A. M. Vəliyev Elmi redaktorlar: R. A. Səlimov, S. A. Sadıqova, T.Ə. Paşayev
Yüklə 17,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- SIĞORTA VASĐTƏÇĐLƏRĐ
- SĐMVOLLAR VƏ SƏTĐRLƏR ÜZƏ- RĐNDƏ ƏMƏLĐYYATLAR
- SINAĞIN PLANLAŞDIRILMASI
- SINAQ MARKETĐNQĐ (MARKETĐNQ TƏCRÜBƏSĐ)
- SINAQ MÜŞAHĐDƏLƏRĐ
- SĐNTAKSĐS
- SĐSTEM PROQRAMÇISI
- SĐYAHIYAALMA MATERĐALLARININ ĐŞLƏNMƏSĐ PROQRAMI
- SĐYAHIYAALMA MÜDDƏTĐ
- SĐYAHIYAALMA PROQRAMI
- SĐYAHIYAALMA VƏRƏQƏSĐ
- SĐYAHIYAALMANIN RAYONLAŞDI- RILMASI
- SĐYAHIYAALMANIN SAYICISI (QEYD- ÇĐSĐ)
- SMETA
- SMETA NORMATĐVLƏRĐ (tikintidə)
- SON GƏLĐRLƏR
- SON HƏDD (LĐMĐT) XƏRCLƏRĐ
- SON ĐSTEHLAK
- SON ĐSTEHLAKA DÖVLƏT XƏRCLƏRĐ
|
SIĞORTA ÜZVLÜK HAQQI – sığortaçının sığortaya görə ödənişidir. Sığorta edənə sığorta müqaviləsinə, sığorta məbləği vahidinə və ya sığorta obyektinə qoyulan tarif, qanunvericiliyə uyğun olaraq, sığortaçının mütləq verməli olduğu ödənişdir. Sığortalanmanın mütləq növləri üzrə sığorta tarifləri mütləq sığorta
haqqında qanunlarla müəyyən edilir. Şəxsi sığortanın könüllü növləri üzrə əmlak və məsuliyyət sığortası sığorta edənlər tərəfindən müstəqil hesablana bilər. Sığorta tarifinin konkret miqdarı
588
tərəflərin razılığı ilə sığorta müqaviləsində müəyyən edilir.
sığorta
şirkətlərinin özü ilə onun müştəriləri arasında əlaqələndirici bölmədir və onlar bilavasitə sığorta xidmətini həyata keçirirlər. Sığorta
vasitəçilərinin əsas
funksiyaları aşağıdakılar hesab edilir: - sığorta şirkətinin fəaliyyətinin xüsusiyyətləri və sığortanın şərtləri haqqında müştərilərin məlumatlandırılması, yəni təşviqat funksiyasının yerinə yetirilməsi; - sığorta təkliflərinin qəbul edilməsi və ilkin keyfiyyət təhlili, sığorta müqavilələrinin bağlanması, yeniləşdirilməsi və sığorta üzvlük haqlarının inkassasiyası; - sığorta hadisəsi baş verdikdə, müştərilərə onların hüquq və vəzifələrinin izah edilməsi.
– sığorta edənlə sığorta müqaviləsi bağlayan, ya da qanuni şəkildə sığortaçı hesab edilən hüquqi şəxslər və iş bacarığı olan (hüquqi səlahiyyəti olan) fiziki
şəxslərin sığortası haqqında sonuncuların xeyrinə müqavilə bağlamağa haqqı vardır, həmçinin sığorta müqaviləsi bağlanan zaman, sığorta müqaviləsi üzrə sığorta ödəmələrini alacaq fiziki və hüquqi şəxsləri təyin edə bilər. Mülkiyyətin müxtəlif növlərinə, iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinə (bölmələrinə) aid olan rezidentlər və
qeyri-rezidentlər, həm
də vətəndaşlığı olmayan şəxslər sığortaçı ola bilərlər. Sığortaçının əsas vəzifəsi müntəzəm olaraq sığorta haqlarını (mükafatları, ödəmələri) həyata keçirməkdən ibarətdir.
– pul nişanıdır. Müxtəlif metaldan – qızıldan, gümüşdən, misdən və mis ərintilərindən, yeni dövrdə mis, nikel və alüminiumun müxtəlif ərintilərindən hazırlanır. Tədavül və tədiyyə vasitəsidir.
RĐNDƏ ƏMƏLĐYYATLAR – simvollar və onların ardıcıllığı (sətirləri) üzərində EHM-in sistemli komandasını nəzərdə tutan fəaliyyətdir.
– təsadüfi səhvlərə məruz qalan göstəricilərin rasional təşkilini öyrənən riyazi statistikanın bölməsidir.
Sınağın məqsədi - θ naməlum parametrlər vektorunun bütün və ya bəzi parametrlərinin, ya da onların funksiyalarının qiymətləndirilməsi və ya θ parametrləri haqqında bəzi fərziyyələrin qiymətləndirilməsi hesab edilir.
Sınağın məqsədi əsasında sınaq planının optimal meyarı
formalaşdırılır.
Sınağın planlaşdırılmasının nəticəsi sınaqda χ dəyişəninə verilən alınmış qiymətdir. Sınaq aparan, seçimi üzrə χ dəyişəni Χ çoxluğunun bəzi mümkün qiymətlərini ala bilir.
istehlakçıların sorğusu, tələbata bənzər (oxşar) modellərin işlənməsi ilə uyğunlaşdırılmış, az miqdarda, yeni (təzə) əmtəə partiyalarının sınaq satışıdır. Sınaq marketinqi (marketinq təcrübəsi) istehlakçıların fikrinin və nəyə üstünlük vermələrinin aşkar edilməsi, tələbatın operativ proqnozlaşması, firmanın marketinq strategiyasının və qiymət siyasətinin əsaslandırılması məqsədini daşıyır.
hazırlıqla bağlı proqram-metodoloji və təşkilati məsələlərin dəqiqləşdirilməsi məqsədilə aparılan statistik müşahidədir. Məsələn, əhalinin sınaq siyahıyaalınması.
- əlifbada olan simvollardan, dilin ayrı-ayrı konstruksiyalarının (komandaların, operatorların) yaradılmasının formal qaydalarıdır. Bu
qaydalar müxtəlif həll alqoritmlərini proqramlaşdırmağa imkan verir.
– dövri olaraq sirk artistləri kollektivinin dəyişməsi ilə sirk tamaşaları verən, səhnə (manej) və binaya malik olan tamaşa müəssisəsidir. Sirklər stasionar (qış və yay), hərəkətdə olan şapito (səyyar sirk çadırı), səhnədə sirklərə, zoosirklərə bölünürlər. Sirklərin statistika hesabatlarında aşağıdakı göstəricilər öz əksini tapır: tamaşaların və tamaşaçıların sayı, yığımların məbləği. Yekun məlumatlar ərazilər və sirklərin növləri üzrə işlənilir.
sistem
proqramlaşdırılması və sistem təminatı üzrə ixtisaslaşmış şəxsdir.
tipli elementlərin (dəyişənlərin) nizamlanmış dəstidir.
ĐŞLƏNMƏSĐ PROQRAMI
– əhalinin əlamətlər üzrə qruplaşdırılması sistemidir. Onların əsasında əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı alınmış fərdi məlumatlar ümumi əhalinin və onun ayrı-ayrı əlamətlərinin sayı, tərkibi, yerləşməsi və təkrar istehsalını xarakterizə edən toplu ümumiləşdirilmiş kəmiyyətlər məcmusuna
589
çevrilir. Siyahıyaalma materiallarının işlənməsi proqramı əhalinin siyahıyaalınması nəticəsində iqtisadiyyatın ehtiyacları, idarə etmə və elmi tədqiqatlar üçün zəruri olan məlumatlar dairəsini və məzmununu müəyyən edir. Onun əsasında siyahıyaalma proqramının özü, yəni sorğu zamanı nəzərə alınan əlamətlərin siyahısını və müvafiq sualların qısa və dürüst ifadəsini müəyyən edir. Proqramın hər
bir cədvəlində insanların siyahıyaalma proqramlarının ayrı-ayrı əlamətləri haqqında məlumatlar olur. Bu əlamətlərin birləşməsi əhalinin siyahıyaalınması vəzifələrinin bu və ya digər aspektlərini əks etdirir. Siyahıyaalma materiallarının işlənməsi proqramının cədvəlləri sadə, qrup
və kombinasiyalı cədvəllərə bölünür. Cədvəllərin əksəriyyətində eyni zamanda insanların 3 və daha çox əlamətlər üzrə bölgüsü verilir. Cədvəllərin strukturu təkcə siyahıyaalma ilə deyil, eyni zamanda onların alınması üçün tətbiq olunan hesablama texnikası vasitələrinin imkanları ilə müəyyən edilir. Əhalinin siyahıyaalınması materiallarının işlənməsi proqramı bir neçə əsas mövzuya həsr edilir. Demoqrafik xarakteristika əhalinin bu və ya digər kateqoriyasına (daimi və mövcud) aid olan insanların sayı haqqında; yaş-cins tərkibi və digər yaş qrupları üzrə bölgüsü; nikah vəziyyəti haqqında ayrı-ayrı yaş qrupları üzrə, nikahda olmayanları heç vaxt nikahda olmayanlara, dul və boşanmışlara ayırmaqla; ailələrin və ev
təsərrüfatlarının sayı
və tərkibi
haqqında məlumatlar vardır. Etnik xarakteristika müxtəlif millətlərdən, xalqlardan və etnik qruplardan olan insanların sayı, ana dili, ayrı-ayrı millətlərə mənsub olan şəxslərin demoqrafik və sosial- iqtisadi tərkibi haqqında məlumatları əhatə edir. Mədəni xarakteristikalarda təhsil səviyyəsi, sorğu aparılanların cinsi, yaşı, məşğulluğu, konkret məşğuliyyəti, müxtəlif tip təhsil müəssisələri üzrə şagirdlərin yaş-cins tərkibi haqqında məlumatlar göstərilir.
xarakteristikada insanların yaşayışı üçün gəlir mənbələri üzrə iqtisadi fəal olanları – iqtisadiyyatın sahələri və məşğuliyyəti üzrə
bölüşdürülməsi haqda
məlumatlar vardır.
Miqrasiya haqqında məlumatlar insanları daimi yaşayış yerində yaşama müddəti üzrə, doğulduğu yer, yaxud əvvəl müəyyən dövrdə yaşadığı yer, miqrasiya səbəbləri üzrə bölüşdürülməklə göstərilir. Siyahıyaalma məlumatlarına görə, əhalinin təkrar istehsalı, adətən, qadınların yaşa və doğduğu uşaqların sayı üzrə bölüşdürülməsi kimi, nikah vəziyyəti və digər sosial-demoqrafik əlamətlərlə birlikdə verilir. Əhalinin yerləşməsi, yəni hər bir şəhər və kənd ərazi vahidləri üzrə qadın və kişilərin sayı, şəhər və kənd yaşayış məntəqələrinin tipləri və sakinlərin sayı üzrə qruplaşmanı xarakterizə edir. Hər cədvəl bu və ya digər ərazi və əlamətə görə hazırlanır. Siyahıyaalma materiallarının işlənməsi proqramı onlarla müstəqil cədvəllərdən ibarət olur və onların qruplaşmaları nəzərə alınmaqla – milyonlarla göstəricilərdən ibarət çoxsaylı cədvəllərdən ibarətdir.
– 1) adətən, bu zaman adamların nisbətən az hərəkəti ilə xarakterizə olunan, əhalinin siyahıyaalınması keçirilən təqvim ilinin müəyyən bir müddətidir. Siyahıyaalmanın məlumatlarına görə, adamların yerləşməsi adi yerləşməyə uyğun gəlməli və onların evdə olma ehtimalları daha yüksək olmalıdır. Siyahıyaalma müddəti həm də əhalinin siyahıyaalınmasının digər
müayinələrlə əlaqəsindən asılıdır; 2) əhali siyahıyaalınmasının davamiyyəti. Siyahıyaalma proqramının, siyahıyaalma metodunun və siyahıyaalmada uçota alınacaq əhali kateqoriyasının mürəkkəbliyindən asılı olaraq, siyahıyaalmanın müddəti bir ayadək və daha çox ola bilər. Adətən, siyahıyaalmanın keçirilmə müddəti 10 gün olur.
– insanların, ailələrin (ev təsərrüfatlarının) xarakteristikaları üzrə siyahısı, yaxud əhalinin siyahıyaalınması (müşahidəsi) zamanı onlar haqqında toplanmış məlumatlardır. Siyahıyaalma proqramına uyğun olaraq, müşahidə blankına, sorğu vərəqəsinə və başqa statistik formulyara bir sıra suallar, əlamətlər (çox vaxt onların siyahısını da siyahıyaalma proqramı adlandırırlar) daxil edilir. Siyahıyaalma proqramlarına daxil edilən əlamətlər sırasında aşağıdakılar ayrılır: 1) ünvan məlumatları; 2) əhali kateqoriyalarının uçotu ilə bağlı suallar; 3) ümumi demoqrafik əlamətlər (cins, yaş, ailə vəziyyəti); 4) vətəndaşlığı, etnik xarakteristikaları, dini, etiqadı; 5) əhalinin təhsili (savadlılıq, təhsil səviyyəsi, tədris müəssisələrində oxuması); 6) sosial-iqtisadi xarakteristikalar (fəaliyyət sahəsi, məşğuliyyəti, fəaliyyət növü, məşğulluqda statusu (sahibkar, qulluqçu və s.), sosial-iqtisadi qrupu, gəlir, məşğulluq sektoru); 7) nikah və doğum (diri doğulmuş uşaqların sayı); 8) miqrasiya (doğulduğu yer, əvvəllər müəyyən dövrdə yaşadığı yer – iş yerinin ünvanı). Bəzi ölkələrdə siyahıyaalma proqramlarında mənzil şəraiti haqqında, həmçinin sənayenin, kənd təsərrüfatının müşahidəsi ilə bağlı suallar, ölkədə müəyyən edilmiş vaxtda aktual olan spesifik suallar olur. Müasir siyahıyaalma proqramları əhalinin sosial-iqtisadi əlamətlərinin daha ətraflı öyrənilməsi, doğumun, miqrasiyanın öyrənilməsi, əhalinin sayı və tərkibinin proqnozlaşdırılması
590
hesabına genişlənir. Bir sıra ölkələrdə başdan- başa və seçmə siyahıyaalma proqramları fərqlənir.
vərəqəsidir. Siyahıyaalmanın proqramına uyğun olaraq, blankda çap olunmuş suallara cavabların yazılması üçün nəzərdə tutulur. Siyahıyaalmanın metodundan, sorğu üsullarından və siyahıyaalma materiallarının işlənməsindən asılı
olaraq, müxtəlif formalı siyahıyaalma vərəqələri tətbiq olunur.
RAYONLAŞDI- RILMASI - siyahıyaalmanın rayon (şəhər) təşkilat planında əsas bölmə olan, əhalinin siyahıyaalınmasının keçirilməsi üzrə işin təşkili üçün siyahıyaalma sahələrinə bölünməsidir. Siyahıyaalmanın rayonlaşdırılması rayonların xəritələri və şəhər yerlərinin məhəllələri üzrə sxematik planları, həmçinin siyahıyaalma işçilərinə düşən yükün müəyyənləşdirilməsi norması nəzərə alınmaqla, yaşayış məntəqələrində və onların ayrı-ayrı hissələrində əhalinin mövcud sayı əsasında aparılır. Ölkə təcrübəsində siyahıyaalmalarda hər bir rayonun (şəhərin) ərazisi siyahıyaalma məntəqələrinə, o isə öz növbəsində təlimatçı məntəqələrinə bölünür, sonuncular isə sayıcı məntəqələrinə ayrılır. Bütün siyahıyaalma sahələri şəhər və kənd üzrə təşkil edilir.
zamanı insanlar, yaxud ailələr (bəzən də mənzillər) haqqında məlumatları bilavasitə yığan şəxsdir. Bir qayda olaraq, sayıcı şifahi sorğu aparmaq bacarığına malik müvəqqəti cəlb olunan işçilər (adətən, tələbələr, qulluqçular və digər işçilər) olur. Onlar siyahıyaalmadan əvvəl xüsusi təlim keçir və təlimatçı-nəzarətçinin rəhbərliyi altında işləyirlər. Öz sahəsində əhalinin tam uçota alınması, siyahıya alınanın sorğu vərəqələrində qeydlərin keyfiyyətinə və toplanmış fərdi məlumatın məxfiliyinə məsuliyyət daşıyırlar.
– 1) büdcə idarələrinin smetası – idarə və təşkilatların xərclərini dövlət büdcəsindən maliyyələşdirmək üçün əsas plan sənədidir; 2) istehsal xərcləri smetası – müəssisənin, birliyin məhsul istehsalına və xidmətlər göstərilməsinə sərf olunmuş
xərclərin plan
məbləğinin hesablanmasıdır.
– yeni tikintilərin, fəaliyyətdə olan
müəssisələrin, binaların, tikililərin və obyektlərin yenidən qurulması, texniki təchiz edilməsi və genişləndirilməsinin dəyərinin müəyyənləşdirilməsi üçün istifadə olunan qiymətlər, tariflər, qiymət qoymalardır. Tikinti təşkilatları layihələri və
smetaları işləyərkən tikilən obyektlərin smeta dəyərinin ilkin müəyyənləşdirilməsi üçün hesablama smeta normalarından və qiymət qoymalarından istifadə edirlər. Đnvestorlar (sifarişçilər) və tikinti (podrat) təşkilatları arasında faktiki hesablaşmalar sərbəst (müqavilə) qiymətlərlə həyata keçirilir.
(tikintidə) – normativ sənədlər sistemidir. Smeta normativləri dövlət, sahə-istehsal, ərazi, firma (istifadəçi bazasının xüsusi normativi) bölmələrinə ayrılır. Smeta normativlərinin təyin edilmə qaydaları və tikintinin dəyəri ilə birlikdə bütün smeta normativləri tikintidə qiymət qoyma və smeta normalaşdırma sistemini təşkil edir. Onların cəmi tikintidə qiymətqoyma və smeta normalaşdırma sisteminin smeta-normativ (normativ- informasiya) bazasını təşkil edir. Sərbəst (bazar) qiymətləri, eyni zamanda istehsal-texniki təyinat məhsulu və xidmətinə nizamlanan qiymət və tariflər bu sistemə
daxil edilmir. Smeta normativləri tikintinin dəyərinin təyin edilməsi ilə birbaşa əlaqəsi olan şərtlərə cavab verməlidir.
– ilkin və törəmə (ikinci) gəlirlər əsasında formalaşan və iqtisadi prosesin iştirakçıları tərəfindən son istehlaka və yığıma istifadə edilən gəlirlərdir. Planlı iqtisadiyyat dövründə tərtib olunan Xalq Təsərrüfatı Balansında (XTB) son gəlirlərə faktiki olaraq maddi nemətlərin istehlakı və yığılmasında istifadə olunan gəlirlər daxil edilirdi. Onların kəmiyyəti müəssisələr, təşkilatlar, idarələr və əhali üzrə müəyyənləşdirilirdi. Onların hamısı yaradılmış gəlirlərin yenidən bölüşdürülməsində iştirak edirdilər. Dövlət yalnız
yenidən bölüşdürmə prosesində iştirak edirdi və son gəlirlərə malik olmurdu. Milli Hesablar Sistemində (MHS) isə son gəlirlər kateqoriyası sərəncamda olan gəlirlər kateqoriyasına uyğun gəlir. Onlardan əmtəə və xidmətlərin son istehlakında və yığımda istifadə edilir. Milli Hesablar Sistemində dövlət yenidən bölüşdürmənin subyekti kimi, iqtisadiyyatın digər sektorları ilə yanaşı, sərəncamda olan gəlirlərin sahibi kimi çıxış edir. Dövlətin son istehlakı bütövlükdə cəmiyyətə göstərilən kollektiv xidmətin dəyəri ilə ölçülür.
– əldə edilmiş buraxılış həcmindən əlavə istehsal olunan məhsul vahidinə sərf edilən xərclərdir. Đstehsalın
591
ümumi həcmindən asılı olaraq, əsasən son hədd xərclərinin əyrisi U formaya malik olur.
xarakterizə etdirən, Milli Hesablar Sisteminin göstəricisidir. Özündə
fərdi və
kollektiv tələbatların ödənilməsi üçün nəzərdə tutulmuş mal və xidmətlərin dəyərini əks etdirir. Mal və xidmətlərin son istehlakı ev təsərrüfatlarının, dövlət idarəetmə orqanlarının və
ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri- kommersiya təşkilatlarının son istehlakını əhatə edir. Son
istehlak Milli
Hesablar Sisteminin metodologiyası üzrə
aşağıdakı kimi
qiymətləndirilir: 1) ev təsərrüfatlarının son istehlakı: bazardan alınmış mallar və alıcıların qiyməti ilə xaricdən hədiyyə kimi alınmış oxşar mallar; şəxsi istehlak üçün istehsal edilmiş kənd təsərrüfatı və ərzaq malları və əsas qiymətlə işçilərin əmək haqqı kimi işverənlərdən aldıqları mallar; faktiki ödəmə ilə - ev qulluqçularının əməyi; 2) faktiki cari xərclər üzrə - dövlət idarəetmə orqanlarının və ev təsərrüfatlarına xidmət göstərən qeyri-kommersiya təşkilatlarının son istehlakı.
– həm mal və xidmətlərin şəxsi istehlakına, həm də xidmətlərin kollektiv istehlakına dövlət tərəfindən ödənilən şərti hesablanmış məsrəflər də daxil edilməklə, çəkilən xərclərdir. Bu xərclər aşağıdakılara bölünə bilər: a) mal və xidmətlərin şəxsi istehlakına dövlət idarəetmə orqanlarının xərcləri; b) xidmətlərin kollektiv istehlakına dövlət idarəetmə orqanlarının xərcləri. SON MƏHSUL – (I) - bir qayda olaraq, makro səviyyədə istehsalın son nəticəsini xarakterizə edən göstəricidir. Ölkənin son məhsulu, özündə müəyyən dövr ərzində (adətən, il ərzində) cari istehsal istehlakına daxil olan hissəni çıxmaqla, müəssisə, təşkilat və
idarələr tərəfindən yaradılmış məhsulun həcmini əks etdirir. MHS- nin metodologiyasına görə, son məhsul özündə son istehlaka və ümumi kapital yığımına həmçinin onların ixracında istifadə olunan, istehsal edilmiş mal və xidmətlərin dəyərini birləşdirir.
məhsuldur. Qeyd: Belə tərif iqtisadi fəaliyyət növləri təsnifatının izahlarında verilmişdir. Digər kontekstlərdə bu termin başqa məna verə bilər. Yüklə 17,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|