Azÿrbaycan Respublikasûnûn Prezidenti Èlham ßliyevin
Yüklə 6,61 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
21 Ona nÿinki þzö olmayan yerdÿ, hÿtta örÿklÿrindÿ belÿ Saøka demÿyÿ cörÿt etmirdilÿr, ancaq Aleksandr Niko la ye- vi÷. “Poskryobûøev zÿng etmiødi” o demÿk idi ki, Þzö zÿng edib. “Poskryobûøev sÿrÿncam verdi” o demÿk idi ki, Þzö sÿrÿn cam verib. Poskryobûøev on beø ildÿn artûq idi ki, Stalinin øÿxsi katib liyinin rÿhbÿri olaraq qalûrdû. Bu, ÷ox bþyök möddÿt idi vÿ Poskryobûøevi yaxûndan tanûmayan adam onun belÿ uzun möddÿt ÿrzindÿ salamat qalmasûna tÿÿccöblÿnmÿyÿ bil- mÿzdi. Bunun sirri isÿ ÷ox sadÿ idi: bu insan qÿlbÿn denøik idi, mÿhz buna gþrÿ dÿ vÿzifÿsindÿ mþhkÿm otura bilirdi. Hÿtta general-leytenant, MK-nûn özvö vÿ MK özvlÿrinin izlÿn mÿsi özrÿ xösusi øþbÿnin rÿisi tÿyin edilÿndÿn sonra da o, Xozeyinin qabaüûnda þzönö bir he÷ saymaqda davam edirdi. Yaltaqcasûna iriøÿ-iriøÿ doüma Soplyaki 1 kÿndinin øÿrÿ finÿ Xozeyinlÿ birgÿ badÿ qaldûrûrdû. Ènsanlarû tanûmaqda he÷ vaxt sÿhv etmÿyÿn Stalin Poskryobûøevÿ qarøû nÿ bir øÿkk, nÿ dÿ bir øöbhÿ duymurdu. Onun soyadû da xasiyyÿti 1 Áurnufûrtûqlûlar (рус.) 192 ilÿ döz gÿlirdi. Bu adamûn xÿmiri yoürularkÿn tÿknÿlÿrin dib lÿrini qaøûyûb onun ö÷ön insan aülûnûn vÿ xarakteri nin bötön keyfiyyÿtlÿrindÿn bir yerÿ yûüa bilmiødilÿr. Þzöndÿn ki÷iklÿrÿ tÿrÿf dþnöb baxmayan bu øÿn gþrö- nöølö dazbaø saray qulluq÷usu olduqca bþyök ÿhÿ miy yÿt kÿsb etmÿyÿ baølayûrdû. Þzöndÿn aøaüûda otu ran larla danûøanda sÿsi göclÿ ÷ûxûrdû – onu eøitmÿk ö÷ön hÿm sþh bÿ tinÿ baøûnû bötþvlökdÿ telefon dÿstÿyinÿ soxmaq lazûm gÿlirdi. Onunla bÿzÿn, bÿlkÿ dÿ, xûrda zarafatlar etmÿk olardû, lakin “Bu gön vÿziyyÿt necÿdir?” sualûnû vermÿyÿ ada mûn dili gÿlmirdi. Èndi dÿ Poskryobûøev Abakumova dedi: – Èosif Vissarionovi÷ iølÿyir. Bÿlkÿ dÿ, qÿbul etmÿdi. Tap øûrdû ki, gþzlÿyÿsiniz. Portfelini gþtördö (Þzönön yanûna gedÿndÿ tÿhvil veril- mÿli idi), naziri qÿbul otaüûna saldû vÿ ÷ûxûb getdi. Belÿliklÿ dÿ, Abakumov ÿn ÷ox soruømaq istÿdiyini – Xoze yinin ÿhvalûnûn necÿ olduüunu – soruømaüa cörÿt etmÿdi. Örÿyi dþyönÿ-dþyönÿ qÿbul otaüûnda tÿk qaldû. Bu cössÿli, qödrÿtli, qÿtiyyÿtli insan hÿr dÿfÿ bura gÿlÿr- kÿn hÿbslÿrin qûzüûn vaxtûnda gecÿ pillÿkÿnlÿrdÿn gÿlÿn ayaq sÿslÿrindÿn yerlÿrindÿ donub qalan adi vÿtÿndaølardan he÷ dÿ az qorxuya döømördö. Qorxudan onun qulaqlarû ÿvvÿl buzlaøûr, sonra da od tutub yanmaüa baølayûrdû – hÿr dÿfÿ dÿ Abakumov qorxurdu ki, daim qûrmûzû qulaqlarû Xoze- yindÿ øöbhÿ yaradar. Stalin hÿr xûrda øeydÿn øöbhÿlÿnirdi. O xoølamûrdû ki, mÿsÿlÿn, yanûnda kimsÿ ÿlini i÷ cibÿ salsûn. Buna gþrÿ dÿ Abakumov þzö ilÿ gþtördöyö avtoqÿlÿmlÿrin ikisini dÿ kitelinin dþø cibinÿ qoymuødu. Dþvlÿt tÿhlökÿsizliyinÿ göndÿlik rÿhbÿrlik Beriya vasi- tÿ silÿ aparûlûrdû, tapøûrûqlarûn ÷oxunu da Abakumov ondan alûrdû. Amma hakimi-mötlÿq þzö ayda bir dÿfÿ dön yada qabaqcûlqaydanûnmöhafizÿsinitapøûrдûüûadamûcanlûøÿx- siy yÿt kimi hiss etmÿk istÿmiødi. Bu birsaatlûq qÿbullar Abakumova bötön hakimiyyÿtinÿ, qödrÿtinÿ gþrÿ verilÿn cÿza idi. O ancaq qÿbuldan-qÿbula Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 193
yaøayûr vÿ bu yaøayûødan hÿzz alûrdû. Vaxt ÷atanda isÿ onun i÷indÿ hÿr øey donurdu, qulaqlarû buz kimi soyuyurdu, bir dÿ geri alûb-almayacaüûnû bilmÿdÿn portfelini tÿhvil verirdi, kabinetin qarøûsûnda þköz boynu kimi boynunu bökördö vÿ bilmirdi ki, onu bir saatdan sonra dikÿldÿ bilÿcÿk, ya yox. Stalinlÿ mönasibÿtdÿ dÿhøÿtlisi o idi ki, bu adama qarøû yol verilmiø sÿhv partladûcû ilÿ edilmiø yeganÿ vÿ dözÿldil- mÿsi mömkön olmayan sÿhv kimi olurdu. Stalin onunla dÿh- øÿtli idi ki, bÿraÿtlÿri dinlÿmirdi, o hÿtta ittiham da etmirdi – yalnûz bûüûnûn ucu ÿsirdi, orada, daxildÿ isÿ ittiham qÿrarû ÷ûxarûlûrdû, mÿhkum edilÿn isÿ bunu bilmirdi: sakitcÿ ÷ûxûb gedirdi, gecÿ onu aparûr vÿ sÿhÿr a÷ûlana qÿdÿr göllÿlÿyirdilÿr. ßn pisi isÿ Stalinin susmasû idi. Bu halda gömanlar i÷in- dÿ ÷apalamaq qalûrdû. ßgÿr Stalin östönÿ nÿ isÿ atûrdûsa, ÷ÿk mÿsi ilÿ ayaüûnû basûrdûsa, sÿnÿ tÿrÿf töpörördösÿ vÿ ya ÷ubu üun dakû qaynar kölö özönÿ tþkördösÿ – bu hÿlÿ son qÿzÿb deyildi, þtÿri qÿzÿb idi! ßgÿr Stalin kobudluq ediб, axû rûncû sþyöølÿrlÿ sþyördösÿ, Abakumov sevinirdi: bu, o demÿk idi ki, Xozeyin hÿlÿ nazirinin dözÿlÿcÿyinÿ ömid edir vÿ onunla iølÿmÿk fikrindÿdir. ßlbÿttÿ, Abakumov baøa döøördö ki, iøÿ can yan dûr- ma üûyla tullanûb ÷ox yuxarûlara döøöb: bir az aøaüûda daha tÿh lö kÿ siz idi, þzöndÿn uzaqdakû adamlarla Stalin hÿlim olurdu, xoø danûøûrdû. Amma yaxûn ÿhatÿdÿn geri qa÷maüa da yol yox idi. Bircÿ øey qalûrdû – þlömönö gþzlÿmÿk. Þz þlömönö. Ya da ki... dilÿ gÿtirilÿ bilinmÿz þlömö. Stalinin qarøûsûnda dayanarkÿn Abakumov hÿmiøÿ nÿyin- sÿ a÷ûlacaüûndan qorxurdu. Onun qabaüûnda ÿsmÿli olurdu ki, tÿki Almaniyada varlanmasûnûn tarix÷ÿsi a÷ûlmasûn. ...Möharibÿ qurtaranda Abakumov ömumittifaq SMERØ-i - nin rÿisi idi, bötön dþyöøÿn cÿbhÿ vÿ ordularûn ÿks-kÿø fiy yat- larû ona tabe idi. Bu, nÿzarÿtsiz varlanma dþvrö idi. Alma ni- ya ya sonuncu zÿrbÿni daha dÿqiq vurmaq ö÷ön Sta lin Hit le- rin cÿbhÿdÿn arxaya baülamalar gþndÿrmÿk tÿcröbÿsindÿn
194 bÿhrÿlÿnmÿyi qÿrara almûødû: möharibÿnin son aylarûnda Vÿtÿnin øÿrÿfi uürunda (bu, yaxøûdûr, Stalin uürunda isÿ – daha yaxøû) tikanlû mÿftillÿri tapdalayûb ke÷ÿn dþyöø÷ölÿri Qÿlÿbÿdÿ maddi maraqsûz qoymamaq ö÷ön onlara evlÿ rinÿ baülama gþndÿrmÿk höququ verdi: ÿsgÿrÿ ayda beø kilo- qram, zabitÿ on kiloqram, generala bir pud. (Bu, ÿda lÿtli bþlgö idi, ÷önki yöröø vaxtû ÿsgÿr ÷antasû aüûr olmamalû idi, generalûn isÿ hÿmiøÿ þz maøûnû olurdu.) SMERØ-in vÿziy- yÿti isÿ möqayisÿyÿgÿlmÿz dÿrÿcÿdÿ yaxøû idi. Döø mÿn mÿr- milÿri onlara kimi gÿlib ÷atmûrdû. Döø mÿn tÿyyarÿ lÿri onlarû bombalamûrdû. Onlar hÿmiøÿ elÿ bir cÿbhÿyanû zolaqda yer- lÿøirdilÿr ki, buradan atÿø artûq ÷ÿkilmiø, xÿzinÿ tÿftiø÷ilÿri isÿ hÿlÿ þzlÿrini ÷atdûrmamûø olurdu. SMERØ zabitlÿri hÿmiøÿ sirr dumanûna börönmöø olurdular. Onla rûn vaqonlarda mþhör lÿdiklÿrinin nÿ oldu üunu, özÿrinÿ hÿbs qoyulmuø mali ka nÿdÿn nÿ ÷ûxardûqlarûnû, qarovul qoy duq larû yerin nÿ olduüunu yoxlamaüa he÷ kÿs cörÿt edÿ bilmÿzdi. Yök maøûnlarû, qatarlar, tÿyyarÿlÿr SMERØ zabit lÿrinin varidatûnû daøûyûrdû. Leytenantlar min lÿrlÿ, polkov nik lÿr yöz minlÿrlÿ manat varlanûrdûlar, Aba ku mov isÿ mil yonlar qazanûrdû. Doürudur, o, þzönön nazir postunu itirÿ, ya da ki qoru- duüu rejimin söqut edÿcÿyi vÿ qûzûlûn, hÿtta Èsve÷rÿ bankûn- da gizlÿdilmiø olsa belÿ, onun dadûna ÷ata bilÿcÿyi qeyri-adi vÿziy yÿti tÿsÿvvör edÿ bilmirdi. Aydûn idi ki, baøû kÿsilmiø adamû he÷ bir qûzûl xilas edÿ bilmÿzdi. Lakin tabeliyindÿ olanlarûn necÿ varlandûqlarûnû gþrmÿk, þzönÿ isÿ he÷ nÿ gþtörmÿmÿk onun qövvÿsi xaricindÿ idi. Canlû insandan belÿ qurban tÿlÿb etmÿk olmazdû! Vÿ o axtarûølar ö÷ön yeni- yeni xösusi komanda lar gþndÿrirdi. Hÿtta iki ÷ama dan kiøi ÷iyinbaüûsûndan belÿ imtina edÿ bilmÿmiødi. O, hipnoz lan- mûø kimi qarÿt edirdi. Amma Nibelunqlarûn bu xÿzinÿsi Abakumova asudÿ var-dþvlÿt gÿtirmÿdi, ÿksinÿ, daim iføa olunmaq qorxusunun mÿnbÿyinÿ ÷evrildi. Onu tanûyanlardan he÷ kÿs bu qödrÿtli naziri øeytanlamaüa cörÿt etmÿzdi, ÿvÿzindÿ isÿ istÿnilÿn Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 195
bir tÿsadöf hÿr øeyin östönö a÷a vÿ onun baøûnû yeyÿ bilÿrdi. O vaxt mÿnasûz yerÿ gþtörmöødö – indi dÿ daha gedib maliyyÿ nazirliyinÿ mÿlumat vermÿyÿcÿkdi ki?! ...O, gecÿ saat ö÷ön yarûsûnda gÿlmiødi, amma dþrdÿ on dÿqiqÿ iølÿmiø hÿlÿ dÿ ÿlindÿ iri dÿftÿr÷ÿ qÿbul otaüûnda gÿzi- øir vÿ qorxudan daxili zÿiflik hiss edÿrÿk özölördö, qulaqlarû da xaincÿsinÿ qûzarmaüa baølamûødû. Bu anda onun ÿn ÷ox sevinÿcÿyi øey o olardû ki, Stalinin baøû iøÿ qarûøsûn vÿ onu bu gön, ömumiyyÿtlÿ, qÿbul etmÿsin: Abakumov mÿxfi tele- foniyaya gþrÿ, tÿlÿb oluna bilÿcÿk cavaba gþrÿ qorxurdu. Èndi o, yalandan nÿ deyÿcÿyini bilmirdi. Aüûr qapû yarûyacan a÷ûldû. A÷ûlmûø hissÿdÿn sakitcÿ, bar- maqlarû östÿ Poskryobûøev ÷ûxdû vÿ ÿli ilÿ onu i÷ÿri dÿvÿt etdi. Abakumov kobud vÿ enli pÿncÿsini yerÿ bötþv bas ma ma üa ÷alûøaraq irÿli getdi. Nþvbÿti qapûnûn, yenÿ dÿ yarûa÷ûq oldu- üundan ÷ox a÷ûlmasûn deyÿ sörtölmöø börönc dÿs tÿ yin dÿn tutaraq bÿdÿnini bir tÿhÿr i÷ÿri saldû vÿ kan dar daca dedi: – Axøamûnûz xeyir, yoldaø Stalin! Ècazÿ verÿrsiniz? O sÿhv etmiødi, vaxtûnda þskörmÿmiødi, buna gþrÿ dÿ sÿsi kal, yetÿrincÿ sÿdaqÿtli ÷ûxmadû. Stalin ÿynindÿ yaxasûndan bir ne÷ÿ cÿrgÿ orden dÿsti asûlmûø, lakin poqonsuz, döymÿlÿri qûzûl suyuna ÷ÿkilmiø kitel yazû masasûnûn arxasûnda oturmuødu. Cömlÿni yazûb qur ta randan sonra baøûnû qaldûrdû, qorxunc bayquø nÿzÿrlÿri ilÿ i÷ÿri girÿn adama baxdû. Vÿ he÷ nÿ demÿdi. ×ox pis ÿlamÿtdir – o he÷ nÿ demÿdi... Yenÿ yazmaüa baøladû. Abakumov arxasûnca qapûnû þrtdö, amma dÿvÿt iøarÿsi olmadan irÿli ke÷mÿyÿ cörÿt etmÿdi. ßllÿrini yanlarûnda sax- layaraq bir az da qabaüa ÿyildi, ÿtli dodaqlarûnda ehtiram vÿ mehribanlûq bildirÿn tÿbÿssöm aralûda durdu, qulaqlarû isÿ hÿlÿ dÿ alûøûb-yanûrdû. Dþvlÿt tÿhlökÿsizliyi naziri olasan, gÿlÿni qÿrÿzli sökutla qarøûlamaq kimi sadÿ bir ösulu bilmÿyÿsÿn?! Amma nÿ
196 qÿdÿr bilmiø olsa da, Stalin onu bu cör qarøûlayanda qorxu- dan i÷indÿ nÿsÿ qûrûlûrdû. Bu balaca, yerÿ sûxûlmûø gecÿ kabinetindÿ nÿ øÿkil, nÿ dÿ pÿncÿrÿ vardû. Bir o qÿdÿr dÿ höndör olmayan divarlarû oyma naxûølû palûd panellÿrlÿ, divarlarûn biri isÿ balaca kitab rÿf lÿri ilÿ þrtölmöødö. Azca aralûda yazû masasû qoyulmuødu. Bir dÿ köncdÿ radiola dururdu, etajerkanûn östöndÿ isÿ val- lar yûüûlmûødû: gecÿlÿr Stalin kþhnÿ nitqlÿrinin yazûlarûna qulaq asmaüû xoølayûrdû. Abakumov xahiø edirmiø kimi ÿyildi vÿ gþzlÿmÿyÿ baøladû. Bÿli, o, tamamilÿ Rÿhbÿrin ÿlindÿ, qismÿn isÿ Rÿhbÿr onun ÿlindÿ idi. Cÿbhÿdÿ sörÿtlÿ irÿlilÿmÿ nÿticÿsindÿ lay- lan ma vÿ qarøûlûqlû ÿhatÿlÿmÿ yaranan vÿ kimin kimi möha- si rÿyÿ aldûüû bilinmÿyÿn kimi, burada da belÿ idi: Stalin þzö þzönö (vÿ bötön MK-nû) DTN sisteminÿ daxil etmiødi – onun geyindiyi, yediyi, i÷diyi, oturduüu, östöndÿ uzandûüû nÿ vardûsa, hamûsû DTN ÿmÿkdaølarû tÿrÿfindÿn tapûlûb gÿti- ri lirdi, möhafizÿsini ancaq DTN hÿyata ke÷irirdi. Bir nþv, tÿh rifi-ironik mÿnada Stalinin þzö dÿ Abakumovun tabe li- yin dÿ idi. Amma ÷ÿtin ki Abakumov bu hakimiyyÿtini ilk ola raq nömayiø etdirÿ bilÿrdi. Yekÿpÿr nazir ÿyilmiø vÿziyyÿtdÿ gþzlÿyirdi. Stalin isÿ yazûrdû. Abakumov i÷ÿri girÿndÿ Stalin hÿmiøÿ belÿcÿ otu- rub yazûrdû. Döøönmÿk olardû ki, o, he÷ vaxt yatmûr vÿ bu yeri tÿrk etmir, daim burada oturaraq ciddiyyÿtlÿ vÿ mÿsu- liyyÿtlÿ yazûr, qÿlÿminin ucundan ÷ûxan hÿr bir sþz isÿ dÿrhal tarixÿ döøör. Masaöstö lampa kaüûzlarûn östönÿ iøûq salûrdû, tavanda gizlÿdilmiø ÷il÷ûraqlardan axan iøûq isÿ zÿif idi. Stalin fasilÿsiz yazmûrdû, hÿrdÿnbir yayûnûrdû, gah yana, dþøÿmÿyÿ tÿrÿf þskörör, gah da hirsli baxûølarla, sanki, nÿyÿ isÿ qulaq verirmiø kimi Abakumova baxûrdû, otaqda isÿ he÷ bir sÿs eøidilmirdi. Belÿ hþkm etmÿk vÿrdiøi, hÿr bir hÿrÿkÿtin bu cör ÿhÿ- miy yÿt liliyi nÿdÿn, nÿ ö÷ön yaranûr? Bÿyÿm gÿnc Koba da bar maq larûnû eyni cör oynatmûrdû, ÿllÿrini eyni cör tÿr pÿt- Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 197
mirdi? Amma o vaxt bu he÷ kÿsi qorxutmurdu, he÷ kÿs bu hÿrÿkÿtlÿrdÿn onlarûn dÿhøÿtli mÿnasûnû ÷ûxarmûrdû. Yalnûz sayca ne÷ÿncisÿ deøilmiø peysÿrdÿn sonra insanlar Rÿhbÿrin bu ki÷icik hÿrÿkÿtlÿrindÿ iøarÿ, xÿbÿrdarlûq, tÿhlökÿ, ÿmr gþrmÿyÿ baøladûlar. Bunu baøqalarûnda gþrÿndÿn sonra isÿ Stalinin þzö dÿ þzönÿ diqqÿt etmÿyÿ baøladû, o da þz jestlÿrindÿ vÿ baxûølarûnda tÿhlökÿli daxili mÿna gþrdö – vÿ onlarû øöurlu surÿtdÿ etmÿyÿ baøladû ki, nÿticÿdÿ hÿmin hÿrÿkÿtlÿr daha yaxøû alûnmaüa vÿ ÿtrafda olanlara daha gцclötÿsirgþstÿrmÿyÿbaøladû. Nÿhayÿt, Stalin Abakumova olduqca sÿrt nÿzÿrlÿ baxdû vÿ ÷ubuüunun ucu ilÿ havanû dÿlÿrÿk, ona bu gön harada oturmalû olduüunu gþstÿrdi. Abakumov sevincÿk hÿrÿkÿtÿ gÿldi, yöngölcÿ ke÷ib otur du – lakin bötþv oturacaüa yox, ancaq onun þn his sÿ- si nÿ. Belÿ onun ö÷ön ÷ox narahat idi, amma lazûm gÿlÿndÿ aya üa durmaq asanlaøûrdû. – Hÿ? – Stalin burunaltû, kaüûzlarûna baxa-baxa dedi. Mÿqam yetiømiødi! Èndi tÿøÿbbösö ÿldÿn vermÿk olmazdû! Abakumov þskördö vÿ arûtlanmûø boüazû ilÿ tÿlÿsÿ-tÿlÿsÿ, demÿk olar ki, fÿrÿhlÿ danûømaüa baøladû. (Sonradan o, Sta- li nin kabinetindÿ bu cör boøboüaz yaltaqlûüûna, hÿdsiz vÿd lÿ- rinÿ gþrÿ þzönö lÿnÿtlÿyirdi, – amma hÿr dÿfÿ þz-þzönÿ belÿ alû nûrdû ki, Xozeyin onu nÿ qÿdÿr sÿrt qarøûlasa, Abakumov ÿmin vÿ vÿd vermÿlÿrindÿ bir o qÿdÿr þzönö idarÿ edÿ bil- mirdi, bu isÿ daha baøqa vÿ yeni vÿdlÿrÿ gÿtirib ÷ûxarûrdû.) Abakumovun gecÿ mÿruzÿlÿrinin daimi naxûøû, bu mÿru- zÿlÿrdÿ Stalini cÿlb edÿn ÿsas mÿqam olduqca ÿhÿmiyyÿtli, olduqca øaxÿlÿnmiø döømÿn qruplaømasûnûn iføa edilmÿsi idi. Bu cör zÿrÿrsizlÿødirilmiø qrup olmadan (hÿr dÿfÿ dÿ yenisi) Abakumov mÿruzÿlÿrÿ gÿlmirdi. Bu gön dÿ Frunze adûna Akademiya özrÿ bu cör balaca bir qrup hazûrlamûødû vÿ iøin tÿfÿrröatlarû haqqûnda xeyli danûøa bilÿrdi. Ancaq þncÿ Titoya qarøû hazûrlanan sui-qÿsdin uüur- la rûn dan (þzö dÿ he÷ bilmirdi – ger÷ÿk, yoxsa uydurma)
198 danûø maüa baøladû. Dedi ki, Brioni adasûna yola döømÿzdÿn qabaq Titonun yaxtasûna gec partlayan bomba qoyulacaq. Stalin baøûnû qaldûrdû, sþnmöø ÷ubuüunu aüzûna saldû vÿ iki dÿfÿ fûsûldatdû. O, baøqa he÷ bir hÿrÿkÿt etmÿdi, he÷ bir maraq nömayiø etdirmÿdi, amma þz øefini yaxøû baøa döøÿn Abakumov hiss etdi ki, lazûmi nþqtÿyÿ toxunub. – Bÿs Rankovi÷? – Stalin soruødu. Bÿli! Bÿli! Elÿ mÿqam tapmaq ki, hÿm Rankovi÷, hÿm Kardel, hÿm dÿ Moøe Pyade – bötön bu dÿstÿ bir yerdÿ gþyÿ u÷sun! Hesabla bu iø gÿrÿk yazdan gec olmayaraq alûnsûn! (Partlayûøzamanûyaxtanûnkomandasûdаhÿlakolabilÿrdi, lakin nazir belÿ xûrdalûqlara toxunmurdu, hÿmsþhbÿti dÿ bu haqda soruømurdu.) Gþrÿsÿn, sþnmöø ÷ubuüunu fûsûldadaraq tûxac kimi sallanmûø burnu östöndÿn nazirÿ baxa-baxa o nÿ döøönördö? ßlbÿttÿ, o haqda yox ki, rÿhbÿrlik etdiyi partiya fÿrdi ter- ro run inkarûndan yaranmûødû. O haqda da yox ki, bötön þmrö boyu þzö yalnûz terrorla irÿli getmiødi. ×ubuüunu fûsûldada- fûsûldada bu qûrmûzûyanaq, qulaqlarû qûzarmûø dol üun adama nÿzÿr salan Stalin bu dÿfÿ dÿ zirÿk, hÿr øeyÿ hazûr olan yal taq iø÷ilÿrini gþrÿndÿ hÿmiøÿ döøöndöklÿrini döøö nör dö. Buna döøönmÿk dÿ demÿk olmazdû, bu, hiss lÿrin hÿrÿkÿti idi: indiki halda bu adama nÿ dÿrÿcÿdÿ inan maq olar? Vÿ ikinci hÿrÿ kÿt: bu adamû qurban vermÿk mÿqamû artûq yetiømÿyib ki? Stalin ÷ox yaxøû bilirdi ki, qûrx beøinci ildÿ Abakumov varlanûb. Amma onu cÿzalandûrmaüa tÿlÿsmirdi. Abaku mo- vun mÿhz belÿ olmasû Stalinin xoøuna gÿlirdi. Belÿlÿrini idarÿ etmÿk daha asandûr. Hÿyatû boyu Stalin Buxarin kimi “ideyalû”lardan daha ÷ox ehtiyatlanmûødû. Belÿlÿri ÿn ÷evik riyakarlardûr, onlarû tanûmaq ÷ÿtindir. Yer özöndÿ he÷ kÿsÿ inanmaüûn mömkön olmadûüû kimi, asanlûqla baøa döødöyön Abakumova da inanmaq olmazdû. O, anasûna da inanmûrdû. Allaha da. Kÿndlilÿrÿ dÿ (inan- mûrdû ki, onlar, ÿgÿr mÿcbur etmÿsÿn, taxûl ÿkÿcÿk vÿ mÿh- sul yûüacaqlar). Fÿhlÿlÿrÿ dÿ (inanmûrdû ki, ÿgÿr nor ma qoy- Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 199
masan, iølÿyÿrlÿr). Vÿ xösusilÿ dÿ möhÿndislÿrÿ inan mûrdû. ßsgÿrlÿrÿ vÿ generallara da inanmûrdû ki, cÿrimÿ bþlök lÿri vÿ möbarizÿ dÿstÿlÿri olmadan vuruøarlar. Yaxûn adam la rûna da inanmûrdû. Arvadlarûna vÿ mÿøuqÿlÿrinÿ dÿ inan mûrdû. Þz uøaq larûna da inanmûrdû. Vÿ hÿmiøÿ dÿ haqlû olurdu! Yeganÿ bir insana inanmûødû – þz sÿhvsiz vÿ inamsûz þmrö boyu. Bötön dönya qarøûsûnda bu insan hÿm dost- luüunda vÿ hÿm dÿ döømÿn÷iliyindÿ son dÿrÿcÿ qÿtiyyÿtli idi, döømÿn÷ilikdÿn kÿskin dþnöø edÿrÿk ona dostluq ÿlini uzatmûødû. Bu adam boøboüaz geyildi, o – iø adamû idi. Vÿ Stalin dÿ ona inanmûødû! Hÿmin adam Adolf Hitler idi. Stalin Hitlerin Poløanû, Fransanû, Bel÷ikanû didmÿyini, onun tÿyyarÿlÿrinin Èngiltÿrÿ sÿmasûnû þrtmÿyini mÿm nun luq vÿ bir nþv, qisaskar sevinci ilÿ izlÿyirdi. Molotov Ber lin dÿn qorx- muø halda qayûtdû. Kÿøfiyyat÷ûlar mÿlumat verir di lÿr ki, Hit ler qoøunlarûnû øÿrqÿ tÿrÿf ÷ÿkir. Hess Èngil tÿrÿyÿ qa÷dû. ×þr ÷ill Stalinÿ höcumla baülû xÿbÿrdarlûq etdi. Belo ru siya aüca qo- vaq la rû nûn vÿ Qalisiya ÷inarlarûnûn östön dÿki dola øalar da möha ribÿ deyib qûøqûrûøûrdûlar. Onun þz þlkÿ sin dÿ dÿ bazar arvad la rû nûn hamûsû bugön-sabah baø la na caq möharibÿ ilÿ baülû peyüÿmbÿrlik edirdilÿr. Tÿkcÿ Sta lin halûnû pozmurdu. O, Alma ni ya ya xammal eøelonlarû gþn dÿrirdi, sÿrhÿdlÿri mþh- kÿmlÿtmirdi, hÿmkarûnûn xÿtrinÿ dÿy mÿk dÿn qorxurdu. O, Hitlerÿ inanûrdû!.. Bu inam ona, az qala, baøû bahasûna oturacaqdû. Èndi isÿ o he÷ kÿsÿ inanmûrdû! Bu cör inamsûzlûq tÿzyiqinÿ Abakumov acû sþzlÿrlÿ cavab verÿ bilÿrdi, amma onlarû demÿyÿ cörÿt etmirdi. Uøaq kimi taxta at oyunu oynamaq – bu sÿfeh Popivodanû ÷aüûr maq vÿ onunla Titoya qarøû felyetonlarû mözakirÿ etmÿk lazûm deyildi. Vÿ Abakumovun ayûnû þldörmÿyÿ gþn dÿr mÿk istÿ- diyi, dili, adÿtlÿri bilÿn, hÿtta Titonun þzönö dÿ özdÿn tanû yan oülanlarû anketlÿrinÿ gþrÿ qaytarmaq (ÿgÿr xaricdÿ yaøayûbsa, demÿli, bizim adam deyil) yox, iøi onlara tapøûr maq, onlara
200 inan maq lazûm idi. Èndi isÿ, Allah bilir, bu sui-qÿsd alûna caq dû- mû? Bu cör astagÿllik Abakumovun þzönö dÿ ÿsÿbi lÿø di rirdi. Ancaq o, Xozeyini yaxøû tanûyûrdû! Ona imkanlarûnûn bir hissÿsi qÿdÿrindÿ xidmÿt etmÿk lazûm idi – yarûdan ÷oxu qÿdÿrindÿ, amma he÷ bir halda var qövvÿnlÿ yox. Stalin aøkar icrasûzlûüû xoølamûrdû. Ancaq hÿddÿn artûq uüurlu icra dan da zÿhlÿsi gedirdi: bunda þz yeganÿliyinin altûna atû- lan laüûm gþrördö. Onun þzöndÿn baøqa he÷ kÿs he÷ nÿyi qösursuz bilmÿli, bacarmalû vÿ etmÿli deyildi! Abakumov da – bötön qûrx beø nazir kimi! – nazir boyun- du ru üuna zahirÿn göc verirdi, lakin onu yarûqövvÿ ilÿ ÷ÿkirdi. ×ar Midasûn bircÿ toxunmaüû ilÿ hÿr øeyi qûzûla ÷evirdiyi kimi, Stalin dÿ þz rÿftarû ilÿ hamûnû qabiliyyÿtsiz edirdi. Bu gön isÿ Abakumov mÿruzÿ etdikcÿ Stalinin eyni a÷û- lûrdû. Nÿzÿrdÿ tutulan partlayûøla baülû tÿfÿrröatlarû danû øan- dan sonra nazir Ruhani Akademiyasûndakû hÿbslÿr, sonra isÿ daha ÿtraflû Frunze Akademiyasûnda, Cÿnubi Koreya liman larûnda kÿøfiyyat barÿdÿ mÿruzÿ etdi... Birbaøa vÿzifÿ borcuna vÿ saülam mÿntiqÿ gþrÿ o, Ame- rika sÿfirliyinÿ edilmiø bugönkö telefon zÿngi barÿ sindÿ dÿ mÿruzÿ etmÿli idi. Amma bunu demÿyÿ dÿ bilÿrdi: hesab edÿ bilÿrdi ki, bu haqda artûq Beriya vÿ ya Vûøinski mÿruzÿ ediblÿr, ÿn yaxøûsû isÿ – onun þzönÿ dÿ bu gecÿ mÿruzÿ etmÿyÿ bilÿrdilÿr. Mÿhz Stalinin he÷ kÿsÿ inanmadûüû ö÷ön bu cör paralellik yaratmasû sÿbÿbindÿn boyunduruqda olan hÿr kÿs ancaq yarû göcö ilÿ darta bilirdi. Hÿlÿlik cinayÿtkarû xösusi texnikanûn kþmÿyindÿn istifadÿ etmÿklÿ tapmaq vÿdi ilÿ ortaya atûlmamaq daha sÿrfÿli idi. Telefon sþzöndÿn bu gön ikiqat qorxurdu, ÷önki Xozeyinin yadûna mÿxfi tele fo- ni yanû sala bilÿrdi. Abakumov masaöstö telefona belÿ bax- ma maüa ÷alûøûrdû ki, Rÿhbÿrin diqqÿtini ona cÿlb etmÿsin. Stalin isÿ xatûrlayûrdû! Mÿhz nÿyisÿ yadûna salûrdû! – tÿki mÿxfi telefoniya olmayaydû! Alnûnûn aüûr qûrûølarûnû yûümûødû, iri burnunun qûüûrdaqlarû gÿrginlik i÷rÿ idi, inadlû baxûøûnû Abakumova zillÿmiødi (nazir özönÿ bacardûüû qÿdÿr a÷ûqlûq Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 201
ifadÿsi verdi) – ancaq yadûna döømördö! Göclÿ yerini tut- muø fikir yaddaøûn u÷urumuna yuvarlanmûødû. Kþmÿksizcÿsinÿ alnûnûn boz qûrûølarûnû a÷dû. Stalin kþks þtörÿrÿk, ÷ubuüunu doldurdu vÿ yandûrdû. – Hÿ! – o, ilk qullabdaca xatûrladû, lakin yadûna salmaq istÿdiyi vacib mÿsÿlÿni yox. – Gomulka hÿbs olunub? Gomulka bu yaxûnlarda Poløada bötön vÿzifÿlÿrdÿn gþtöröl möødö vÿ sörÿtlÿ u÷uruma yuvarlanûrdû. – Hÿbs olunub! – rahat nÿfÿs alan Abakumov stuldan dura raq tÿsdiqlÿdi. (Bu haqda Stalinÿ artûq mÿruzÿ etmiø dilÿr.) Masanûn i÷indÿki döymÿ ilÿ Stalin yuxarûnûn iøûüûnû göc- lÿndirdi – divarlardakû bir ne÷ÿ lampanû yandûrdû. Yerindÿn durdu vÿ ÷ubuüunu töstölÿdÿ-töstölÿdÿ gÿziømÿyÿ baøladû. Abakumov anladû ki, mÿruzÿsi baøa ÷atûb vÿ indi ona tÿli- matlar diktÿ edilÿcÿk. Èri dÿftÿr÷ÿsini dizlÿri östÿ a÷dû, avto- qÿlÿmini ÷ûxardû vÿ yazmaüa hazûrlaødû. (Xozeyin xoølayûrdû ki, onun dediklÿrini dÿrhal yazsûnlar.) Lakin Stalin radiolanûn yanûna kimi gedib-qayûdûr, Aba- kumovun burada olduüunu tamam unudubmuø kimi, bircÿ sþz dÿ demirdi. Onun boz, ÷opurtÿhÿr sifÿti yaddaøûnûn gÿr- ginlÿømÿsi sÿbÿbindÿn tutqunlaømûødû. Yanûndan ke÷ÿrkÿn nazir fikir verdi ki, artûq Rÿhbÿrin ÷iyinlÿri sallanûr, beli azca bökölöb. Buna gþrÿ dÿ o, boyca daha ki÷ik, lap balaca gþrönördö. Abakumov örÿyindÿ tutdu ki (adÿtÿn, bu otaq da o, belÿ fikirlÿri þzönÿ qadaüan edirdi, qorxurdu ki, hansûsa bir yolla Ali Baø komandan onlardan xÿbÿr tutar) – Stalin daha on il yaøaya bilmÿz, þlÿcÿk. Bÿlkÿ dÿ, aüûlsûzlûqdûr, amma yaxøû olardû ki, bu iø tez baø versin: ona elÿ gÿlirdi ki, onun þlömöndÿn sonra hamû ö÷ön, Rÿhbÿrin yaxûn adam- larû ö÷ön yöngöl vÿ azad hÿyat baølanacaq. Stalin yaddaøûnda yaranan tÿzÿ boøluqdan mÿyus olmuø- du – baøû ona xidmÿt etmÿk istÿmirdi! Yataq otaüûn dan bura gÿlÿrkÿn xösusi olaraq Abakumovdan nÿyi soruø malû olduüu barÿdÿ fikirlÿøirdi – indi isÿ yadûndan ÷ûxmûødû. Göc söz lök- dÿn bilmirdi ki, xatûrlamaq ö÷ön harasûnûn dÿri sini qûrûødûrsûn.
202 Vÿ birdÿn baøûnû geri atdû, qarøû tÿrÿfdÿki divarûn yuxa- rûsûna baxdû vÿ xatûrladû!! – amma lazûm olanû yox, – iki gecÿ bundan ÿvvÿl inqilab muzeyindÿ yadûna sala bilmÿdiyi vÿ o vaxt xoøagÿlmÿz kimi gþrönmöø bir øeyi xatûrladû. ...Bu, otuz yeddinci ildÿ olmuødu. Ènqilabûn iyirmi illiyi ÿrÿfÿsindÿ, izahlarda ÷ox øeyin dÿyiødiyi bir vaxtda, muze- yin ekspozisiyasûna baxmaq istÿdi ki, orada he÷ nÿyi qarû øûq salmasûnlar. Zallarûn birindÿ – bu gön nÿhÿng tele vi zorun qoyulduüu zalda, kandardanca qarøû divardan asûl mûø Jelya- bo vun vÿ Perovskayanûn bþyök portretlÿrini gþrdö. Onla rûn simalarû a÷ûq, qorxusuz, baxûølarû iti idi, sanki, i÷ÿri girÿn hÿr kÿsi ÷aüûrûrdûlar: “Tiranû þldör!” “Narodnaya volya”nûn bu iki özvönön baxûølarû iki ox kimi onun boüazûnû dÿldi. Stalin diksindi, xûrûldadû, þskördö vÿ þskörÿ-þskörÿ dÿ barmaüû ilÿ portretlÿri gþstÿrdi. Onlarû dÿrhal ÷ûxartdûlar. Leninqrad muzeyindÿn dÿ inqilabûn ilk yadigarûnû – II Aleksandrûn karetinin qalûqlarûnû gþtördölÿr. Hÿmin göndÿn Stalin þzönÿ möxtÿlif yerlÿrdÿ sûüûna- caq lar vÿ mÿnzillÿr tikmÿk, bÿzÿn hÿtta Xolodnaya Re÷ ka da olduüu kimi, tunellÿrlÿ bötþv daülarû dÿlmÿk ÿmrini verdi. Sûx øÿhÿr ÿhatÿsindÿ yaøamaq istÿmÿyÿrÿk, øÿhÿr kÿnarû iqa- mÿtgaha, leyb-möhafizÿnin yaxûnlûüûndakû bu al÷aq tavanlû gecÿ kabinetinÿ qÿdÿr gÿlib ÷ûxdû. Nÿ qÿdÿr ÷ox insanû hÿyatdan mÿhrum edÿ bilirdisÿ, onda þz hÿyatû ö÷ön qorxu hissi bir o qÿdÿr artûrdû, bir o qÿdÿr ona ÿzab verirdi, beyni isÿ möhafizÿ sistemindÿ ÷oxsaylû dÿyÿrli tÿkmillÿødirmÿlÿr icad etmÿyÿ baølayûrdû: qarovulun tÿrkibi möhafizÿyÿ baølamazdan cÿmi bir saat ÿvvÿl elan olunurdu vÿ hÿr naryad bir-birindÿn xeyli aralûda yerlÿømiø kazarmalarda qalan dþyöø÷ölÿrdÿn tÿrtib edilirdi: onlar ilk dÿfÿ vÿ cÿmi bir sutkalûüa bir-biri ilÿ gþröøördölÿr vÿ buna gþrÿ dÿ sþzlÿrini bir yerÿ qoya bilmÿzdilÿr. Þzö ö÷ön baü evini dÿ darvazalarû özbÿöz olmayan ö÷hasarlû si÷an tÿlÿsinÿ oxøayan labirint øÿklindÿ tikdirmiødi. Þzönÿ bir Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 203
ne÷ÿ yataq otaüû dözÿltdirmiødi vÿ bu gön hansû otaqda yata ca üûnû yatmazdan ÿvvÿl möÿyyÿn etmÿyÿ baølamûødû. Bötön bunlar qorxaqlûq yox, sadÿcÿ, ehtiyat tÿdbirlÿri idi. ×önki onun øÿxsiyyÿti bÿøÿr tarixi ö÷ön ÷ox dÿyÿrli idi. Amma baøqalarû bunu anlamaya da bilÿrdilÿr. Hamûdan se÷il mÿ mÿk ö÷ön o, paytaxtda vÿ vilayÿtlÿrdÿki ki÷ik rÿh- bÿr lÿrÿ dÿ eyni tÿdbirlÿri gþrmÿyi tapøûrmûødû: onlara ayaq- yoluna belÿ möhafizÿsiz getmÿyi qadaüan etmiødi, bir-biri- nin arxasûnca dözölÿn vÿ bir-birindÿn fÿrqlÿnmÿyÿn ö÷ avto mo bildÿ hÿrÿkÿt etmÿyi tapøûrmûødû. ...Èndi dÿ belÿ, portretlÿrlÿ baülû acû xatirÿnin tÿsiri altûn- da o, otaüûn ortasûnda dayandû, Abakumova tÿrÿf dþndö vÿ ÷ubuüunu astaca ÿlindÿ fûrlaya-fûrlaya dedi: – Bÿs partiya kadrlarûnûn tÿhlökÿsizliyi xÿtti ilÿ hansû tÿdbirlÿri gþrörsÿn? Vÿ dÿrhal da boynunu yana ÿyÿrÿk, mÿøum baxûøû ilÿ ona baxmaüa baøladû. Abakumov ÿlindÿ a÷ûq tÿmiz dÿftÿr÷ÿ stuldan qalxdû (bilÿrÿk ki, Stalin hÿmsþhbÿtlÿrinin hÿrÿkÿtsiz olmalarûnû xoø layûr, ayaüa durmadû), qûsaca (uzun-uzadû izahatlarû Xoze- yin qeyri-sÿmimi hesab edirdi), hazûrlûqla, tam hazûr lûqla indi adlarûnû belÿ ÷ÿkmÿk istÿmÿdiyi øeylÿr haqqûnda danûø maüa baøladû (belÿ daimi hazûrlûq burada ÿsas keyfiy yÿt sayûlûrdû, hÿr cör ÷aøûb-qalmanû Stalin bÿd niyyÿtin tÿs diq lÿnmÿsi kimi yoza bilÿrdi). – Yoldaø Stalin! – Abakumov sÿsindÿki incikliyi giz lÿt- mÿdi. O, örÿkdÿn “Èosif Vissarionovi÷” deyÿrdi, amma belÿ möraciÿt etmÿk olmazdû, bu, Rÿhbÿrÿ yaxûn olmaq, onunla eyni dÿrÿcÿdÿ olmaq iddiasû kimi baøa döøölÿ bilÿrdi. – Biz, Orqanlar, bötönlökdÿ bizim nazirliyimiz ona gþrÿ varûq ki, siz, yoldaø Stalin, sakit iølÿyÿ, döøönÿ, þlkÿni irÿli apara bilÿsiniz!.. (Stalin “partiya kadrlarûnûn tÿhlökÿsizliyi” deyirdi, lakin yal nûz þzö ilÿ baülû cavab gþzlÿyirdi, Abakumov da bunu bilirdi!)
204 – Bircÿ gön dÿ olmur ki, yoxlamayûm, hÿbs etmÿyim, iølÿri araødûrmayûm!.. Stalin ÿvvÿlkitÿk, boynu burulmuø qarüa kimi durub diq qÿtlÿ ona baxûrdû. – Qulaq as, – o, fikrÿ dalaraq soruødu, – necÿdir? Ter- rorla baülû iø gedir? Dayanmûr ki? Abakumov acû ah ÷ÿkdi. – Mÿn terror özrÿ iølÿrin daha olmadûüûnû deyÿ bilsÿy- dim, yoldaø Stalin, øad olardûm. Amma var. Biz onlarû hÿtta... ÿn gþzlÿnilmÿz yerlÿrdÿ zÿrÿrsizlÿødiririk. Stalin bir gþzönö yumdu, o birisindÿ isÿ razûlûq oxu nurdu. – Bu, yaxøûdûr! – o, baøûnû tÿrpÿtdi. – Demÿli, iølÿyirsiniz. – Þzö dÿ, yoldaø Stalin! – Abakumov ö÷ön ÿsl rÿh bÿ rin qar øû sûn da otur maq dþzölmÿz idi, o, dizlÿrini tam dözÿlt mÿ yÿ- rÿk azca yerin dÿn durdu (höndördaban ayaqqabû ilÿ isÿ o he÷ vaxt bura gÿl mÿzdi). – Bötön bu iølÿrÿ biz bilavasitÿ hazûrlûüa qÿdÿr yetiø mÿ yÿ imkan vermirik. Biz onlarû niy yÿt sÿviyyÿsin- dÿcÿ tutu ruq! Bu fikrÿ döøÿn kimi! On doq qu zuncu bÿndlÿ! – Yaxøû, yaxøû, – Stalin sakitlÿødirici jestlÿ Abakumovu yerinÿ oturtdu (bircÿ o ÷atmûrdû ki, bu boyda cÿmdÿk baøûnûn östöndÿ dursun). – Demÿli, hesab edirsÿn ki, narazûlar xalq arasûnda hÿlÿ dÿ var? Abakumov yenÿ ah ÷ÿkdi. – Bÿli, yoldaø Stalin. Hÿlÿ dÿ möÿyyÿn bir faiz... (ßgÿr desÿydi ki, yoxdur, lap gölmÿli gþrönÿrdi! Elÿ olsaydû, bÿs onun firmasû kimÿ lazûm idi?..) – Döz deyirsÿn, – Stalin razûlûqla dillÿndi. Onun sÿsindÿ xûrûltû vÿ köylÿr cingiltili sÿslÿrdÿn ÷ox idi. – Demÿli, sÿn dþv- lÿt tÿhlökÿsizliyindÿ iølÿyÿ bilÿrsÿn. Amma mÿnÿ deyir lÿr daha narazû olanlar yoxdur, se÷kilÿrdÿ lehinÿ sÿs verÿn lÿ rin hamûsû razûdûr. Hÿ? – Stalin gölömsöndö. – Siyasi kor luq! Döø mÿn gizlÿnmiødir, lehimizÿ sÿs verir, þzö isÿ – nara zû- dûr! Ne÷ÿ faiz, hÿ? Bÿlkÿ dÿ, sÿkkiz?.. (Þzöndÿki bu bÿsirÿti, bu þzönötÿnqidi, bu tÿrifÿ uyma- maüû Stalin xösusilÿ qiymÿtlÿndirirdi!) Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 205
– Bÿli, yoldaø Stalin, – Abakumov ÿminliklÿ tÿsdiqlÿdi. – Mÿhz belÿdir, beø faizÿ yaxûn. Ya da yeddi. Stalin kabinetindÿ gÿziømÿyinÿ davam etdi, yazû masa- sûnûn ÿtrafûna fûrlandû. – Bu artûq mÿnim qösurumdur, yoldaø Stalin, – qulaq- larû tamam soyumuø Abakumov cörÿtlÿndi. – Mÿn arxayûn- laøa bilmirÿm. Stalin ÷ubuüunu ehmalca kölqabûna vurdu: – Bÿs gÿnclÿrin ÿhvali-ruhiyyÿsi? Sual sual dalûnca bû÷aq kimi gÿlirdi vÿ birindÿcÿ kÿsil- mÿk kifayÿt edirdi. “Yaxøû” deyÿcÿksÿn – siyasi korluq olar. “Pis” deyÿcÿk- sÿn – deyÿcÿk ki, gÿlÿcÿyimizÿ inanmûrsan. Abakumov barmaqlarûnû araladû, amma þzönö sþz demÿk- dÿn saxladû. Stalin, ÷ubuüunu dþyÿclÿyÿ-dþyÿclÿyÿ, cavab gþzlÿmÿ- dÿn ciddiyyÿtlÿ dedi: – Gÿnclÿrÿ daha ÷ox qayüû gþstÿrmÿk lazûmdûr. Gÿnc- lÿr ara sûnda nþqsanlara qarøû xösusilÿ dþzömsöz olmaq lazûmdûr! Abakumov þzönÿ gÿldi vÿ yazmaüa baøladû. Fikir Stalini cÿlb etdi, gþzlÿri pÿlÿng gþzlÿri kimi iøûl- damaüa baøladû. Tÿzÿdÿn ÷ubuüunu doldurdu, alûødûrdû vÿ daha øax halda tÿkrar otaqda gÿziømÿyÿ baøladû: – Tÿlÿbÿlÿrin ÿhvalûna nÿzarÿti göclÿndirmÿk lazûm dûr! Tÿk-tÿk yox, bötþv qruplarla qoparûb atmaq lazûmdûr! Vÿ qanu nun sizÿ verdiyi tam þl÷öyÿ ke÷mÿk lazûmdûr – iyirmi beø il, on il yox! On il mÿktÿbdir, hÿbsxana deyil! Mÿk tÿb- li lÿrÿ on il vermÿk olar. Kimin ki bûülarû ÷ûxûr – iyirmi beø! Cavan dûr lar! Þlmÿzlÿr, azad olana kimi yaøayarlar! Abakumov yazûrdû. Uzun zÿncirin ilk halqalarû hÿrÿkÿtÿ gÿlmiødi. – Siyasi hÿbsxanalarda sanatoriya øÿraitinÿ dÿ son qoy- maq lazûmdûr! Mÿn Beriyadan eøitmiøÿm: siyasi hÿbs xa na- larda indiyÿ kimi ÿrzaq baülamalarû qalûr?
206 – Yûüûødûrarûq! Qadaüan edÿrik! – Abakumov yazma- üûna davam edÿrÿk aürûlû sÿslÿ dedi. – Bu, bizim sÿhvimiz idi, yoldaø Stalin, baüûølayûn! (Bu, doürudan da, sÿhv idi! Þzö dÿ bu barÿdÿ fikirlÿøÿ bilÿrdi!) Stalin ayaqlarûnû aralû qoyaraq Abakumovun qarøûsûnda dayandû:
– Sizÿ ne÷ÿ dÿfÿ izah etmÿk olar?! Nÿhayÿt, baøa döømÿ- lisiniz... O, hikkÿsiz danûøûrdû. Hÿlimlÿømiø gþzlÿrindÿ Abaku- mo vun hÿr øeyi mÿnimsÿyÿcÿyinÿ, baøa döøÿcÿyinÿ inam vardû. Stalinin onunla belÿ sadÿ vÿ mehriban danûødûüû Aba- ku mo vun yadûna gÿlmirdi. Qorxu hissi onu tamam tÿrk etmiødi, beyni adi øÿraitdÿ adi adamûn beyni iølÿyÿn kimi iølÿ mÿyÿ baø la mûødû. Sömök olub boüazûnda qalmûø vÿ ona mane olan vÿziy yÿt dÿ artûq ÷ûxûøûnû tapmûødû. Abakumov can landû vÿ dedi: – Biz anlayûrûq, yoldaø Stalin, biz (o, bötön nazirliyin adûn dan danûøûrdû) baøa döøörök: sinfi möbarizÿ kÿskinlÿ- øÿ cÿk! Þzö dÿ xösusilÿ o zaman ki, yoldaø Stalin... bizim vÿziy yÿ ti mizi baøa döøön, þlöm cÿzasûnûn lÿüvi necÿ dÿ ÿl-qolumuzu baü la yûr! Biz iki il yarûmdûr ÿllÿøirik: göllÿ lÿn- mÿ lÿri kaüûz özÿ rin dÿ ke÷irmÿk olmaz. Demÿli, hþkmlÿri iki redak siyada yaz maq lazûm gÿlir. Sonra icra÷ûlara ÿmÿk- haq qûnû da möha sibat dan birbaøa ke÷irmÿk olmur, hesabat qarû øûr. Hÿm dÿ döøÿr gÿ lÿr dÿ qorxutmaüa da bir øey yox- dur. Bizÿ þlöm hþk mö elÿ lazûm dûr ki! Yoldaø Stalin, qay- tarûn bizÿ þlöm hþk mönö!! – Aba ku mov örÿkdÿn, nÿvaziølÿ, ÿlini dþøönÿ qoya raq vÿ ömidlÿ qaraøûn Rÿhbÿrÿ baxaraq xahiø etdi. Vÿ Stalin – sanki, bir azca gölömsöndö. Onun cod bûü- larû tÿrpÿndi, lakin bu dÿfÿ yumøaq tÿrzdÿ. – Bilirÿm, – sakitcÿ dedi, o, nazirini baøa döøördö. – Fikir lÿøirdi. Heyrÿtamiz adamdûr! Onun hÿr øeydÿn xÿbÿri vardû! O, hÿr øey barÿdÿ fikirlÿøirdi! – hÿlÿ ondan xahiø Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 207
etmÿz dÿn dÿ ÿvvÿl. Sÿmada sözÿn Tanrû kimi o da insanlarûn fikir lÿrini qabaqlayûrdû. – Yaxûn gönlÿrdÿ þlöm hþkmönözö qaytaracaüam, – Sta- lin irÿli, illÿr vÿ illÿr boyu gÿlÿcÿyÿ baxûrmûø kimi danû øûrdû. – Bu, yaxøû tÿrbiyÿvi tÿdbir olacaq. Ola bilmÿzdi ki, bu tÿdbir haqqûnda döøönmÿsin! Artûq ö÷ il idi ki, Qÿrb qarøûsûnda þzönö gþstÿrmÿk istÿyini cilov- la ya bilmÿdiyinÿ, þzönÿ xainlik edÿrÿk insanlarûn tamam xarab olmadûqlarûna inandûüûna gþrÿ hamûdan ÷ox ÿzab ÷ÿkirdi.
Bötön hÿyatû boyu dþvlÿt xadimi kimi Stalinin fÿrq lÿn- di rici xösusiyyÿti onda olmuødu ki, nÿ rötbÿdÿn mÿh rum- edil mÿni, nÿ tÿqib vÿ øÿrlÿmÿni, nÿ dÿlixananû, nÿ þmörlök hÿbsi, nÿ dÿ sörgönö tÿhlökÿli hesab olunmuø adam ö÷ön cÿza tÿdbiri saymûrdû. Yalnûz þlöm etibarlû hesablaøma nþvö idi. Yal nûz qaydanû pozmuø insanûn þlömö sÿnin tam vÿ real haki miy yÿtÿ malik olduüunu tÿsdiqlÿyirdi. ßgÿr hirsdÿn bûüûnûn ucu ÿsirdisÿ, onda ancaq bir hþkm olurdu: þlöm. Onun økalasûnda bundan ki÷ik cÿza, sadÿcÿ, yox idi. Èndicÿ seyr etdiyi uzaq vÿ iøûqlû gÿlÿcÿkdÿn Stalin nÿzÿr- lÿrini Abakumova ke÷irdi. Gþzlÿrini qûyaraq soruødu: – Bÿs sÿn – qorxmursan ki, biz birinci elÿ sÿnin þzönö göllÿlÿyÿrik? Bu “göllÿlÿyÿrik”i o he÷ axûra kimi demÿdi, sÿsi aøaüû döøÿrkÿn, xûrûltû ilÿ, yumøaq sonluqla, asan baøa döøölÿcÿk bir sþz kimi tÿlÿfföz etdi. Abakumovun canûna isÿ öøötmÿ, øaxta döødö. ßn Doü- ma vÿ Sevimli Ènsan onun lap qabaüûnda, Abakumovun yum ru üu nun ÷ata bilÿcÿyi mÿsafÿdÿn azca aralû durmuødu vÿ nazi rin sifÿtinin hÿr bir cizgisini izlÿyirdi ki, onun bu zara fatû necÿ baøa döøÿcÿyini gþrsön. Nÿ ayaüa qalxa, nÿ dÿ oturmaüa cörÿt etmÿyÿn Aba ku- mov gÿrginlikdÿ olan ayaqlarû östöndÿ durdu, hÿyÿ candan onun dizlÿri ÿsirdi.
208 – Yoldaø Stalin!.. ßgÿr buna layiqÿmsÿ... ßgÿr lazûm dûrsa... Stalin mödrik, daxilÿ nöfuz edÿn baxûøla onu sözördö. O, indi gþrdöklÿrini yaxûn adam barÿdÿ ikinci vacib fikri ilÿ tutuødururdu. ßfsus, o, insanlarla baülû bu zÿruriyyÿtdÿn dÿ xÿbÿrdar idi: ÿn ÷alûøqan kþmÿk÷ilÿrindÿn dÿ bir vaxt möt- lÿq imtina etmÿk, uzaqlaødûrmaq lazûm gÿlir, onlar þzlÿ rini etibardan salûrlar. – Doürudur! – Stalin rÿübÿtlÿ gölömsöndö, anlaqlû oldu üu ö÷ön tÿriflÿyirmiø kimi dedi. – Nÿ vaxt layiq olarsan – onda da göllÿlÿyÿrik. Abakumova otura bilÿcÿyini gþstÿrÿrÿk ÿli ilÿ havanû cûzdû. Abakumov tÿzÿdÿn oturdu. Stalin fikrÿ getdi vÿ dþvlÿt tÿhlökÿsizliyi nazirinin he÷ vaxt øahidi olmadûüû bir tÿrzdÿ, sÿmimi danûømaüa baø ladû: – Tezliklÿ iøiniz ÷ox olacaq, Abakumov. Daha bir dÿfÿ otuz yeddinci ildÿ ke÷irdiyimiz kimi bir tÿdbir ke÷irÿcÿyik. Bötön dönya bizÿ qarøûdûr. Möharibÿ ÷oxdan qa÷ûlmaz olub. Qûrx dþrdöncö ildÿn bÿri qa÷ûlmazdûr. Bþyök möharibÿdÿn ÿvvÿl isÿ bþyök tÿmizlÿmÿ lazûmdûr. – Axû, yoldaø Stalin! – Abakumov sþz demÿyÿ cörÿt etdi. – Bÿs indi tutmuruq? – Bÿyÿm bu tutmaqdûr!.. – Stalin mehriban gölöølÿ ÿlini yel lÿdi. – Bax tutmaüa baølayarûq – gþrÿrsÿn!.. Möha ribÿ vaxtû isÿ irÿli gedÿcÿyik – Avropanû tutub i÷ÿri salma üa baø- la ya ca üûq, gþrÿrsÿn! Orqanlarû mþhkÿmlÿndir. Mþh kÿm- lÿn dir Orqan larû! Øtatlar, maaølar – mÿn sÿnÿ he÷ vaxt yox demÿ yÿ cÿyÿm. Vÿ sakitliklÿ Abakumovu buraxdû: – Hÿ, get – hÿlÿlik. Abakumov bilmÿdi – qÿbul otaüû ilÿ portfelini gþtör mÿk ö÷ön Poskryobûøevÿ tÿrÿf gedirdi, ya u÷urdu. Èndi nÿinki bir ay yaøamaq olardû – bÿlkÿ dÿ, Xozeyinlÿ mönasibÿtlÿrinin yeni bir dþvrö baølayûrdû. Doürudur, göllÿlÿnmÿklÿ hÿdÿlÿnmiødi. Lakin bu, bir zara fat idi. Aleksandr Soljenitsιn
NOBEL MÖKAFATI LAUREATI Inventas vitam juvat excoluisse per artes 209
Yüklə 6,61 Mb. Dostları ilə paylaş:
|