T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

2-§. R aq o b at shakllari. Tarm oq ichidagi va tarm o q lararo
raq ob at
Raqobat shakllari
V.Amalga oshirish usuliga ko'ra: 
narx vositasidagi raqobat; 
narxsiz raqobat;
Amalga oshirish yo'liga ko'ra:
• 
xalol raqobat:
•
g'irrom raqobat:
III. Sodir bo'lish holatiga ko'ra:
• 
tartibsiz (stixiyali) raqobat;
• 
tartibga solinadigan raqobat;
I. Ishlab chiqaruvchi (sotuvchi) laming 
bozordagi mavqeiga ko'ra:
•
sof yoki erkin raqobat;
•
sof monopoliya;
•
monopolistik raqobat;
•
oligopoliya;
II.Miqiyosiga ko'ra:
•
tarmoqlar ichidagi raqobat
•
tarmoqlar o'rtasidagi raqobat
•
milliy xo'jalik doirasidagi raqobat;
•
Jahon xo'jaligi doirasidagi raqobat.
Ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)larning bozordagi 
mavqeini belgilab beruvchi omillar:
— ►Ishlab chiqaruvchi (sotuvchilar) soni.
— ►To'siqlaming mavjudlik darajasi (bozorga kirish va 
undan chiqib ketishda).
142

---

Raqobat
shakllari
a s o s i y \ .
belgilari
S o f
raqobat
S o f m onopoliya
Monopolistik
raqobat
Oligopoliya
1. Ishlab 
ch iq a ru vch i 
(sotuvchi)lar) soni 
2. to'siqlam ing 
m avjudlik darajasi
Juda ko'p
Yagona
Nisbatan
ko'piroq
Kam sonli
Mavjud
emas
Katta, taqiqlash 
bilan barobar
Unchalik katta 
emas
Katta
Tarmoq ichidagi raqobat-m ahsulot ishlab chiqarish va sotishda 
qulay sharoitga ega bo'lish uchun bir tarmoq korxonalar o'rtasida boradi. 
Tarmoq ichidagi raqobat natijasida turli ishlab chiqaruvchilar tovarlaming 
individual (alohida) narxi bozor narxiga aylanadi.
Tarmoqlar o'rtasidagi raqobat-tu rli tarmoq korxonalari o'rtasida 
yuqori foydaga ega bo'lish uchun boradi. Bu raqobat natijasida 
korxonalarda hosil bo'lgan turli foyda normalari o'rtacha foydaga aylanib 
boradi.
Milliy xo'jalik doirasidagi raqobat-natijasida o'rtacha narxlar va 
bozor subyektlarining yalpi milliy (ichki) mahsulotdagi ulushi aniqlanadi.
Jahon x o 'ja lig id a g i ra q o b a t - tu rli d a v la tla r m illiy ishlab 
chiqaruvchilarning jahon bozoridagi mavqeini mustahkamlash uchun 
boradi va uning natijasida alohida tovarlaming jahon narxlari shakllanadi
Tartibsiz (stixiyali) raqobat - bozor kuchlarining ta'sirida, tabiiy 
ravishda ro'y beradi.
Tartibga solinadigan raqobat - madaniylashgan tarzda va ma’lum 
m e’yorlar doirasida sodir bo'ladi.
Narxning raqobat vositasi sifatida qo'llanilish darajasiga qarab narx 
yordamidagi va narxsiz raqobat ajratiladi.
Raqobatlashishda g'ayrioddiy usullar (josuslik, qotillik, zo'ravonlik 
va h.k.)ning qo'llanilish darajasiga ko'ra, halol va g'irrom raqobat 
farqlanadi.
143

---