T. T. Jum aqulov iqtisod fanlari doktori, professor

4-§. Iqtisodiy monopoliya: mohiyati va turlari.
Antimonopol qonunchilik
M onopoliya*- iqtisodiy faoliyatining biror sohasida 
(ishlab 
chiqarish, xizmat ko'rsatish, tijorat va h.k.) korxona yoki davlatning 
tanho hukmronligini ifodalaydi.
Monopoliyalaming kelib chiqish sabablari:
• 
Kaptalning to'planishi va markazlashishi.
• 
Fan-texnika taraqqiyoti.
•
Davlatning ayrim faoliyat sohalarini qo'llab-quvvatlashi.
•
O'zaro kelishish.
ibetelgne inon'Bm neeeb-.nemeloa-tcailoq» ,6flid-«onom» .dil'ods'oa Brtononuy-isyiloqonoM» *
145

---

Monopoliyaning turlari
Davlatning antimonopol siyosati - monopoliyalar faoliyatini 
cheklash, tartibga solish va raqobatchilik muhitini vujudga 
keltirishga qaratiladi. Bu siyosat o'z ifodasini antimonopol 
qonunlarda topadi.
Tabiiy monopoliyalar - iqtisodiy faoliyatning texnikaviy va 
texnologik xususiyatlari taqozo qilib, ular raqobatni qo'llash 
mumkin bo'lmagan yoki qiyin bo'lgan sohalarni o'z ichiga 
oladi.
■ 
Suv, energiya, gaz ta’minoti korxonalari.
■ 
Temiryul transport!.
■ 
Harbiy - mudofaa majmuasi korxonalari.
Iqtisodiy (sun’iy) monopoliyalar - ishlab chiqarish va 
kapitalning to'planishi hamda korxonalarning turli yullar bilan 
birlashishi natijasida vujudga keladi.
■ 
K artel-bir tarmoq korxonalarning ittifoqi bo'lib, uning 
ishtirokchilari to'liq iqtisodiy mustaqilligini saqlab qoladi, 
faqat ishlab chiqarish hajmi, sotish bozorlari va baholari 
to'g'risida kelishib oladi.
■ 
S indikat-bir turdagi maxsulot ishlab chiqaruvchi 
korxonalar birlashmasi bo'lib, uning a’zolari ishlab 
chiqarish sohasida mustaqilligini saqlab qoladi, mahsulot 
esa sindikat mulki sifatida sotiladi.
■ 
Trest - ishlab chiqarish vositalari va mahsulotga 
birgalikda egalik qiluvchi korxonalar guruhi bo'lib, foyda 
qo'shilgan kapital hajmiga qarab taqsimlandi.
■ 
Kontsern - bosh kompaniya moliyaviy nazoratida 
bo'lgan, turli sohalardagi rasmiy mustaqil korxonalar 
uyushmasidir.
146

---

AQShning antim onopol qonunchiligi
• Sherman qonuni (1890 y) - unda ishlab chiqarish va 
savdoni cheklash maqsadida tuzilgan bitim lar noqonuniy deb 
hisoblanadi.
• Kleyton qonuni (1914 y )-is te ’molchilarni narx orqali 
kamsitish, majburiy shartnom alar tuzish, raqobatchi 
korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi aksiyalarni sotib olish 
taqiqlanadi.
• Seller-Kefover qonuni (1950 y ) - bu qonunda Kleyton 
qonuniga o'zgartirish kiritilgan bo'lib, unda nafaqat raqobatchi 
korxonalarning zaiflashuviga olib keluvchi aksiyalarni balki 
ishlab chiqarish vositalarini sotib olish ham taqiqlanadi.
Antim onopol faoliyatni tartibga solishning asosiy yo'nalishlari.
• bozorning m onopollashuvini cheklash;
• raqobatchi kom paniyalar qo'shilishini taqiqlash;
• m onopol narxlar belgilanishini taqiqlash;
• raqobatni madaniylashgan tarzda olib borishni qo'llab-quvvatlash.
O 'zbekiston R espublikasining antim onopol qonunchiligi
• «Monopolistik faoliyatni cheklash to'g'risida» gi qonun (1992 y). Unda 
bozorda ataylab ta q c h illik hosil qilish, narxlarni m onopollashtirish, 
ra q o b a tg a to 's q in lik q ilis h va u n in g g 'irro m u s u lla rin i q o 'lla s h
taqiqlanadi.
• «Obyektlarning xo'jalik yurituvchi jam iyatlar va shirkatlar tarkibidan 
c h iq is h ta rtib i to ‘g ‘ris id a » g i N izom (1994 y)» U nda o 'z m onopol 
m a v q e in i s u iis te ’ m ol q ilg a n m o n o p o lis tik b irla s h m a la rn i b o 'lib
tashlash yoki maydalashtirish ko'zda tutiladi.
• «Iste’m olchilarning huquqlarini himoya qilish to'g'risida» gi qonun 
(1996 y). Qonunda g'irrom raqobat va bozorlarga belgilangan talablarga 
javob berm aydigan tovarlarni chiqarish taqiqlanadi.
O 'zbekistonda monopoliyaga qarshi siyosatni amalga oshiruvchi
m u a s sa la r
• Moliya vazirligi huzuridagi monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivojlantirish qo'mitasi (1996 y).
• O'zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni 
rivoilantirish davlat qo'm itasi._____________________________________
14 7

---