridik va jismoniy shaxslarning mulki, mol-mulkni berish (meros, hadya etish), qimmatbaho qog'ozlar bo'yicha operatsiyalar, faoliyatning ayrim turlari va boshqalardan iborat. Soliqqa tortishning bir obyekti bir turdagi 375 soliq bilan belgilangan muddatda (oy, chorak, yarim yil, yil) bir marta soliqqa tortilishi mumkin. SOLIQQA TORTISH PRINSIPLARI (TAMOYILLARI) - soliq siyosatini amalga oshirishni belgilab beradigan va soliqlar bo'yicha budjet topshiriqlarini tuzish orqali realizatsiya qilinadigan mustahkam o'rnashib qolgan qoidalar yig'indisi. Ularning eng muhimlari qatoriga quyidagilar kiradi: l ) adolatlilik. Bu prinsip fuqarolar o'rtasida ularning daromadlariga mos ravishda soliqlarning bir tekis taqsimlanishini va soliqqa tortishning hammaga (eng umumiyligini) tegishli ekanligini taqozo etadi; 2) aniqlilik. Bu prinsip soliqning summasi, uni hisoblash tartibi (uslubi) va to'lov vaqti soliq to'lovchiga oldindan aniq ma’lum bo'lishi kerakligini talab qiladi; 3) qulaylilik. Bu prinsip soliq to'lovchilar uchun soliqning olinish uslubi (tartibi) va vaqti eng qulay bo'lishi kerakligini anglatadi; 4) iqtisod qilish, tejab-tergash. Bu prinsipning mazmuni soliqqa tortish tizimini oqilonalashtirish va soliqlarni undirish xarajatlarini kamaytirishdan iboratdir. Vaqt o'tishi bilan soliqqa tortishning bu prinsiplari qatoriga soliqlarning harakatchanligi va yetarliligini ta’minlash (davlatning obyektiv ehtiyojlari va imkoniyatlariga muvofiq soliq oshirilishi yoki qisqartirilishi (kamaytirilishi) mumkin), soliqqa tortishning zaruriy manbasi va obyektini tanlash, soliqqa tortishning bir martaliligi kabi prinsiplar ham qo'shildi. SOLIQQA TORTISH TIZIM I - qonun chiqaruvchi idoralar tomonidan belgilangan va ijrochi idoralar tomonidan undiriladigan soliqlarning tashkil etish usullari, elementlari va tamoyillari yig'indisiga aytiladi. SOLIQQA TORTISHNING MAQBULLIGI - to'lovchining muddatlari, turi va summalari har bir kishiga, ya’ni ham soliq to'lovchilarga, ham soliq oluvchilarga tushunarli bo'lishi kerak. SOLIQQA TORTISHNING TENGLIGI - soliq to'lovchilar soliqlarni o'z imkoniyatlariga, ya’ni ularning davlat yordamida olingan daromadlariga bog'liq holda to'lashi lozim. Boshqacha qilib aytganda, imkoniyatlardan kelib chiqib soliq to'lashi kerak. SOLON (taxm. m.a. 640/635-559) - Yunoniston siyosiy arbobi, islohotlar o'tkazgan. Qullarni qarzga berishni man etgan (chet elliklar bundan mustasno). SOMUELSON POL - amerikalik iqtisodchi, Nobel mukofoti sovrindori (1970), neoklassik sintezi nazariyasi asoschisi. U keynschilik va neoklassik nazariyasini qo'shishga harakat qilgan. Davlat iqtisodiyot uchun maqsadlarni aniqlashni o'z zimmasiga olishi va bu maqsadlarga erishish uchun o'z kuchidan foydalanishi kerak, 376 ammo shu bilan birga davlat iqtisodiy tanazzul davrida iqtisodiyotni tartibga solmog'i zarur, iqtisodiy o'sish davrida esa uni susaytirish lozim, deb hisoblaydi. SOTIB OLISH SOLIG'I - davlat daromadlarini ko'paytirish yoki ayrim mahsulotlarni ishlab chiqarishni cheklab qo'yish maqsadida mamlakatda ishlab chi qarilay otgan ayrim mahsulotlardan olinadigan soliq. Odatda eksportga mo'ljallangan mahsulotlardan olinmaydi. SOTIB OLUVCHI NARXI - bu narx sotib oluvchi tomonidan to'lanadi, ammo QQS yoki ana shunga o'xshash soliqlar bundan istisnodir. Sotib oluvchi narxi barcha transport xarajatlarini o'z ichiga oladi. Sotib oluvchi tomonidan alohida to'lanadigan bu chiqim xarid qilingan narsa shartlashilgan furs at da belgilangan joyga yetkazib berilishini ko'zda tutadi. SOTILGAN MAHSULOTLAR - l ) korxona tomonidan ishlab chiqarilgandan so'ng sotilgan, pullangan mahsulot; 2) ta’minot yoki savdo tashkiloti, iste’molchi to'lagan tovar mahsulotining pul ko'rinishidagi ko'rsatkichi. SOTISH (XARID) NARXI - tovarga xaridor to'laydigan narx. SOTISH OPSIONI (RUT) - o'z egasiga kelajakda bazis aktivini qimmatli qog'oz xosilasi shartlariga muvofiq sotish huquqini beradi. SOTISH SHARTI - eksport narxlarining import narxlariga nisbati. SOTISH SOLIG'I - mahsulotlarning sotish qiymatiga nisbatan foizlarda belgilanadigan va ishlab chiqaruvchilar tomonidan to'lanadigan soliq. Aksizlarning ko'rinishlaridan biri. SOTISHDAN OLINADIGAN SOLIQ, - ayrim xorijiy mamlakatlarda (masalan, AQSHning ayrim shtatlarida) qo'llaniladi va iste’moldan olinadigan egri (bilvosita) soliqni o'zida gavdalantiradi. Odatda, bu soliqqa iste’mol mahsulotlari (restoranlar bundan mustasno) tortilmaydi. SOTISHNI RAG'BATLANTIRISH - iste’molchilarni xarid qilishga undash faoliyatidan farqli bo'lgan, sotish tarmogi ishi samaradorligini oshirishga qaratilgan marketing faoliyatidir. Bunday shakl sotuvlarni qisqa muddatli o'sishiga olib kelib, harakatlantirishning (ilgari surishning) yuqorida tilga olingan turlarini to'ldiradi. SOTSIAL SUG'URTA AJRATMALARI - korporatsiya tomonidan har bir mamlakatda qonun bilan belgilangan tartibda to' lanadigan majburiy sug'urta to'lovlardan iborat. Ishchi-xizmatchilarning ixtiyoriy ravishda sug'urta korporatsiyalariga to'lagan sug'urta badallari bunga kirmaydi. Ular joriy transfert sifatida qayta taqsimlash operatsiyalari hisoblanadi. — зкккгэтн»— 177 — — SOTSIAL TA’MINOT - qariganda, nogironlik bo'yicha, boquvchisini yuqotganda va qonunda belgilangan boshqa holatlarda fuqarolarni moddiy ta’minlash uchun milliy daromadning bir qismini pul mablag' larining ijtimoiy fondini shakllantirish va undan foydalanish jarayoni bilan bog'liq bo'lgan taqsimlash munosabatlari tizimi. SOTUV VA TAQSIMOT - sotuv va tovar harakati kanallarini tanlash. Tovar aylanmasi prognozi va uni rejalashtirish. Tovarni sotish usullarini aniqlash. SOTUVGACHA VA UNDAN KEYING I XIZMAT KO'RSATISH - xaridorlarni turli ma’Iumotlar, detallar, mutaxassislar yordami, qulaylik va rangbarang xizmatlar bilan ta’minlash. SPONSOR - bironta tadbir yoki faoliyatni amalga oshirishda moliyaviy yordam ko'rsatuvchi puldor, obro'-e’tiborli shaxs, firma, korporatsiya, tashkilot va boshqalar. SPOT - naqd pul yoki valyuta oldi-sotdisi, sotilgan narsaning haqini darhol, narsaning o'zini esa xaridorga ertasigayoq berishni nazarda tutadigan kelishuv turi. SPOT OPERATSIYALARI - valyuta bitimi tuzilgandan so'ng, valyutalar ikki ish kunida kelib tushadigan operatsiyalar. SSUDA - foiz to'lash sharti bilan qarzga berilgan pul mablag'lari. Masalan, tadbirkor bankdan 200 ming so'm ssuda oladi. U bir yilga 10 foiz sharti bilan berilgan, deb faraz qilamiz. Demak, tadbirkor bir yildan keyin 200 ming emas, balki 220 ming so'mni bankka qaytarishi shart. Aksariyat banklar korxonaning maqsadlari bo'yicha, ya’ni muayyan maqsadlarni moliyalash uchuy maqsadli ssuda beradi. Qisqa (1 yilgacha) va uzoq (bir necha yilga) muddatli ssudalar bor. SSUDA FOIZI - kapital egasiga uni kapitalidan foydalangani uchun iqtisodiy subyekt tomonidan to'lanadigan narx. SSUDA KAPITALI - qarzga berilgan pul ishga solinib, yangidan pul topish, daromad olish uchun ishlatilishidir. SSUDALARNI BERISH - bank tomonidan qarz mablag'larini berish, tarqatish. STABILIZATSIYA - barqaror bo'lish, mustahkamlash, masalan, narx-navoning barqaror bo'lishi, pul muomalasining mustahkamlanishi. STAGFLYATSIYA - (lot. stagno - “harakatni so'ndiraman” va inflatio- "shishmoq”, “puflangan”) iqtisodiy tanglik bilan inflyatsiyaning birgalikda yuz berishidir. U ishlab chiqarishning turg'unlashtirilishi yoki pasayishi (stagnatsiya), o'sib boruvchi ishsizlik va inflyatsiya bilan xarakterlanadi. Shuningdek, stagflyatsiya ishlab chiqarish 378 quwatlarining to‘la ishlatilmasligi investitsiya jarayonining sustlashuvi, ijtimoiy beqarorlik bilan ham xarakterlanadi. Stagflyatsiya g'arb mamlakatlarida 70 yillarda, SSSRda 80 yillarda yuz bergan. Bu holatdan chiqish uchun ishlab chiqarishni tashkil etish, investitsiya, texnika, texnologiya tizimini yangilash, ishlab chiqarish tarkibini o'zgartirish va boshqa bir qator tadbirlami amalga oshirish zarur. STAGNATSIYA - jamiyat va iqtisodiyotning o'ziga xos holati. Iqtisodiy jihatdan olib qaralsa, bunday vaziyatda ishlab chiqarish ko'lamining keskin pasayishi, ishsizlikning, inflyatsiyaning kuchayishi, aholi turmush darajasining pasayib ketishi, ijtimoiy tanglikning oshib ketish hollari kuzatiladi. STAJIROVKA- (ishlab chiqarishda, ilmiy-tadqiqot muassasasida, xorijda tajriba orttirish)magistraturamutaxassisligibo‘yichamaqsadlikasbiyta’lim o'quv reja va dasturlarini o'zlashtirish, magistratura talabalarida ilmiy-tadqiqot kompetensiyalarni shakllantirish maqsadida ta’limning fan va ishlab chiqarish bilan integratsiyasini rivojlantirish yo'li orqali magistrlarni eng yangi ilmiy-texnik rivojlanishdagi yutuqlar hamda iqtisod, fan, texnika, madaniyat va sog'liqni saqlash tarmoqlaridagi zamonaviy texnika va texnologiyalar bazasida ilmiy tadqiqot olib borishi. STANDARTLASHTIRISH - ishlab chiqarishning ma’lum bir sohasida faoliyatni tartibga solish maqsadida barcha manfaatdor tomonlar ishtirokida qoidalar belgilash va qo'llash. Normativ hujjatlar, standartlar, yo'riqnomalar, usullar, talablarda aks ettiriladi. STANDART - faoliyat natijalarini baholovchi mezon; standartizatsiya obyektiga nisbatan norma va talablarni belgilovchi mezon. STANDART (O RTA KVADRATIK) CHETLANISH - dispersiyadan olingan kvadrat ildiz. STANDART КО ST - hamma xarajatlarni qattiq me’yorlashtirgan va mahsulotning standart (me’yoriy) tannarxini hisoblash imkoniyatini yaratadigan kalkulatsiya qilish tizimi. Xarajatlarning sarflanishi jarayonida chetga chiqishlarni nazorat qilish, mas’uliyat va xarajat markazlari, xarajat moddalari bo'yicha hisobga olish, chetga chiqishning sabablarini aniqlash maqsadida chuqur tahlil qilish hamda nazoratni o'matish imkoniyatini yaratadigan tizim. Hozirda amaliyotda qo‘ llanilayotgan me’yoriy hisobga olish va tannarxni kalkulatsiya qilish usuliga o'xshaydi. ч Н Т С Х З Д Э Т Ь »" 3 7 9 ------ ---------------------------------- STATISTIK GIPOTEZA - tanlanma ma’lumotlar asosida tekshirish mumkin bo'lgan bosh to'plam xossasi haqida oldindan aytilgan ilmiy taxmindir. STATISTIK HISOB - ommaviy xo'jalik hodisalar to'g'risidagi ma’lumotlarni yig'ish va ishlash tizimidan iborat. Xo'jalik hisobining bu turi butun xo'jalik va uning tarmoqlari rivojlanish jarayonini o'rganishga yo'naltirilgan. Undan korxona, tashkilot va muassasalarda sodir bo'layotgan turli-tuman ommaviy hodisalami kuzatish uchun foydalaniladi. Uning yordamida xo'jalik faoliyatining turli-tuman miqdoriy va sifat ko'rsatkichlari hisoblab chiqiladi. Sanoatda bundaylarga, masalan, ishlab chiqarish hajmi, o'rtacha ish haqi, ish vaqtidan foydalanish, mehnat unumdorligi darajasi o'sishi vahokazo ко'rsatkichlar kiradi. Dastlabki statistik kuzatuvlarning ma’lumotlari tumanlar, viloyatlar va umuman respublika xalq xo'jaligining ayrim tarmoqlari bo'yicha umumlashtiriladi. STATISTIK MASALALAR - barcha parametrlari vaqtincha bog'liq ravishda o'zgarmaydigan masalalar. STATISTIKA - ко'plab ijtimoiy voqealarning miqdoriy tomonlarini, ularning sifat tomonlari bilan uzviy boqliqligini, shuningdek, ijtimoiy voqealarni aniq sharoitlar, joy va vaqtlarda rivojlanish qonuniyatlarini o'rganuvchi ijtimoiy fan. Buning uchun turli statistika usullari qo'llaniladi: statistik kuzatish, iqtisodiy indekslar, guruhlash, o'rtacha kattalik va boshqalar. Shu bilan birga statistika tezkor va buxgalteriya hisobi ma’lumotlaridan foydalaniladi. O'zbekiston Respublikasida statistika ma’lumotlarini yig'ish va ishlab chiqish bilan har bir viloyat va tumanlardagi davlat statistika organlari shug'ullanadi. Bu organlaming barchasi yagona metodologiya asosida ish olib boradi va Davlat statistika qo'mitasi boshchiligida yagona tizimni tashkil etadi. STORNO - buxgalteriya hisobi hujjadaridagi xatolami tuzatishning usullaridan biri bo'lib, mohiyati shundan iboratki, bunda xato yozuv qizil siyoh bilan xuddi o'zidek qilib yana bir marta yoziladi, undan keyin to'g'ri yozuv awalgidek tegishli registrda aks ettiriladi. Hisob-varaq bo'yicha jami oborot topilayotganida qizil siyoh bilan yozilgan summa umumiy yig'indidan ayirib tashlanadi. STOXASTIK YOKI STATISTIK QONUNLAR - bir turli hodisalarni ommaviy takrorlanishida namoyon bo'ladigan qonunlar. STRATEGIK BIZNES-BIRLIK (SBB) - xo'jalik yurituvchi subyektning tashkiliy tarkibini mukammallashtirishga imkoniyat yaratadigan konsepsiya. Har bir biznes birligi uchun mustaqil strategiyani ishlab chiqishni taqozo qiladi. 380 STRATEGIK GURUHLAR KARTASI - tarmoqda raqobatlashayotgan firmalaming raqobat mavqelarini aks ettiruvchi asbobdir. Bu tahliliy usul tarmoqning umumiy tahUli va har bir firmaning bozordagi mavqeyini bir-biriga bog‘ laydi. Buning uchun tarmoqda ishlayotgan barcha kompaniya va firmalar strategik guruhlarga bo'linadi. STRATEGIK MARKETING - l ) asosiy iste’molchilar guruhlari talab va ehtiyojlarini muntazam, sistemali tahlil qilish, shuningdek, kompaniyaga xaridorlarning tanlab olingan guruhlariga raqobatchilarga qaraganda yaxshiroq xizmat ko'rsatish va shu tariqa raqobatchilik ustunligiga ega bo'lish imkonini beruvchi tovar va xizmatlar konsepsiyasini ishlab chiqish; 2) tashkilotlar va jismoniy shaxslar ehtiyojlarini tahlil qilish; 3) firmaning maqsadlarinibelgilab olish, rivojlanish strategiyasini ishlab chiqish va muvozanatlangan tovar portfeli tuzilmasini ta’minlash; 4) strategik majmua - miks hamda muntazam o'zgarib turuvchi marketing muhiti omillarini xisobga olgan holda firmaning tovar, narx, kommunikatsiya, taqsimlash va sotish sohasidagi strategik siyosatining asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqish jarayoni. STRATEGIK REJALASHTIRISH - firmaning maqsadlari, uning marketing sohasidagi potensial imkoniyatlari o'rtasidagi strategik muvozanatni yaratish va qo'llab-quwatlashni boshqarish jarayoni. U firmaning aniq shakllantirilgan dasturi, qo'shimcha vazifa va maqsadlarni ifodalash,sog'lomxo'jalikportfeliva o'sish strategiyasiga asoslanadi. STRATEGIK RIVOJLANTIRISH - korxonaning maqsadi, resurslari va marketing imkoniyatlarining o'zaro strategik muvofiqligini ta’minlash jarayoni. STRATEGIYA - grekcha “strategos” iborasidan olingan bo'lib, “general san’ati” ma’nosini bildiradi. Bozorlarning va huquqiy tizimning holati, ichki va tashqi korxonalar bilan raqobatchilik kabi korxonaning hozirdagi va kelajakda tushib qolishi mumkin bo'lgan turli vaziyatlarni hisobga olgan holda korxonaning boshqaruvchilik, texnik, moliyaviy va boshqa resurslarini ishlatish haqida qaror qabul qilishdir. Strategiya mahsulot nomenklaturasi va ishlab chiqarish hajmlari, sotish bozorlari, xomashyo va investitsiya manbalarini o'z ichiga oluvchi restrukturizatsiyaning turli bosqichlarida korxona rivojlanishining asosiy yo'nalishlarini belgilab berishi lozim. STRATEGIYA IKKIGA BO'LINISHI - korxona o'z raqibining bozordagi o'rnini egallash maqsadida, shu bilan birga, o'z o'rnini ham saqlab qolgan holda faoliyat yuritishda o'rinlidir. Bunda ushbu korxona o'z mahsuloti xarakteristikalariga qo'shimcha tarzda raqibining faoliyatini takrorlab, yaxshilaydi. Ko'p hollarda bu holat korxona uchun mag'lub bir murosalarga borish muammolarini tug'diradi. STRATEGIK MOLIYAVIY BOSHQARUVNING O'SISH STILI - korxona moliyaviy faoliyatining rivojlanish darajasi yuqori bo'Igan holatda qabul qilinadigan moliyaviy qarorlar muqobil variantlarini minimallashtirishni va rivojlanish darajasini saqlab qolishni o'zida aks ettiradi. STRATEGIK MOLIYAVIY BOSHQARUVNING TADBIRKORLIK STILI - moliyaviy faoliyatning barcha yo'nalishlari va shakllari bo'yicha samarali boshqaruv qarorlari ustida faol ishlashni tashkil etadi. Moliyaviy boshqaruvning bu stili tashqi omillar o'zgarishini hisobga olgan holda qo'yilgan strategik maqsadlarga erishish uchun barcha yo'llarda moliyaviy faoliyatlami amalga oshirishning yo'nalishlari, shakllari va metodlari doimiy transformatsiyasi bilan bog'liq. STRUKTURA - (lot. tuzilish) narsalar tarkibiy qismlarining o'zaro bog'liq ravishda joylashishi, tuzilishini bildiradi. STRUKTURAVIY (TARKIBIY) ISHSIZLIK - ishchi kuchi strukturasi sekin o'zgaradi va har doim takomillashib boradigan ishlab chiqarishning strukturasiga mos kelmaydi, ish kuchiga bo'Igan taklif va talabning mos kelmasligi natijasida ishsizlik vujudga keladi, bu strukturaviy ishsizlik deyiladi. Masalan, 80-yillardadunyobozoridaneftnarxining pasayishi natijasida AQSHda shu sohada ishlaydiganlarning ko'pchiligi ishsizga aylandilar. Kompyuterning kashf etilishi va ishlab chiqarishga joriy etilishi natijasida idora xizmatchilarining ko'pchiligi o'z ishlarini yo'qotadilar, ammo shu vaqtning o'zida matematiklar, programmistlarga minglab bo'sh joylar bor edi. SUBSCHYOTLAR - obyektlarning turli nomenklaturadagi hisobini olib borish uchun foydalaniladi. Asosiy schyotlar ko'rsatkichiga qo'shimcha sifatida kiritiladi. SUBSIDIYA-muhtojxo'jaliklargaalohigayordamko'rsatishuchundavlatiqtisodiy sarflarining turi. Dotatsiya subsidiyaning bir turi hisoblanadi. U iqtisodiyotni tartibga solish vositasi bo'lib, uning maqsadi mavjud ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni hal etishda moliyaviy yordam ko'rsatishdir. Masalan, o'ta muhim ilmiy-texnikaviy ishlar, ekologik muammolarni hal etishda qatnashadigan korxonalar, eksportni ko'paytirish yoki kamaytirish uchun tovarlar zaxirasini hosil etishda subsidiyalardan foydalaniladi. Subsidiya ikki yo'l bilan berilishi mumkin: a) bevosita budjetdan qaytarib bermaslik sharti bilan pul ajratish; b) davlat tomonidan har xil imtiyozlar berish (soliq va bojlarni kamaytirish, davlat tomonidan kamaytirilgan stavkada qarz berish va boshqalar). SUBSTANDART - aktivlar aniq ifodalangan kamchiliklarga ega bo'lib, bu holat dastlabki shartnomaga muvofiq qarz qaytarilishi shartlarining bajarilishiga shubha uyg'otadi. Substandart sifatida tasniflangan aktivlar bo'yicha tijorat banklar qarzining to'lanmagan summasi 25 foiziga teng bo'lgan zaxiralari ikkilantirishi lozim. SUBSTANDART KREDITLAR - 2 to'lov davrida foiz yig'indisi to'lanmagan kreditlardir. SUBSTITSIYA - lotinchada, “o'rnimga boshqani tayinlayman”, degan ma’noni bildiradi. Vasiyatnomada ko'rsatilgan merosxo'rdan tashqari, yana (rezerv) boshqa merosxo'rni (substitut) ko'rsatish huquqi. Substitut tovarlar deganda bir-birining o'rnini bosishi mumkin bo'lgan mahsulotlar tushuniladi. SUBVENSIYA - konkret maqsadga mo'ljallangan subsidiya, davlat tomonidan boshqaruvni mahalliy organlarga markaz tomonidan ma’qullagan loyiha va dasturlarni amalga oshirish uchun beriladi. Shu maqsadda davlat budjetida maxsus subsidiya fondi tashkil etiladi. SUBYEKT - (lot. - ega) faol amal qiluvchi hamda biluvchi ong va irodaga ega bo'lgan inson tushuniladi. Masalan: mulk subyekti deganda, o'sha mulkka egalik qiluvchi inson tushuniladi. SUD TOMONIDAN TAYINLAN GAN ISH BOSHQARUVCHI - bankrotlikni e’tirof etish bilan bog'liq masalalar yuzasidan huquqiy taomilga ko'ra ish olib boruvchi yoxud qonunlarda ko'rsatilgan boshqa xildagi vakolatlardan foydalana olish huquqiga ega bo'lgan shaxs. SUDGA MUROJAAT QILGUNGA QADAR AMALGA OSHIRILADIGAN HUQUQIY TAOMILLAR - xo'jalik sudining aralashuvidan ilgariroq qarzdorning o'z kreditorlari bilan murosaga kelishiga yordam beradigan chora-tadbirlar. SUDXO'R - sudxo'r, ijarachi, foydaxo'r, foyda olishni ko'zlab pulni qarz beruvchi kishi. SUG'URTA - har xil noxush hodisalar ro'y berishi natijasida ko'rilgan zararni qoplash hamda fuqorolaming hayotida tegishli sug'urta hodisalari ro'y berganda ularga moddiy yordam ko'rsatish maqsadida tashkil etiladigan va undan foydalanish bilan bog' liq (maqsadli pul fondlari) iqtisodiy munosabatlar yig'indisi. O'tkazish shartiga qarab, sug'urta majburiy va ixtiyoriy bo'ladi. Obyektiga ko'ra, mulkiy, shaxsiy va javobgarlik sug'urtasiga bo'linadi. Sug'urtaning asosini risk tashkil etadi. Sug'urta - bu riskni taqsimlash usulidir. SUG'URTA BAHOSI - sug'urtalash maqsadida aniqlanadigan mol-mulkning qiymati. Amaliyotda mol-mulklar haqiqiy qiymati, bozor qiymati va boshqa qiymatlar vositasida baholanadi. Zarur hollarda sug'urta 383 — — bahosini to‘g'ri hisoblash uchun malakali ekspertlar jalb etiladi. Sug'urta bahosi to'g'risidagi haqiqiy ma’lumot ta’rif stavkasi va sug'urta mukofoti miqdorini aniqlashda muhim ahamiyatga ega. Amaldagi qonunchilikka binoan, sug'urta summasi mol-mulkning sug'urta bahosidan oshib ketmasligi zarur. SUG'URTA BOZORI - oldi-sotdi obyekti o'ziga xos tovar - sug'urta xizmati bo'lgan va unga nisbatan taklif va talab shakllanadigan pul munosabatlari sohasi. Sug'urta huquqiy munosabatlari ishtirokchilari o'rtasidagi o'zaro aloqadorlikning shakli. SUG'URTA BOZORI ASSORTIMENTI - sug'urtalanuvchi murojaat qilishi mumkin bo'lgan sug'urta turli ko'rinishlarining (turlarining) to'plami (majmuyi). SUG'URTA DALOLATNOMASI - sug'urta hodisasi ro'y berganda sug'urta kompaniyasi tomonidan tuziladigan hujjat. Dalolatnomada mol- mulkning zararlanish yoxud nobud bo'lish sabablari, ko'rilgan zarar miqdori va boshqa ko'rsatkichlar bo'ladi. Dalolatnomaga zarur hollarda sug'urta hodisasi va mol-mulkning zararlanganligini tasdiqlovchi tegishli tashkilotlarning (yong'inga qarshi kurash, davlat avtomobil nazorati, qishloq xo'jaligi, veterinariya xizmati va boshqalar) yozma hulosasi ilova etiladi. Xalqaro sug'urta munosabatlarida sug'urta dalolatnomasini adjaster tuzadi va mohiyatan avariya sertifikatiga yaqinlashadi. SUG'URTA GUVOHNOMASI (SUG'URTAVIY POLIS) - tuzilgan sug'urta shartnomasi va uning shartlari mazmunini o'zida mujassam etganligiga guvohlik beruvchi sug'urtalovchi tomonidan sug'urtalanuvchiga o'rnatilgan namunaga muvofiq beriladigan hujjat. Sug'urtalanuvchiga u tomonidan birinchi marta yoki bir martalik sug'urta badali to'langanidan so'ng beriladi. Unda sug'urtaning asosiy shartlari: sug'urtalanuvchining familiyasi va ismi sharifi, uning rekvizitlari, sug'urta hajmi, sug'urta majburiyati hajmi, sug'urta summasining miqdori, sug'urta tarifi, sug'urta qoplanmasini oluvchi va boshqalar o'z ifodasini topadi. SUG'URTA HIMOYASI - ijtimoiy ishlab chiqarish va aholining turmush darajasiga nisbatan yetkazilgan yo'qotmalarga barham berish yoki ularni qoplash (tiklash) bilan bog'liq bo'lgan o'ziga xos taqsimlash va qayta taqsimlash munosabatlarining majmuyini o'zida mujassam etgan iqtisodiy kategoriya (keng ma’noda); konkret obyektlarga: moddiy boyliklar, hayot, sog'lik, fuqarolarning mehnatga layoqatliligi va boshqalarga yetkazilgan ziyonlarni tiklash va ularga barham berish borasidagi qayta taqsimlash munosabatlarining majmuyi (tor ma’noda). 384 SUG'URTA HODISALARI CHASTOTASI - inshoodarning yonish, transport vositalarining avariya bo'lish darajasini, aholi nogironligi darajasi va shunga o'xshash darajalarni ifodalovchi ko'rsatkich. Sug'urta hodisalari sonini sug'urta qoplamalari miqdoriga yoki sug'urtalangan obyektlar miqdoriga nisbati sug'urta hodisalari chastotasini aniqlaydi. SUG'URTA HODISASI - stixiyali, tabiiy yoki oldindan ко'rib bo'lmaydigan voqea-hodisalarning amalda yuz berishi. Sug'urta hodisasi yuzaga kelgan zarar sug'urta kompaniyasi tomonidan shartnomaga muvofiq qoplanadi. Mulkiy sug'urtada sug'urta hodisasi deyilganda, stixiyali hodisalar, yong'in, avariya, portlash, zilzila, dovul va boshqalar tushuniladi. Shaxsiy sug'urtada esa sug'urta hodisasiga fuqarolarning ma’lum bir muddatgacha yashashi, ularning hayotida baxtsiz hodisalarning ro'y berishi yoki o'limi kiradi. Xalqaro amaliyotda sug'urta hodisasi ba’zan “fors-major” deb yuritiladi. SUG'URTA HUQUQI - sug'urtalovchilar, sug'urtalanuvchilar va ular o'rtasidagi vositachilarning xatti-harakati qoidalari yig'indisi. Sug'urta huquqi qonun va qonun hujjatlarida o'z aksini topadi. Sug'urta huquqi moliyaviy huquqning bir qismi hisoblanadi. SUG'URTA KOMPANIYASI - sug'urta shartnomasini tuzish va unga xizmat qilishni amalga oshiruvchi, sug'urtalanuvchi bilan huquqiy munosabatda bo'luvchi yuridik shaxs. U o'z nizomi asosida faoliyat yurituvchi mustaqil xo'jalik subyektidir. Tegishli iqtisodiy muhitda faoliyat yurituvchi sug'urta kompaniyalarining yig'indisi sug'urta tuzimini tashkil etadi. Sug'urta kompaniyalari bajaradigan sug'urta operatsiyalariga ko'ra, ular universal va ixtisoslashgan bo'ladi. Ustav kapitali miqdori hamda kelib tushgan sug'urta mukofotlari hajmiga muvofiq, sug'urta kompaniyalarini yirik, o'rta va kichik guruhlarga bo'lish mumkin. SUG'URTA КО RP О RATS IYAL ARI VA NAFAQA JAMG'ARMALARI - kichiksektor,rezidentsug'urtakorporatsiyalari,kvazikorporatsiyalar va muxtor nafaqa jamg'armalaridan tarkib topadi. SUG'URTA KORPORATSIYALARI VA NAFAQA JAMG'ARMALARIDAN TASHQARI BOSHQA MOLIYA VOSITACHILARI - kichik sektor, depozit korporatsiyalar, sug'urta korporatsiyalar va nafaqa jamg'armalaridan tashqari asosan moliyaviy vositachilik bilan shug'ullanuvchi barcha rezident korporatsiyalari va kvazikorporatsiyalarni o'z ichiga oladi. SUG'URTA KVOTASI - l ) bir necha sug'urta kompaniyasi tomonidan birgalikda tegishli obyekt sug'urtalanayotganda, bitta sug'urta kompaniyasiga to'g'ri keladigan hissa. Bunday holatda har bir sug'urta kompaniyasiga tegishli kvota yagona sug'urta polisida o'z aksini topadi; 2) qayta sug'urtalash kompaniyasini qayta sug'urtalashda qatnashish hissasi. SUG'URTA MANFAATI - sug'urtada moddiy manfaatdorlik chorasi. Sug'urta hodisasi ro'y berishi natijasida sug'urtalanuvchiga moddiy zarar keltiruvchi predmetlar (mol-mulk) yoki sug'urtalanuvchining uchinchi shaxsga zarar keltirish holatlari. Masalan, sug'urtalanuvchining avtomobil transporti yo'l-transport hodisasi tufayli shikastlanganda, sug'urtalanuvchida ushbu mulkka nisbatan manfaatdorlik yuzaga keladi va sug'urta moddiy manfaatdorlik chorasi sifatida maydonga chiqadi. SUG'URTA MAYDONI - sug'urtaga tortilishi zarur bo'lgan obyektlaming eng katta soni. Ayrim ekspertlarxulosasiga ko'ra, O'zbekistonda sug'urta maydoni hali to'la o'zlashtirilmagan. Faqat mol-mulklarning 20-30 foizigina sug'urtaga tortilgan. SUG'URTAMUKOFOTI - sug'urta mukofotining miqdori sug'urta summasiga nisbatan foizlarda aniqlanadi. Sug'urta mukofotining miqdori aniq summalarda ham ifodalanishi mumkin. Masalan, avtomobil egalarininguchinchi shaxsga zarar keltirish fuqarolikj avobgarligining sug'urtasida sug'urta mukofoti aniq pul birligida ko'rsatiladi. SUG'URTA MUKOFOTLARI ZAXIRASI - hayotni va nafaqani uzoq muddatli sug'urtalash bo'yicha to'lovlami oldindan to'lash uchun sug'urta kompaniyasida tashkil etiladigan fond. Bu fond sug'urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlashda hamda sug'urtalovchi zimmasidagi majburiyatlami bajarishda muhim о'rin tutadi. Hayot sug'urtasi shartnomalari, odatda, bir necha yilga tuziladi. Sug'urta mukoftlarini kelib tushish va sug'urta summasini to'lash vaqtlari o'zaro to'g'ri kelmaganligi uchun, sug'urta kompaniyasiga kelib tushgan sug'urta mukofoti ma’lum vaqt mobaynida uning ixtiyorida bo'sh xolda bo'ladi. Kelib tushgan sug'urta mukofotlarining bir qismi joriy to'lovlar uchun sarflanadi, qolgan qismi esa zaxira fondini shakllantirish uchun yo'naltiriladi. Uzoq muddatli hayot sug'urtasi bo'yicha zaxira fondining mablag'lari kredit resursi sifatida foydalanilishi mumkin. SUG'URTA OBYEKTI - shaxsiy sug'urtada fuqarolarning hayoti, sog'lig'i, mehnat qobiliyati: mulkiy sug'urtada binolar, qurilmalar, transport vositalari, uy-joy mulki, tashiladigan yuklar va boshqa moddiy boyliklarni saqlash bilan bog'liq manfaatlar; jismoniy yoki yuridik shaxsning o'z xatti-harakati bilan uning shaxsga zarar keltirish 386 fuqarolik mas’uliyati - mas’uliyatni sug'urtaiashda sug'urta obyektlari bo'lib hisoblanadi. Riskni baholash maqsadida sug'urta obyekti sug'urta kompaniyasining mutaxassislari tomonidan ekspertiza qilinishi mumkin. SUG'URTA POLISI EGALARINING MULK UCHUN DAROMADLARI - Sug'urta kompaniyalari fuqarolarning hayotini sug'urta qiladilar. Natijada yig'ilgan mablag'lar investitsiya sifatida ishlatilib evaziga ma’lum bir daromad keltiradilar. Sug'urta kompaniyalarining bu daromadlari (aslida sug'urta qilingan fuqarolarning mablag'lari evaziga kelgani uchun va MHT qoidalariga ko'ra) uy xo'jaligi sektorining mulkdan olgan daromadi sifatida talqin qilinadi. Chunki, bu mablag'lar pirovardida sug'urta polisiga ega bo'lgan fuqarolarga sug'urta mukofoti sifatida beriladi. SUG'URTA POLISI - sug'urta shartnomasi tuzilganlik faktini tasdiqlovchi hujjat. Sug'urta polisida quyidagi rekvizitlar bo'lishi shart: sug'urta kompaniyasining yuridik manzili, sug'urtalanuvchining nomi, sug'urta obyekti, sug'urta mukofotining miqdori, shartnomaning amalqilishmuddati.Sug‘urtaqoplamasinito‘lashdasug'urtalanuvchi sug'urta polisini sug'urta kompaniyasiga taqdim etishi zarur. SUG'URTA POLISIDAN DAROMAD - sug'urta polisi egalarining sug'urta shartnomasiga ko'ra oladigan daromadlari. SUG'URTA PORTFELI - sug'urta kompaniyasiga kelib tushgan sug'urta mukofotlarining yig'indisi. Sug'urtalangan obyektlar soni, sug'urta shartnomalarining miqdori ham sug'urta portfeli tushunchasini anglatadi. Chet mamlakatlar sug'urta amaliyotida ushbu ibora ishlab topilgan sug'urta mukofotining hajmi tushunchasiga to'g'ri keladi. SUG'URTA PULI - sug'urta majburiyatini bajarish hamda sug'urta operatsiyalarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida yuridik shaxs maqomiga ega bo'lmasdan o'zaro kelishgan holda bir qancha sug'urta kompaniyalarining ixtiyoriy uyushmasi. Sug'urta puli, asosan, xavfli, yirik obyektlami sug'urtalash maqsadida tashkil etiladi. Har qaysi kompaniya o'z sug'urtalangan riskni pulga beradi va buning uchun pul orqali yig'ilgan sug'urta mukofotlarining bir qismini oladi. Olingan sug'urta mukofotlari hajmida sug'urta qoplamasini to'lash bo'yicha javobgarlikni o'z zimmasiga oladi. Xorijiy mamlakatlarda aviatsiya, atom, xarbiy risklarni sug'urtalash uchun sug'urta puli tashkil etilgan. 387 SUG'URTA QOPLAMASI - mulkiy sug'urtada va sug'urtaianuvchining uchinchi shaxs oldida fuqarolik javobgarligi sug'urtasida zararni qoplash uchun sug'urta fondidan to'lanadigan pul mablag'i. Sug'urta qoplamasi sug'urta summasiga teng yoki undan kam bo'lishi mumkin. Sug'urta hodisasi ro'y berganlik holati va shakli bo'yicha adjaster yoki avariya komissarining xulosasi sug'urta kompaniyasi tomonidan sug'urta qoplamasi to'lanishida asos bo'lib xizmat qiladi. SUG'URTA QOPLAMASI LIMITI - sug'urta kompaniyasining filiali, bo'limi,shu bakorxonasitomonidanbittasug'urtahodisasibo'yicha mustaqil to'lanadigan sug'urta qoplamasining eng yuqori miqdori. Bu miqdorni sug'urta kompaniyasi boshqaruvi joylardagi sug'urta summasining zararlilik darajasidan, kadrlarning malakasidan va boshqa omillardan kelib chiqqan holda belgilaydi. SUG'URTA REZERVLARI - sug'urta badallari hisobidan shakllanadigan va birinchi navbatda, sug'urtalanuvchilarga sug'urta to'lovlarini amalga oshirishga sarf (xarj) qilinadigan maxsus fondlar. Daromadlarga emas, balki sug'urtalovchining majburiyatlariga bog'liq ravishda shakllanadi (tashkil qilinadi). SUG'URTA SHARTNOMASI - ikki tomonlama yozma ravishdagi bitim bo'lib, bunda sug'urta kompaniyasi sug'urta hodisasi tufayli zarar ko'rilganda sug'urtalanuvchiga sug'urta qoplamasi yoki sug'urta summasini to'lash majburiyatini, sug'urtalanuvchi esa belgilangan muddatlarda sug'urta mukofotini to'lash majburiyatini oladi. Sug'urta shartnomasi tuzilganlik faktini tasdiqlash uchun sug'urtalovchi sug'urtalanuvchiga sug'urta polisi beradi. Sug'urta shartnomasini tuzishdagi asosiy, oddiy va qo'shimcha shartlar sug'urta shartnomasining mazmunini tashkil etadi. SUG'URTA SUMMASI - sug'urta manfaati va sug'urta riskiga mos keluvchi pul mablag'i. Xalqaro amaliyotda sug'urta summasi sug'urta qoplamasi deyiladi. Sug'urta summasiga nisbatan sug'urta mukofoti aniqlanadi va sug'urta qoplamasi to'lanadi. Sug'urta summasi iborasi, ko'proq, shaxsiy sug'urtada - fuqarolarning hayoti, sog'lig'ini sug'urtalashda ishlatiladi. SUG'URTA SUMMASINING ZARARLILIGI - sug'urta summasi va sug'urta qoplamasi to'lovi o'rtasidagi nisbatni xarakterlovchi iqtisodiy ko'rsatkich. Bu ko'rsatkich zarar miqdori ehtimolligini ko'rsatadi va undan riskning o'zgarishi ustidan nazorat o'rnatishda foydalaniladi. Sug'urta summasining zararlilik ko'rsatkichi quyidagi 388 omillar ta’siri ostida shakllanadi: sug'urtalangan obyektlar soni va ularning sug'urta summasi, sug'urta hodisalarining soni, zarar ko'rgan obyektlar soni va sug'urta qoplamasi. Sug'urta summasining zararlilik ko'rsatkichi netto-stavka tuzilishiga qarab har bir sug'urta turi yoki javobgarlik turi bo'yicha aniqlanadi. Agar zararlilik ko'rsatkichi netto-stavkaga yaqinlashsa yoki undan oshib ketsa, bu holda sug'urta summasining zararlilik ko'rsatkichi yuqori darajada ekanligidan dalolat beradi. SUG'URTA TIZIM I - l ) turli xil sug'urta kompaniyalari va ularni sug'urta nazorati bilan aloqadorligining yig'indisi: 2) sug'urta huquqiy munosabatlarni tashkil etishning davlat - huquqiy shakli. SUG'URTA YIG'IM I - jismoniy shaxsning yo'lovchilarning majburiy sug'urta bo'yicha bir marta to'lanadigan sug'urta mukofoti. Odatda, sug'urta yig'imi yo'l haqi tarkibida bo'ladi va chiptada sug'urta yig'imi “kiritilgan”, degan so'z bo'ladi. SUG'URTA ZAXIRALARI - sug'urta summalarini to'lashni kafolatlash maqsadida sug'urta kompaniyalari tashkil etgan fondlar. Agar, ma’lum bir vaqtda sug'urta qoplamalarini to'lash uchun joriy sug'urta mukofotlari etmasa, sug'urta kompaniyasi zaxira fondlaridan foydalanishi mumkin. Sug'urta zaxiralariga quyidagilar kiradi: hayotning sug'urtasi bo'yicha zaxira fondlari, ro'y bergan, ammo arz qilmagan zararlarni qoplash zaxiralari va boshqalar. Ushbu zaxira fondlarining mablag'lari vaqtincha bo'sh bo'lgani uchun investitsiya maqsadlarida foydalanilishi mumkin. Buning natijasida sug'urta kompaniyasi qo'shimcha daromad oladi. SUG'URTADA TARIF SIYOSATI - sug'urta operatsiyalarining zararsiz o'tkazilishini va sug'urtalanuvchilarning manfaati yo'lida sug'urta tariflarini belgilash, aniqlash, tartibga solish va tabaqalashtirish bo'yicha sug'urta kompaniyasining maqsadli yo'naltirilgan faoliyati. Sug'urtada tarif siyosati quyidagi asosiy prinsiplarga asoslanadi: Netto-mukofotlar va sug'urta qoplamasi o'rtasidagi ekvivalentlik. Har bir sug'urta turi bo'yicha netto-stavka zararlarning ehtimol tutilgan miqdoriga maksimal darajada to'g'ri kelishi zarur. Sug'urtalanuvchilarning asosiy qismi uchun sug'urta tarifi miqdorining qulayligi. Tarif stavkalarining yuqori darajada belgilanishi sug'urta ishining rivojlanishi uchun to'siq bo'ladi. SUG'URTALANUVCHI - qonun yoki ikki tomonlama shartnoma asosida sug'urta kompaniyasi bilan fuqoralik-huquqiy munosabatlarga kiruvchi yuridik yoki jismoniy shaxs. Sug'urtalanuvchi ii 1 Yüklə 22,32 Mb. Dostları ilə paylaş:
|